مطالعهٔ تاریخ معماری مجموعهٔ صدر العلمای یزد

تصویر
عکسی تاریخی از خانهٔ بیرونی صدر العلما در دورهٔ قاجار. عمارت پشت خانه، بقعهٔ شاهزاده فاضل -ع- است.
اهدایی سهیلا نواب

۱- مقدمه

مجموعهٔ صدر العلما که در محلهٔ دار الشفا در بافت باارزش شهر تاریخی یزد واقع شده است، یک مجموعهٔ منحصر به فرد تاریخی در محدودهٔ حصار مظفری است که رد پای دوره‌های تاریخی از آل مظفر تا اواخر دورهٔ قاجار و پهلوی در آن مجتمع شده است.

این مجموعه بر اساس یک تفاهم‌نامه، به عنوان موزهٔ بزرگ یزد در اختیار ادارهٔ کل میراث فرهنگی استان یزد قرار گرفته است. انجام مطالعات و تهیهٔ طرح مرمت، احیا و حفاظت این مجموعه، طی قراردادی به مهندسان مشاور هنرسرای معماری یزد واگذار شده است. گزارش حاضر، مستخرج از بخشی از مطالعات مشاور است.

نقشه
تصویر ماهواره‌ای از مجموعهٔ صدری. ۱ و ۲ و ۴- مجموعهٔ صدر العلما که قرار است به موزه تبدیل شود؛ ۳: متعلق به آقای صالح که سال‌ها پیش جزیی از مجموعه بوده؛ ۵: اندرونی صدر میرزا ولی و اندرونی صدر العلما؛ ۶- بیرونی صدر میرزا ولی؛ ۷- از قوم و خویشان خاندان صدر.

۲- مجموعهٔ صدر العلما

مجموعهٔ صدر العلما، تنها، بخشی از مجموعهٔ خانه‌های صدری است که محدودهٔ بزرگ‌تری را در بر می‌گیرد. مجموعهٔ حاضر شامل عمارت سردر، بخشی از اصطبل، حیاط باغ، عمارت بیرونی صدر العلما، حیاط میانی یا حیاط روضه‌خوانی، حیاط بیرونی صدر العلما یا حیاط بانک، بخشی از حصار تاریخی شهر، بخش‌هایی از عمارت تاریخی کوشک، مطبخ، حمام خصوصی، چندین مسیر قنات و دو گاورو است.

مجموعهٔ بررسی‌ها این احتمال را که این مجموعه، پیش از دورهٔ قاجار، یک باغ ایرانی با کوشک مرکزی بوده است را تقویت می‌کند.

از مهم‌ترین عناصر شاخص پیرامون مجموعهٔ صدر العلما می‌توان به حسینیه و مقبرهٔ شاهزاده فاضل، بازار صدری، بخش‌های باقی‌مانده از خندق و باروی شهر، دروازهٔ مهریز، خانه‌های اندرونی و بیرونی صدری، دربند صدری‌ها، حمام و مسجد فرط، خانهٔ زرگر یزدی یا هتل مهر کنونی، مجموعهٔ حظیره، مدرسهٔ امام خمینی یا شاهزاده، بازار، چارسوق شاهی و مسجد جامع شهر اشاره کرد.

اصلی‌ترین دسترسی به مجموعهٔ صدر العلما از سمت خیابان امام خمینی و عمارت سردر مجموعه می‌باشد که شامل یک جلوخان و یک سردر با یک طبقهٔ ستوندار است. دومین دسترسی به این مجموعه از سمت بازار صدری است که از طریق پلی بر روی خندق به این مجموعه و خانهٔ اندرونی صدری متصل بوده است. سومین دسترسی از سمت دربند صدری است که از حوالی مسجد فرط آغاز و در انتها به هشتی مجموعهٔ خانوادگی صدری و اندرونی و بیرونی مجموعه می‌رسد.

مجموعهٔ کنونی صدر العلما، بخشی از مجموعهٔ خانه‌های صدری است که توسط علی رضا صدر العلما در دورهٔ قاجار بهره‌برداری می‌شده است.

دربارهٔ تبارشناسی صدر العلما و به تبع آن تاریخچهٔ مجموعه، تا پیش از مطالعهٔ اخیر، اطلاعات مدونی موجود نبود. گروه مطالعات مشاور به روش مطالعهٔ تطبیقی از طریق مصاحبهٔ با برخی بازماندگان خانوادهٔ صدری، برخی اشارات در کتب تاریخی، بازخوانی متن چندین سند تاریخی و بررسی شواهد کالبدی تاریخی و تزیینات مجموعه به جمع‌بندی رسیده است که شرح مختصر آن در ادامه می‌آید.

تصویر
شجره‌نامه و تبار صدر الممالک تا فرزندان صدر العلما که از منابع مکتوب و شفاهی استخراج شده است.

۳- تبارشناسی خاندان صدری

اجداد علی رضا صدر العلما تا پنج نسل، همگی در یزد صدر الممالک بوده‌اند. اساساً منصب صدر از دورهٔ صفویه و با رسمیت یافتن تشیع، به یکی از مقامات عالی روحانیت و رسمی کشور تبدیل شد؛ اما در دوره‌های افشاری تا قاجاری به تدریج از رسمیت آن مقام کاسته شد و فقط نامی از صدر باقی ماند. (۱)

صدر میرزا علی رضا، فرزند صدر میرزا محمد و وی فرزند صدر میرزا محمد ولی است. پدر صدر میرزا محمد ولی، میرزا محمد جعفر صدر ـداماد شاهزاده محمد ولی میرزای قاجارـ بوده است. میرزا محمد جعفر نیز خود فرزند میرزا محمد صدر و وی فرزند محمد علی صدر الممالک -جد اعلای خانوادهٔ صدر- بوده است.

تصویر
نقاشی انتصاب رضا قلی به نیابت سلطنت توسط پدرش نادر شاه افشار. می‌گویند تاج‌گذاری خود نادر در دشت مغان به دست صدر الممالک بوده است.
استاد ابو الحسن، ۱۱۵۳

۱-۳- محمد علی

گفته می‌شود محمد علی صدر الممالک خراسانی در مراسم تاج‌گذاری نادر شاه که در سال ۱۱۴۸ ه.ق (۱۱۱۴ ه.ش) در صحرای مغان انجام گرفت، شرکت داشت و به دست خود، تاج را بر سر نادر شاه افشار گذاشت. (۲) محمد علی دختر زادهٔ علامه محمد باقر مجلسی بود. وی که در اواخر سلطنت شاه سلطان حسین صفوی به عنوان سفیر ایران به دهلی رفته بود، پس از فتح هند توسط نادر، به امر شاه به ایران بازگشت. (۳)

به روایت آیتی در آتشکدهٔ یزدان، صدر الممالک در اوایل سلطنت نادر شاه، موفق به خدماتی شد که موجب تقرب او گشت. از جمله خدماتش این بود که به کشور عثمانی رفته و اختلافات چندین ساله را حل و تصفیه کرد. صدر بعد از توطیهٔ قتل نادر، در دورهٔ ملوک الطوایفی عازم یزد شد. وی در این دیار توطن اختیار کرد و عایلهٔ مهمی تشکیل داد. خانواده‌های نواب و صدر به وی انتساب دارند. (۴)

۲-۳- میرزا محمد

بر اساس مطالعات صورت یافته، صدر میرزا محمد فرزند محمد علی صدر الممالک است. (۵) در خاطرات نواب از وی با عنوان صدر شهید یاد شده است. (۶)

تصویر
شاه خلیل الله، چهل و پنجمین امام شیعیان اسماعیلیهٔ نزاریه بود که پایگاه خود را دو سال پیش از وفاتش از قم به یزد آورد. قتل او در یزد، گریبان صدر الممالک را گرفت.
موزهٔ هنر متروپولیتن
این تصویر تزیینی است.

۳-۳- میرزا محمد جعفر

ایرج افشار در کتاب یزدنامه از میرزا محمد جعفر به عنوان جد اعلای صدر میرزا علی رضا نام می‌برد. (۷) بنابر روایت حسین صدر -فرزند صدر العلما-، ”بعد از اینکه صدر میرزا محمد جعفر -داماد شاهزاده محمد ولی میرزا- فرماندار یزد شد، قطعهٔ زمینی در داخل حصار شهر و جنب عمارت فرمانداری خریداری نمود و مشغول ساختمان گردید.“ (۸)

در روایت شفاهی خانوادهٔ صدر، میرزا محمد جعفر، همان صدر شهید است که در موضوع شاه خلیل الله به قتل می‌رسد. اما این موضوع در جامع جعفری به گونه‌ای متفاوت نقل شده و تنها صحبت از قتل شاه خلیل الله آمده است. (۹)

نایینی در جامع جعفری چندین بار از میرزا محمد جعفر به عنوان نقطهٔ صدارت ممالک محروسه نام برده است، (۱۰) و به ازدواج وی با دختر شاهزاده اشاره کرده است. (۱۱)

تصویر
اولین نفر از سمت چپ، شاهزاده محمد ولی میرزا، سومین پسر فتح علی شاه و حاکم یزد در سال‌های ۱۲۰۱ تا ۱۲۰۶ ه.ش است. میرزا محمد جعفر صدر الممالک داماد او است.
صنیع الملک

در خاطرات نواب نیز از روابط ”خویشی و خصوصیت صدری‌ها با شاهزاده“ این گونه یاد شده است: ”از آن طرف، شاهزاده [سهام الملک]، پسر محمد ولی میرزا بود. والدهٔ مرحوم صدر میرزا ولی هم دختر محمد ولی میرزا [شاهزادهٔ فتح علی شاه] بود و شاهزادهٔ مرحوم، دایی و محرم تمام زن‌های صدریه بود و همه، اقوام نزدیک و خواهرزادهٔ ایشان بودند و اغلب روزها و شب‌ها، زنانه و مردانه با هم بودند.“ (۱۲)

شاهزاده میرزا محمد ولی قاجار فرزند فتح علی شاه بوده که در دورهٔ حیات پدر، حاکم یزد می‌شود. او اولین فرماندار یزد بعد از دورهٔ خوانین است که با وصلت با عبد الرضا خان بافقی و صدر میرزا محمد جعفر، سعی در استحکام حکومتش در یزد داشته است.

از مطالعات تطبیقی و بررسی تزیینات مجموعهٔ صدر العلما این گونه نتیجه می‌شود که ساختار اصلی مجموعهٔ کنونی صدر العلما در زمان میرزا محمد جعفر صدر الممالک و شاهزاده میرزا محمد ولی قاجار در حدود ۱۲۴۰ ه.ق (۱۲۰۳ ه.ش) بر روی یک باغ ایرانی تاریخی‌تر بر پا شده است. بخش‌هایی از جمله عمارت کوشک، مربوط به پیش از دورهٔ فتح علی شاه قاجار است.

۴-۳- میرزا محمد ولی

میرزا محمد ولی صدر الممالک، فرزند میرزا محمد جعفر و پدر بزرگ علی رضا صدر العلما است که بر اساس سند مکتوب تاریخی در ربیع الاول ۱۲۴۸ ه.ق (مرداد ۱۲۱۱ ه.ش) به عنوان صدر الممالک منسوب می‌شود. (۱۳) این سال، مصادف با آخرین سال‌های حکومت فتح علی شاه قاجار است.

در میان خانوادهٔ صدر مشهور است که وی دربند صدری در نزدیکی مسجد فرط را ساخته و خانه‌های اطراف آن را برای فرزندانش بنا نموده است. هشتی دربند صدری به سه خانه راه دارد؛ که یکی از آنها اندرونی و دیگری بیرونی صدر میرزا ولی بوده است. (۱۴)

تصویر
از چپ به راست: میرزا محمد صدر و پسرش میرزا علی رضا صدر العلما.
یزدنامه، جلد ۲ / ؟

۵-۳- میرزا محمد

افشار در یزدنامه، صدر علی رضا را یادگار محمد صدر می‌خواند. (۱۵) وی در یادگار‌های یزد در معرفی مسجد فرط اشاره می‌کند که در سال ۱۲۵۴ ه.ق (۱۲۱۷ ه.ش) صدر میرزا محمد شبستانی نو در مسجد فرط ساخته است. (۱۶)

در سند مکتوبی از ناصر الدین شاه قاجار که برای تسلیت فوت محمد صدر برای علی رضا صدر العلما صادر شده است، تاریخ شوال ۱۳۱۲ ه.ق (فروردین ۱۲۷۳ ه.ش) قید شده است. (۱۷)

۶-۳- میرزا علی رضا

دورهٔ زندگی میرزا علی رضا صدر العلما از میانهٔ دورهٔ قاجار تا نخستین سال‌های دورهٔ پهلوی بود. شرح مختصر زندگانی وی در ادامه می‌آید.

تصویر
مهمانی صدر العلما با حضور حاکم شهر در منزلش. نشسته از راست به چپ: ۱- نواب آقا حسن؛ ۲- صدر العلما؛ ۳- حاکم وقت؛ ۶- میرزا محمد علی نواب شریفی.
یزدنامه، جلد ۲

۴- زندگی‌نامهٔ صدر العلما

صدر میرزا علی رضا معروف به صدر العلما در سال ۱۲۴۰ ه.ش به دنیا آمد و در سال ۱۳۰۶ ه.ش از دنیا رفت. وی در دوران حیات خود به خوبی توانست از موقعیت اجدادش و ارتباط با دربار و شاهان قاجار استفاده کند و موقعیت اجتماعی قابل توجهی را برای خود در یزد ایجاد نماید و املاک و مستغلات فراوانی را به دست آورد.

صدر العلما از افراد موثر در انقلاب مشروطه در یزد بود. هر چند پیش از پیروزی مشروطه‌خواهان با آن مخالفت می‌کرد، اما پس از آن، به همراه تعداد زیادی از افراد مشهور یزد، انجمن سعادت یزد را تشکیل داد.

وی در اواخر عمر، به عنوان نمایندهٔ یزد در مجلس موسسان انتخاب شده و به تهران رفت و پس از مراجعت، چندان طولی نکشید که زندگی را بدرود گفت. (۱۸)

تصویر
هیات نمایندگان یزدی در مجلس موسسان نخست ایران. ردیف اول از چپ به راست: مشیر الممالک، صدر العلما، هادی طاهری، میرزا عبد الوهاب و سید کاظم جلیلی. ردیف دوم چپ: سید ابو الحسن حایری زاده.
ناصر الدین حسن زاده

در خاطرات نواب آمده است که صدر العلما در اواخر عمر، دیوانه شده و چون خرجش زیاد و دخلش کم است، همه ساله چندین هزار تومان ملک مرغوب خود را که از فرآیند سالیان و باج‌گیری‌های مختلف فراهم آورده بود را از دست می‌دهد. عاقبت در نهایت مریضی و زحمت فوت می‌کند و نعش او را در جوار حضرت معصومه -س- دفن می‌کنند. (۱۹)

نواب در خاطرات خود، صدر العلما و مشیر الممالک را در دستهٔ اشخاص فرصت‌طلب معرفی می‌کند که با هماهنگی حاکمان شهر، کیسهٔ خود را می‌دوخته‌اند. (۲۰) برخی مورخان، صدر العلما را از عناصر مطرح در قضایای قتل سید رضا لوطی و اخراج معظم السلطنهٔ کاشانی و فتنهٔ استاد محمد بنا می‌دانند و تشکیل انجمن سعادت یزد را حاصل نقش دورویهٔ وی می‌پندارند. (۲۱)

در خاطرات نواب به اختلاف وی با حاکم شهر در زمان حکومت سردار نصیر بختیاری ملقب به سردار جنگ نیز اشاره شده است؛ که در نهایت به چوب و فلک کردن صدر العلما توسط حاکم می‌انجامد. (۲۲) برخی مورخان، این موضوع را مورد اقبال عمومی و باعث خوشحالی مردم می‌دانند؛ و گواه این ادعا را بیتی می‌گیرند که مردم، شادی‌اشان را با آن، چنین بروز می‌دادند: (۲۳)

واقعهٔ مضروب ساختن صدر العلما آنقدر در میان مردم یزد اهمیت پیدا کرد که افصح الملک شاعر، ماده تاریخ آن را ضرب الصدر کشف کرد که بنابر حروف ابجد ۱۳۲۷ ه.ق (۱۲۸۸ ه.ش) است. (۲۴)

تصویر
چهار تن از فرزندان صدر العلما. از راست به چپ: صفا الملوک، نصرت الملوک، صدر الحاجیه و حسین.
Harvard University

حسین صدر -پسر صدر العلما- در پاسخ به مقاله‌ای که با عنوان مطبوعات یزد در مشروطیت توسط آقای حسین مسرت نوشته شده است، (۲۵) موارد مذکور را بهتان و دروغ نسبت به پدر خود می‌داند. ایرج افشار، نامهٔ وی را در کتاب یزدنامه آورده است:

حسین صدر در مورد اینکه گفته شده است، صدر العلما از اعیان ضد مشروطه بود و مخالفان را در طویله می‌بست، این گونه توضیح می‌دهد: ”پدرم به موجب پیمان صورت جلسهٔ مجمع سادات، (۲۶) مخالف مشروطه نبود. به علاوه، طبق مطلب مندرج در جلد چهارم ناموارهٔ دکتر افشار به نقل از روزنامهٔ صور اسرافیل تحت عنوان صورت مجلس و نطق اهالی یزد برای انتخاب وکیل، (۲۷) سخنان پدرم در جلسه، نشان می‌دهد که نه تنها مخالف مشروطه نبوده، بلکه طرفدار آن و شخصی مقرراتی و تابع نظام‌نامه و قوانین موضوعه بوده.“ (۲۸)

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که صدر العلما از افراد شاخص و تاثیرگذار در تحولات اجتماعی شهر یزد در دورهٔ مشروطه است؛ هر چند قضاوت در مورد ویژگی‌های شخصیتی وی به تاریخ سپرده خواهد شد.

صدر العلما دو همسر و یازده فرزند داشته است. پسران وی میرزا ولی، میرزا محمد، حاج آقا حسن و حاج آقا حسین بوده‌اند. دخترانش ملکه خانم، نورسته خانم، صدر الملوک، صفا الملوک، نصرت الملوک، گلین خانم و صدری خانم بوده‌اند. از فرزندان ایشان در حال حاضر یعنی سال ۱۳۹۶ ه.ش، تنها فرزند کوچکشان صدریه خانم صدری در قید حیات هستند.

تصویر
راه‌های دسترسی به مجموعهٔ صدری. راست: دربند صدری در کوچهٔ دار الشفا. چپ: ورودی مجموعه از سمت بازار.

۵- جمع‌بندی تاریخچهٔ مجموعه

در جمع‌بندی مطالعات تاریخی مجموعه می‌توان گفت: وقتی میرزا محمد جعفر صدر الممالک -داماد شاهزاده محمد ولی میرزا-، فرماندار یزد شد، با خرید قطعهٔ زمینی در داخل حصار، احداث مجموعهٔ کنونی را بر پایه‌های باغی قدیمی‌تر بنیان نهاد. مطالعات و شواهد کالبدی، بجز حصار، آثاری دیگر از جمله بقایای کوشک باغ اصلی را نیز مربوط به پیش از این دوره می‌داند.

پس از میرزا محمد جعفر، فرزندش صدر میرزا محمد ولی به جانشینی او برقرار گشت و به اتمام خانه‌های ساخته شده دست زد. وی همچنین دربند صدری که خانه‌های بلوک مجاور به آن راه دارند را بنا کرد. وی برای پسران و دختران خود، منازلی در اطراف دربند ساخت که هنوز چند باب آن موجود است و مجموعهٔ بزرگ صدری را تشکیل می‌دهد.

در دورهٔ میرزا علی رضا صدر العلما نیز در حدود ۱۳۴۰ ه.ق (۱۳۰۰ ه.ش)، تغییرات زیادی در این مجموعه رخ می‌دهد و عمارت بیرونی با الگوی خاص معماری دورهٔ گذار بر روی بخشی از مستحدثات قبلی احداث می‌شود.

این مجموعه به عنوان بیرونی و محل ملاقات‌ها، مراسم، مهمانی‌ها و انجام امور اداری و دیوانی بوده است. عکسی که از زمان رونق این ساختمان، باقی مانده است، نشان از ورود عناصر جدید به معماری یزد دارد که به لحاظ سبک‌شناسی و تاثیر‌گذاری آن بر معماری دورهٔ پهلوی حایز اهمیت است؛ هر چند بررسی تفصیلی آن در نوشتار پیش رو نمی‌گنجد.

تصویر
عکس‌هایی از مراحل مرمت و احیای مجموعهٔ صدر العلما در سال ۱۳۹۶ از برای تاسیس موزهٔ بزرگ یزد.
مهدی صادق احمدی / هنرسرای معماری یزد

ستون‌های مرمر نمای اصلی این بنا متعلق به عمارت گودال یا عمارت محمد ولی میرزایی مشهور به عمارت بیز (۲۹) بوده است که اکنون دیگر اثری از آن باقی نیست. در دورهٔ صدر العلما، عمارت کوشک و فضاهای تاریخی‌تر مجموعه به عنوان انبار و محل سکونت نوکران و خدمتکاران مجموعه مورد استفاده بوده و یکی از بادگیرهای آن تبدیل به برج مراقبت شده است.

این مجموعه بعد از فوت صدر العلما، تبدیل به بانک ملی یزد می‌شود و آثار مخزن بانک همچنان در زیرزمین آن باقی است. ظاهراً بعد از انقلاب، این مجموعه مدتی در اختیار مخابرات بوده است؛ چرا که در زمان تحویل مجموعه به میراث، تجهیزات تقسیم خطوط تلفن در آن باقی بوده است.

جلال گلشن در کتاب خود به خانهٔ بزرگ و تاریخی صدر العلما مقابل حظیرهٔ ملا و سردر باشکوه آن اشاره می‌کند و می‌گوید که مروج‌ها این خانه را خریدند و سال‌ها بانک ملی بوده است. (۳۰)