قصیدهٔ قدسی یزدی در وصف بهار و مدح مشیر الممالک

تصویر
گوشه‌ای از سند با دستخط زیبا و خوانای حاجی قدسی یزدی.

۱- پیش گفتار

یکی از رسم‌های نوروزی در قدیم، عید دیدنی رفتن طبقاتی از مردم به خانهٔ بزرگان شهر بوده است. گاهی مهمانان، پیشکشی هم برای میزبان می‌بردند و گاهی میزبان نیز به حاضران عیدی می‌داد. این پیشکش‌ها و عیدی‌ها گاه معنوی و گاه مادی بود.

بی‌گمان یکی از بزرگان یزد در دورهٔ قاجار، مشیر الممالک -مستوفی، نایب الحکومه و حاکم یزد- بوده است. یکی از طبقاتی که در نوروز به حضورش می‌رسیدند، شعرا بودند. روشن است که پیشکش نوروزی شعرای یزد به ایشان قصیده‌های بهاریه و مدیحه بوده است. از یکی از این مجالس عید دیدنی، اسنادی در دست است.

یکی از این برگهٔ اسناد، شعر و دستخط سید محمد قدسی یزدی -شاعر و وکیل عدلیهٔ یزد- است. این قصیدهٔ غرا، سی بیت دارد و در وصف بهار و مدح مشیر الممالک سروده شده است. این کاغذ خطدار و مشبک، ۲۲ × ۲۷ س.م اندازه دارد. این برگه در خط تای میانی‌اش و در پایینش خوردگی دارد و یک مصراع از شعر ریخته شده است. هر چند این کاغذ تاریخ ندارد اما به گمانی می‌توان تاریخ آن را نزدیک به سال ۱۲۸۰ ه.ش دانست.

شعر به خط خوش تحریری نوشته شده و مهر شاعر در پشت کاغذ خورده که البته در تصویر، مهر به روی کاغذ آورده شده است. بر این مهر عبارت‌های تاج الشعرا و قدسی و تاریخ ۱۳۰۰ ه.ق (۱۲۶۲ ه.ش) کنده شده است. این شعر در گزیدهٔ دیوان قدسی یزدی (۱) چاپ نشده؛ اما ۴ بیت نخست آن را عبد الحسین آیتی در کتاب خود آورده است. (۲)

۲- متن قصیده

تصویر
عکسی دست جمعی با حضور مشیر الممالک یزدی -ترمه‌پوش چپ- و مجد العلمای اردکانی -ترمه‌پوش راست-.
کتاب خاطرات پسر مشیر

۳- مشیر الممالک

یکی از ستون‌های حکومت یزد در چند دههٔ پایانی دورهٔ قاجار میرزا فتح الله خان مشیر الممالک بود. پدر بزرگ و پدر او نیز وزیر و کلانتر یزد بودند. او خودش همواره در کار دیوانی، مالی و حکومتی یزد بود. ده‌ها حاکم در دورهٔ او برای یزد آمد و رفت اما او همیشه در وطن و در مقامش پایدار و استوار بود.

مشیر الممالک بسیار خیرخواه، مردمدار، آبادانی‌گستر، دین‌پناه و علم‌پرور بود؛ اما با مشروطیت مخالفت می‌کرد. او توانمند، باکفایت و مورد اطمینان شاه و رعیت بود و نزد هر دو محبوبیت داشت. ایجاد و تاسیس چندین رشته قنات، چندین پارچه آبادی، یک مدرسه به سبک نوین و چند ده بنای گرمابه و آب انبار و مسجد و حسینه، از خدمات آن مرد بزرگ است. وی در سال ۱۳۱۳ ه.ش درگذشت و در حرم امامزاده جعفر یزد که خود آنجا را تعمیر و عمارت کرده بود به خاک سپرده شد.

تصویر
حاج سید محمد قدسی یزدی متخلص به تاج الشعرا، شاعر و وکیل عدلیهٔ یزد در دوران قاجار و پهلوی.
کتاب گزیدهٔ دیوان قدسی یزدی

۴- قدسی یزدی

سید محمد قدسی یزدی از فرزانگان و شعرای یزد در عصر قاجار است. او در محلهٔ خلف باغ چشم به جهان گشود و پس از عمری طولانی در سال ۱۳۱۱ ه.ش وفات نمود و در محل دوازه امام طزرجان، از محل‌های ییلاقی یزد در دامنهٔ شیر کوه و جایی خود در احیا و آبادانی آن همت گمارده بود، مدفون گشت.

ایشان به لحاظ علاقه‌ای که به این منطقهٔ ییلاقی داشت، نسبت به احداث باغات و قنوات متعدد همت گمارد که از آن جمله، قنات‌های کمال آباد و قدسی آباد است که آب آشامیدنی و کشاورزی بخشی از این منطقه را تامین نموده است.

وی وکیل عدلیهٔ زمان خویش بود و بیشتر اوقات خود را به شعر و سخن مصروف داشته و دیوانی که حاوی انواع شعر از قصیده، غزل، رباعی، مثنوی، مسمط و قطعه است از خود باقی گذارده است. تخلص او تاج الشعرا (۴۵) است که در برخی از اشعار خویش آن را آورده است. در برخی اشعار هم قدسی تخلص کرده است. برخی خاطره‌ها و لطیفه‌هایی که افراد مسن از وی نقل کرده‌اند حاکی از آن است که وی شخصی شوخ طبع و لطیفه‌گوی نیز بوده است.

تصویر
مقبرهٔ حاج آقا قدسی در بقعهٔ دوازده امام طزرجان.
کتاب گزیدهٔ دیوان قدسی یزدی

با نگاهی به دیوان قدسی یزدی می‌توان دریافت که او شاعری خوش ذوق و سخن‌شناس با طبعی لطیف بوده که در اشعارش سادگی لفظ و معنی را در هم آمیخته است. مضامین تازه در اشعار او بسیار است و در ابداع معانی و مضامین نو، قدرت و مهارتی قابل توجه دارد. اشعارش در نهایت سادگی و روانی است؛ اما معانی و مفاهیم لطیف و تازه، آنها را دلنشین ساخته است. گاه لطف معنی، سادگی لفظ را تحت الشعاع قرار می‌دهد؛ اما معانی پیچیده و پرتکلف در اشعارش دیده نمی‌شود.

از قدسی یزدی چهار فرزند، سه پسر و یک دختر باقی ماند. نام پسران او سید احمد، سید خلیل و سید جلیل و نام دختر ایشان بی‌بی نازی می‌باشد. اعقاب او همینک در یزد و تهران و دیگر شهرها زندگی می‌کنند. (۴۶)

دیوان خطی قدسی در اختیار خاندان وی است. گزیدهٔ این دیوان در سال ۱۳۸۵ ه.ش به همت نتیجهٔ شاعر محمد مهدی تابع قانون -فرزند سیده عذرا السادات و نوهٔ سید خلیل- به صورت نفیس به چاپ رسید. (۴۷)