كتيبه كنده شده سنگاب يا سقا خانه ملا اسماعيل در بازار ملا اسماعيل در محله مصلي يزد.

پيش گفتار

پهلوي سردر «مسجد ملا اسماعيل»، بازار قديمي اي به نام «بازار ملا اسماعيل» است. اين بازار، دكان بزرگي هم با نام «دكان حضرت عباسي» دارد. داستان فرو نشستن آتش اين دكان با توسل به «حضرت عباس»، بر كتيبه مرمرين سردر آن نوشته شده است. در اين بازار، آب انباري هم هست با نام «آب انبار ملا اسماعيل». روبروي ورودي اين آب انبار كه البته اكنون بسته است، در آن دست بازار و به جاي يك دكان كه خالي افتاده است، سنگابي قرار دارد به نام «سنگاب بازار ملا اسماعيل» كه البته به نادرستي به «سقا خانه بازار ملا اسماعيل» هم نامور بوده است. پيش تر، سقايان آب را از آب انبار بالا مي آورده اند و در سنگاب مي ريخته اند تا مردم از آن بهره ببرند. اين سنگاب، كتيبه اي ارزشمند به تاريخ ربيع الاول 1245 (شهريور 1208) دارد كه هميشه در ديوار پشت سنگاب نصب بوده است.

داستان دزدي

باري، در پاييز پارسال، دزداني در انديشه دزديدن اين كتيبه مي افتند. البته كتيبه هاي ديگر و چه بسا ارزشمند تري در همان نزديكي هست؛ اما سر بسته بودن بازار، تو رفتگي طاق سنگاب، كم رفت و آمدي و تاريكي آن راسته در شب، زياد بزرگ نبودن سنگ كتيبه و خالي بودن پشت ديوار كتيبه، اين كتيبه را گزينش آن ها قرار داده بود. به هر روي، آن ها پس از بازرسي ها و با برنامه ريزي، يك نيمه شب را گويا 7 آبان 1389 براي انجام عمليات دزدي تاريخي كتيبه بر مي گزينند.

برابر برنامه، دو دزد جوان از نيمه شب كار دزدي را آغاز مي كنند كه تا پيش از اذان صبح كتيبه را از جاي بكنند و برگي از تمدن بزرگ يزد را با خود به يغما ببرند. آن ها با تيشه شروع به خراب كردن دور كتيبه مي كنند. اگر هم نيم ساعتي يك بار، موتوري يا ماشيني از بازار رد مي شد، آن دو به آساني پشت سنگاب مي نشستند و پس از رد شدنش دوباره كار را دنبال مي كردند. موتورشان هم در سر بازار آماده و چشم به راه اين دو و كتيبه بود.

كار به خوبي پيش مي رفت. تيشه زني آن ها تا ساعت دو و نيم پس از نيمه شب، كار را به نيمه رسانده بود و ديوار و چسبندگي هاي سمت راست كتيبه ويران شده بود. يكي از آن ها تيشه مي زد و ديگري دور و بر را مي پاييد و وقتي تيشه زن خسته مي شد، جايشان را با هم عوض مي كردند. در آن تاريكي شب كه همه شهر و شهربانان در خواب بودند، صداي تيشه هاي آن دو دزد پليد و ناله هاي غريبانه آن كتيبه به جايي نمي رسيد و در سكوتي مرگبار خفه مي شد. ....

دنباله نوشته ...

كتيبه و داستان معجزه وار دكان حضرت عباسي كه در تاريخ 23 تير سال 1271 ه.ش رخ داده است؛ اما آيا معجزه اي ديگر، چند قدم پايين تر، كتيبه سنگاب را هم نجات خواهد داد؟

درخواست معجزه

اما آن كتيبه چيست؟ آن كتيبه سند سنگيني است كه در آن، تاجري، سنگاب و آب را براي آسايش مردم بر «سيد الشهداء» -ع- وقف كرده است. رخ دادن معجزه اي براي رهايي كتيبه سنگابي كه خودش و آبش براي شهيد كربلا -ع- است و صد و پنجاه سال، كودك و جوان و بزرگ و پير يزدي از آن آب نوشيده بودند و از داستان كربلا ياد كرده بودند و يا از آن وضو ساخته بودند و به گفتگو با خدا پرداخته بودند، دور از گمان نبود. آيا دزدان مي توانند كتيبه سنگاب «امام حسين» -ع- را از «بازار حضرت عباسي» بربايند يا معجزه اي مي بايست رخ دهد؟ آيا اين معجزه در دل آن شب رخ مي داد؟ اگر بله، چگونه مي خواست رخ دهد؟

.... «مهندس مهدي استاديان» جواني است يزدي و كارشناس محيط زيست و از كسبه گرامي بازار ملا اسماعيل كه مغازه اشان در كنار ورودي آب انبار مسجد ملا اسماعيل و روبروي سنگاب است. خواندن دنباله داستان آن شب از زبان ايشان شنيدني است:

"در پي درگذشت يكي از بستگان در شب گذشته، بايستي تا صبح نشده، پارچه هاي سياه در دو سه جا نصب مي كرديم. پس از نيمه شب من به همراه خواهرانم با ماشين راهي بازار شديم. اول يك پارچه مشكي روي ميدان خان زديم. سپس با ماشين به در مغازه خودم كه درست روبروي سنگاب است آمديم. ماشين را جلوي مغازه پارك كردم و من پياده شدم تا درب مغازه را باز كنم كه متوجه شدم دو نفر پشت سنگاب نشسته اند. بسيار ترسناك بود ولي متوجه شدم كه قضيه، دزدي كتيبه است. گامي به سمت مغازه برداشتم كه آن دو نفر با تيشه شان از پشت سنگاب در پريدند و پا به فرار گذاشتند و تا سر بازار دويدند و سوار موتورشان شدند و در رفتند.

ما نيز كارمان را انجام داديم و به خانه برگشتيم. من تا صبح دو سه بار ديگر برگشتم و سركشي كردم كه خبري از دزد ها نبود. صبح هم به همچراغ ها سپردم و به «ميراث فرهنگي» زنگ زديم و ميراث آمد و كتيبه را كند و برد."

دزدان كه حتماً چندين شب منطقه را پاييده بوده اند و مي دانستند در سراسر شب تا صبح هيچ خبري نخواهد شد، هرگز گمان نمي كردند كه ناگاه ماشيني در ساعت دو و نيم پس از نيمه شب بيايد كنارشان بايستد و راننده پياده شود و آن ها را بپايد. آن ها تا اين را ديده اند فكر كرده اند حتماً ماموري يا پليسي بايد باشد و با دستپاچگي در رفته اند. اين جز معجزه، چيز ديگري نمي تواند باشد. معجزه با خواست خدا، رخ دادني است.

سخني با مردم و كارگزاران

اكنون كه كار و بار شهر بدين جا رسيده است، شايد جمع كردن كتيبه ها به دست ميراث در پاره اي از موارد بد نباشد؛ البته نه اين گونه؛ بلكه جوري كه اخبار آن به گوش مردم رسانده شود و سنگ جانشين همساني از روي كتيبه اصلي ساخته شود و پس از يكي دو ماه در همان جا كار گذاشته شود و سنگ اصلي نيز در موزه اي در يزد به نمايش درآيد.

بازاري ها هشدار هايي درباره ديگر كتيبه ها مي دادند و همچنين از يزدي ها و گردشگران و مسيولين درباره سنگاب نيز گلايه داشتند؛ چرا كه مردم ديگر تقدس و پاكي سنگاب را نگاه نمي دارند و حتي در آن و دور و بر آن آشغال مي ريزند و ميراث نيز رسيدگي نمي كند. حتي آقاي مهدي استاديان مي گفتند پيش از نوروز به كوشش و خرج ايشان دور و بر سنگاب تميز و مرتب مي شود تا براي سال نو آماده باشد.

همچنين جا دارد و بسيار پسنديده است كه «سازمان ميراث فرهنگي» از آقاي استاديان و خانواده ايشان تقدير كند و كار ايشان را ارج بگذارد؛ چرا كه برگي از شناسنامه و تاريخ اين سرزمين كهن به دست ايشان بر جاي مانده است؛ و اگر اين سنگ ربوده مي شد، همانند ديگر كتيبه هاي دزديده شده، هيچ كس ديگر رنگش را نمي ديد.

كتيبه سنگاب بازار ملا اسماعيل كه واقف در آن، اين طاق سقا خانه و سنگاب آن را براي استفاده مردم بر حضرت سيد الشهدا -ع- وقف نموده و موقوفاتي را براي روشنايي طاق و مرمت و آب رساني به سنگاب بر آن افزوده است.

عكاس كتيبه: فاطمه دانش يزدي

سنگاب بازار ملا اسماعيل و كتيبه اش

«استاد حسين مسرت» در «كتاب پژوهشي در آب انبار هاي شهر يزد» و در «بخش فضا هاي وابسته به آب انبار» درباره سنگاب ها و اين سنگاب نوشته اند: "سنگاب ظرفي بود كه معمولاً از سنگ خارا تراشيده مي شد و شكلي جام گونه داشت. سنگاب ها نيز به سان سقا خانه ها به دليل بهره وري عابران و پيران از آب خنك، در كنار يا روبروي آب انبار و يا ديگر مكان هاي پر رفت و آمد نهاده مي شد و بنا بر نيت واقف، هر روز توسط سقايان پر مي گشت. در درون سنگاب هم ظرفي مسي يا برنجي قرار داشت كه آب بدان آشاميده مي شد.

... اما سنگاب بزرگ بازار ملا اسماعيل كه روبروي آب انبار آن قرار دارد، خوشبختانه از گزند روزگار و مردم آن در امان مانده است و بر لوحه سنگي مورخ 1245 ه.ق (1208 ه.ش) آن به ابعاد 48 × 79 س.م به خط نستعليق، وقف نامه اي نصب است."

متن كتيبه اين سنگاب به دست «استاد ايرج افشار» بازخواني شده و در «كتاب يادگار هاي» يزد آمده است؛ كه چنين مي گويد: