پيش گفتار

چندي پيش خبري كوتاه در رسانه ها چاپ شد كه گويا در دوشنبه شب، 28 دي ماه 1388، يكي از كتيبه هاي كهن و زيباي مسجد جمعه كه در بر ديوار شمالي و نزديك به صحن هشتي شرقي ⁽¹⁾ كار گذاشته بوده، دزديده شده است. نام اين كتيبه زيبا «كتيبه 14 معصوم» است. ⁽²⁾

شگفتي خبر از آن روي است كه چگونه دو دزد جوان توانسته اند از جامع شهر كه قلب تپنده شهر بوده است ⁽³⁾ و امروزه با بيش از 20 دوربين همواره پاييده مي شود و با «پايگاه ميراث فرهنگي شهر تاريخي يزد»، بيش از 100 متر، و با «سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان يزد»، بيش از 500 متر دوري ندارد، چنين آسوده، چنين كتيبه گرانبهايي را بربايند.

اگر دزديدن چنين كتيبه اي از توي ديوار كرياس جامع و زير آن همه چشم هميشه بيدار، چنين ساده باشد، پس واي بر سنگ هاي قبر قبرستان، سنگ نبشته هاي آب انبار هاي ويران، كتيبه هاي رباط هاي ميان بيابان، زيرخاكي هاي شهر هاي باستان و كتاب هاي خطي خانه هاي مردم ايران؛ و شگفتا اگر چيزي هنوز بر جاي مانده.

دنباله نوشته ...

داستان آن دزدي

آن گونه كه مي گويند، دو جوان در دل شب اين كتيبه را كنده و برده اند. اينكه آيا آنان از روز رويداد در مسجد پنهان شده بودند و يا اينكه ورودشان به مسجد هم شبانه بوده، روشن نيست. آنها با پوشاندن چهره خود، به هشتي رفته و با ويران كردن دور و پشت كتيبه، آن را از ديوار در مي آورند. در خبر ها آمده كه گويا همه كار آنها با دوربين ها ضبط شده ولي از آنجا كه آن دو، رخ پوشانده بودند، شناسايي ايشان شدني نيست. اگر همه مسجد را با 20 دوربين پوشش دهيم، بهره هشتي به بهانه در بر گرفتن سنگ نوشته هاي فراوان، دو و يا بيش از دو دوربين خواهد شد؛ كه اينگونه نيست. نگاهي به شيوه چينش دوربين ها، سوي نشانه روي آنها و تصوير هاي گرفته شده به دست آنها اين گونه مي نماياند كه هدف آنها آمد و شد مردم و بازديد كنندگان و جهانگردان و آن هم براي روز است. به گفته يكي از خادمان مسجد، اگر به جاي اين همه دوربين، يك دزدگير خودرو ⁽⁴⁾ در كرياس كار گذاشته شده بود، با اولين برخورد تيشه يا كلنگ بر ديوار، آژير مي كشيد و دزد ها پا به فرار مي گذاشتند.

باري، دزد ها پس از كندن كتيبه از جاي، به صحن مسجد مي روند و با كمك چهارپايه خود مسجد كه در كنار صحن بوده، از گوشه شمال شرقي صحن، خود را به روي بام رسانده و كتيبه را نيز بالا مي كشند. آنها سرانجام از يكي از گوشه هاي بام مسجد كه اين هم روشن نيست، پايين پريده و اينگونه است كه كتيبه اي ششصد ساله از دست مي رود. از آنجا كه جاي پايين پريدن آنها نبايستي نزديك هيچ كدام از چند در مسجد كه با دوربين پاييده مي شوند باشد و همچنين نبايستي در ديدرس باشد و همچنين نزديك به جاي ماشين رو براي فرار باشد، به گمان زياد اين فرار مي تواند از همان سمت شمال شرقي و سمت بازارچه كنار مسجد جامع يا از سمت جنوب غربي و از كوچه هاي بسيار باريك سوي محله كليميان ⁽⁵⁾ باشد.

پس از يك هفته از پخش خبر اين دزدي، خبر ديگري از زبان يكي معاونان سازمان ميراث فرهنگي كشور پخش شد كه دزدان، دستگير شده اند. ⁽⁶⁾ البته از همان روز هاي نخستين يك يا چند نفر در اين باره، دستگير و بازجويي شده اند؛ ولي مسيولان استاني ميراث فرهنگي و پليس آگاهي، خبر دستگيري دزد يا دزدان كتيبه را نادرست و دروغ مي دانند. ⁽⁷⁾

دزدي فرهنگي، دزدان فرهنگي

ارزش اين كتيبه در يكي از خبر ها، به گفته يك كارشناس ميراث فرهنگي، بيش از 10 ميليون دلار (10 ميليارد تومان) برآورد شده است. ⁽⁸⁾ اگر چنين باشد، اين دزدي را مي توان يكي از دزدي هاي بزرگ تاريخ يزد دانست.

جاي به جاي و گاه به گاه، آثار فرهنگي و باستاني زيادي از جاي خود كنده و ربوده مي شوند؛ اما درباره اينكه چرا ميان اين همه آثار موزه مسجد جامع يزد، اين كتيبه براي دزدي برگزيده شده است، مي توان اين انگيزه ها را برشمرد:

● به گواه تاريخ كنده شده بر سنگ، آن كتيبه به سال 777 ه.ق (754 ه.ش) باز مي گردد؛ و تنها دو كتيبه ديگر در سراسر مسجد هست كه از آن كهنسال تر اند، آن هم تنها 7 و 12 سال كه آن دو نيز در همان كرياس هستند.
● زيبايي خط نگارشي و نگاره هاي دايره اي روي سنگ.
● خوش نقشي و زيبايي خود سنگ كه از مرمر است و با حاشيه هايي از كاشي معرق.
● سنديت تاريخي آن كه مي تواند سندي استوار براي دوستداري حضرت محمد -ص-، حضرت زهرا -س- و امامان معصوم -ع- از سوي مردم مسلمان اين ديار باشد.
● پنهاني آن بخش از مسجد از ديد دوربين ها، اطاق هيئت حاميان مسجد و همچنين دوري كمابيش آن از جلوخان و بيرون از مسجد.
● جرم كم آن كه شايد 30 ك.گ باشد.

كتيبه چهارده معصوم

كتيبه چهارده معصوم و يا دوزاده امام در هشتي مسجد جامع كبير يزد؛ اين كتيبه از جنس مرمر سفيد است و براي سال 777 ه.ق برابر 754 ه.ش مي باشد.

فاطمه دانش يزدي

اين كتيبه با نام هاي «كتيبه 14 معصوم» و «كتيبه 12 امام» شناخته مي شود. « استاد ايرج افشار» درباره آن چنين نوشته است: "قطعه سنگي است به اندازه 34 × 50 س.م كه قسمت بالاي آن مثلثي شكل است و در حاشيه اي از كاشي معرق به اندازه 47 × 64 س.م جاسازي شده است." ⁽⁹⁾ «دكتر سيد ضياء قريشي» نيز كه از واپسين بازسازي و نوسازي سراسري مسجد جامع به كوشش «حجت الاسلام سيد علي محمد وزيري» در پيش از سال هاي 1324 ه.ش آگاهي فراوان دارد، در مقاله اي در همين باره، آن سنگ را در بخش "سنگ هاي جالب و تاريخي و لوحه هايي كه در مسجد از قديم نصب شده و موجود است" و در زير دسته "سنگ هايي كه جنبه مذهبي دارند و دربردارنده آيات و اسماء مقدسه هستند" آورده است و همچنين جنس آن سنگ را مرمر گفته است. ⁽¹⁰⁾

«خانم فاطمه دانش يزدي» درباره آن كتيبه كه آن را سنگ قبر و از جنس مرمر سفيد مي داند، چنين مي نويسد: "نام ائمه اطهار روي سنگ، داخل دواير نقر ⁽¹¹⁾ گرديده است كه اين دايره ها با گل هاي چند پر به يكديگر متصل شده اند. همچنين با كاشي معرق با نقشي شبيه به ستاره براي آن سنگ حاشيه سازي شده است." ⁽¹²⁾ نام مرد روي سنگ، «حاجي بن علي» است كه البته بخش هايي از نام او و نام خاندان او به عمد پاك شده است كه انگيزه و هنگامه اين كار و همچنين متن ناپديد شده آن، روشن نيست. تاريخ كنده شده روي سنگ به سده هشتم هجري و صفر 777 ه.ق (تير و مرداد 754 ه.ش) باز مي گردد و خط نگارشي آن را نيز در كتاب ها نستعليق گفته اند؛ چنانچه اين گونه نيست و بيشتر، ثلث مي باشد. نوشته آن كتيبه، گونه اي از «صلوات كبير» براي درود فرستادن بر چهارده معصوم است. درباره شيوه نگارگري، چيستي دايره ها و شمار آنها كه 24 تا هستند، در جايي گفتگويي نشده است.

سده هشتم هجري و به ويژه سال 777 ه.ق، سده و سال بسيار برجسته و كليدي اي در تاريخ معماري اين مسجد مي باشد. گنبد خانه و سردر و بخش هايي ديگر كه به نام «مسجد جامع نو» شناخته مي شوند، در آن سده و به كوشش «سيد ركن الدين» و ديگران به مسجد جامع افزوده شده است. محراب زيبا و كاشيكاري شده گنبد خانه، درست در همين سال به دست «حاج بهاء الدين محمد بن ابي بكر بن الحسيني» ساخته شده است. همچنين رواق شرقي يا «رواق شاه يحيي» كه ورودي اي از آن به همان هشتي باز مي شود، سردر بزرگ مسجد و شايد خود همين هشتي نيز درست در همين سال و به كوشش «شاه يحيي بن مظفر» ساخته شده است. ⁽¹³⁾ شوربختانه از كيستي صاحب اين سنگ قبر، چيستي پيوندش با تاريخ يا مسجد و كجايي گورش نيز دانسته اي در دست نيست.

نوشته هاي روي اين سنگ نبشته بدين سان مي باشد:

سخني با كارگزاران و مردم

سامانه ديده باني دوربين هاي مدار بسته مسجد جامع يزد كه نه توانسته اند بازدارنده باشند و نه توانسته اند در شناسايي دزدان كمكي بكنند.

باور اين كه سند سنگين تشيع را از ديار دوستداران اهل بيت، در شبي از ماه هاي محرم و صفر، از جامع شهر، چنين آسان بدزدند، براي مردم و تاريخ و فرهنگ اين ديار و كشور، بسيار گران و ناخوشآيند است. بايستي اين موزه كم مانند و يادگار هزار ساله را بيشتر دريافت؛ كه اگر امروزه، به رسم هر دوره، بخشي به آن افزوده نمي شود، دستكم خشتي از آن كم نشود.

بايسته است بر همگان، نگهداري و گردانندگي خوب سراسر بافت تاريخي آنچنانكه اين بافت چه از ديد انساني و چه از ديد معماري، هميشه پايدار و پويا و يزدي بماند و مردم هم در آن با شور و خشنودي بزيند؛ و اين نمي شود مگر با سرپرستي مديراني كاربلد و دانا. اينكه گوشه گوشه آن را فرو ريزند و آن را از بيگانگان پر كنند و سرانجام نماينده اي از شوراي شهر بگويد بافت تاريخي يزد بايستي صاف شود، چاره كار نيست.

مردم نيز چنانچه آگاهي اي درباره اين دزدي دارند و يا اينكه شب رويداد نكته اي مشكوك را ديده اند و يا اينكه اگر پس از اين، رد پايي از اين كتيبه را در هر كجاي دنيا يافتند، بايستي آن را به گوش كارگزاران برسانند؛ و يا با بازديد از مسجد، چنانچه ديدگاهي دارند، آن را پيشنهاد دهند.

پرونده اين دزدي تا پيدا شدن و كار گذاشته شدن دوباره كتيبه، باز خواهد ماند؛ اگرچه ده روز مهم پس از رويداد در بي خبري گذشت، ولي از اين پس بايستي با كمك مردم و نهاد هاي كشوري و يا جهاني چاره اي براي آن انديشيد. دزدان اين كتيبه بايستي دستگير شوند و نام و نشان و مليتشان براي مردم روشن شود و سنگ نبشته، مانند پيشتر، در جاي خود كار گذاشته شود.

بر هيئت حاميان مسجد جامع يزد است كه با فراخواندن و ياري گرفتن از استادان دانشكده برق و الكترونيك دانشگاه يزد، راهكار هاي پاسداري كارسازتر و بازدارنده تري را براي اين موزه كهن بيانديشند.

سخن پاياني

و در پايان، اميد است به معجزه آن يكتاي پرستيده شده در اين پرستشگاه چند هزار ساله و مسجد هزار ساله تا به بركت اين بناي كهن مقدس و به فرخندگي صاحبان نام هاي كنده شده بر آن سنگ، آن كتيبه به زودي و در سلامت پيدا شود و به جايگاه هميشگي خود بازگردانده شود؛ كه جامع را بيش از اين، طاقت هجر آن حجر نيست.