مسجد جامع یزد [1 از 2] Yazd Jame Mosque [1 of 2] | | همان گونه که از عنوان و فهرست این مقاله نمایان است، این مقاله بخشی از یک مقاله بزرگتر با همین عنوان است که تا کنون بخش های زیر از آن در سایت غول آباد چاپ شده است:
|
| چکیده: مطالعه کتیبه های تاریخ دار، بانیان، سازندگان، هنرمندان و سیر تحول بنای مسجد جامع کبیر یزد و انتشار عکس ها و نقشه های آن. واژگان کلیدی: جلوخان، سردر، منار، هشتی، صحن، ایوان، گنبدخانه، گرمخانه، شبستان، محراب، قرایت خانه، کتیبه، کاشی، بانی، معمار، حجار، خطاط، واقف، عمرو لیث صفاری، علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز، سید رکن الدین، شاه یحیی، شاهزاده محمد ولی میرزا، سید علی محمد وزیری، مسجد جامع عتیق، مسجد شبستانی، مسجد جامع قدیم، مسجد گرشاسبی، مسجد جامع نو، مسجد جمعه، مسجد جامع کبیر، یزد. Abstract: Studying historic inscriptions, commissioners, builders, artists and evolution of building of Yazd great Jame mosque and publishing its images and plans. Keywords: forecourt, portico, minaret, vestibule, courtyard, eivan, gonbadkhane, garmkhane, shabestan, prayer niche, qaraatkhane, inscription, tile, commissioner, architect, stone carver, calligrapher, bequeather, Amr Leys Saffari, Alaod Dowle Garshasb ebne Ali ebne Faramarz, Seyyed Roknad Din, King Yahya, Prince Mohammad Vali Mirza, Seyyed Ali Mohammad Vaziri, Antique Jame mosque, shabestani mosque, Old Jame mosque, Garshasbi mosque, New Jame mosque, friday mosque, Great Jame mosque, Yazd. |
| کتاب: گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران دفتر: هشتم، مساجد جامع، بخش دوم مرکز اسناد و تحقیقات: دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی زیر نظر: کامبیز حاجی قاسمی مدیر اجرایی: زند حریرچی، بهنام قلیچ خانی مدیر گروه تهیه و تنظیم نقشه ها: بتول ملا اسد الله، مرضیه مهدی یار نویسنده متون: مریم دخت موسوی روضاتی گروه متن: مهدی صابونیان یزد، هدیه نوربخش، بابک خرم، آرش شهنواز، حسین زرینی ویراستار متون فارسی: محمد پروری مترجم: کلود کرباسی ویراستار متون انگلیسی: مریم طباطبایی انتشارات: روزنه؛ سال 1383 Book: Ganjnameh, Cyclopaedia of Iranian Islamic Architecture Volume: Eight, Congregational Mosques, part two Documentation and research center: Faculty of architecture and urban planning of Shahid Beheshti university Supervisor: Kambiz Haji Ghasemi Executive director: Zand Harirchi, Behnam Ghelich Khani Director of plan compilation and preparation team: Batool Molla Asadollah, Marzieh Mahdi Yar Writer of texts: Maryamdokht Mousavi Rowzati Text team: Mahdi Sabounian Yazd, Hedieh Nourbakhsh, Hossein Zarrini, Babak Khorram, Arash Shahnavaz Editor of Persian texts: Mohammad Parvari English Translator: Claude Karbasi Editor of English texts: Maryam Tabatabaee Publication: Rowzaneh; year 2005 |
| فهرست:
۞ 2- Yazd Jame Mosque ۞ 2-1- Historic inscriptions ۞ 2-2- Commissioners and builders ۞ 2-3- Information from written sourses ۞ 2-4- Evolution of the building |
| 1- مسجد جامع یزد ۩
| گنبد و بخشی از ایوان در جبهه جنوبی صحن مسجد جمعه یزد. Dome and part of eyvan in southern side of courtyard of Yazd friday mosque. معین محمدی
1-1- کتیبه های تاریخ دار بنا ۩
در هشتی (1) ۞ ورودی شرقی، کتیبه (2) ۞ ای از کاشی (3) ۞ وجود دارد که در آن، متن وقف نامه مسجد آمده که مورخ 765 ه.ق (743 ه.ش) است؛ و این قدیمی ترین تاریخ ثبت شده در بنا است. (4) ۞ دیگر الواح سنگی و کتیبه های کاشی این هشتی، مورخ 770 ه.ق (747 ه.ش) (5) ۞، 777 ه.ق (754 ه.ش) (6) ۞، 820 ه.ق (796 ه.ش) (7) ۞، 863 ه.ق (838 ه.ش) (8) ۞، 875 ه.ق (849 ه.ش) (9) ۞ و 947 ه.ق (919 ه.ش) (10) ۞ است. علاوه بر اینها، دو فرمان از «شاه عباس صفوی» مورخ 1004 ه.ق (974 ه.ش) (11) ۞ و 1022 ه.ق (992 ه.ش) (12) ۞، فرمانی از «شاه صفی» مورخ 1046 ه.ق (1015 ه.ش) (13) ۞، فرمان دیگری با تاریخ 1047 ه.ق (1016 ه.ش) (14) ۞، فرمانی از «میرزا محمد محسن» -حاکم یزد- به تاریخ 1115 ه.ق (1082 ه.ش) (15) ۞ و دو وقف نامه مورخ 1121 ه.ق (1088 ه.ش) (16) ۞ و 1179 ه.ق (1144 ه.ش) (17) ۞ در این هشتی وجود دارد.
بر کتیبه های سردر (18) ۞ شرقی، تاریخ های 819 ه.ق (795 ه.ش)، 861 ه.ق (836 ه.ش) و 891 ه.ق (865 ه.ش) دیده می شود. (19) ۞ کتیبه ای مربوط به تعمیرات سال 1365 ه.ق (1325 ه.ش) (20) ۞ و نیز کتیبه ای به خط کوفی با تاریخ 1370 ه.ق (1330 ه.ش) (21) ۞ بر این سردر نصب شده که کتیبه اخیر، از روی کتیبه ای قدیمی که در همانجا بوده، ساخته شده است. محراب (22) ۞ گنبد خانه مسجد، مورخ 777 ه.ق (754 ه.ش) است. (23) ۞ کتیبه ای در ایوان (24) ۞ اصلی، مورخ 813 ه.ق (789 ه.ش) (25) ۞ و کتیبه دیگری در این ایوان به تاریخ 836 ه.ق (811 ه.ش) (26) ۞ است. همچنین کتیبه بی تاریخی از دوره «شاهرخ تیموری» در ایوان مسجد وجود دارد. (27) ۞ محراب فضای کوچکی به نام قرایت خانه (28) ۞، در قسمت شرقی صحن (29) ۞، مورخ 890 ه.ق (864 ه.ش) است. (30) ۞ بر سردر شمالی، کتیبه ای حاکی از تعمیرات سال 1367 ه.ق (1327 ه.ش) است. (31) ۞ همچنین دو سنگ قبر با تاریخ های 492 ه.ق (478 ه.ش) و 533 ه.ق (817 ه.ش) از خرابه های بخش قدیم مسجد، به نام «مسجد گرشاسب» به دست آمده است. (32) ۞
1-2- بانیان و سازندگان بنا ۩
هر قسمت از این بنا در زمانی ساخته شده و بانیان (33) ۞ متعددی داشته است. اولین بانی احتمالاً «عمرو لیث صفاری» بوده است. (34) ۞ دیگر بانی شناخته شده مسجد، «علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله ابو جعفر کالنجار» -حاکم یزد در سال های 488 ه.ق (474 ه.ش) تا 513 ه.ق (498 ه.ش)- بوده است؛ (35) ۞ و پس از او، در همان قرن ششم هجری، دختران «فرامرز بن علی»، از خاندان «کاکویی»، قسمت هایی به بنای مسجد افزوده اند. (36) ۞ امروزه از بخش قدیم مسجد، اثری باقی نیست؛ و بنای کنونی، از آثار «سید رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی»، متوفی به سال 732 ه.ق (711 ه.ش) است که پس از فوت وی، «مولانا سعید شرف الدین علی» آن را به پایان رسانده است. (37) ۞ قسمت هایی دیگر از مسجد را «امیر شمس الدین قاضی» و «امیر بلغدر» و سپس در سال 777 ه.ق (754 ه.ش)، «شاه یحیی بن مظفر» بنا کرده اند. (38) ۞ بانی مناره های (39) ۞ سردر مسجد احتمالاً «آقا جمال الدین محمد» مشهور به «مهتر جمال» -وزیر یزد در دوره «شاه طهماسب صفوی»- بوده است. (40) ۞
| تصویر سه بعدی مسجد جامع کبیر یزد؛ این بنا هفت در ورودی دارد. Tri-dimensional projection of Yazd great friday mosque; This building has seven entrance doors. |
بنای مسجد در دوره های مختلف، مرمت، و قسمت ها و تزییناتی به آن افزوده شده است. از بانیان و نیز تاریخ این مرمت ها و الحاقات می توان به اینها اشاره کرد: «ظهیر الدین ابو منصور فرامرز» -اولین امیر کاکویی- در سال 432 ه.ق (419 ه.ش) (41) ۞، «علاء الدوله امیر علی بن فرامرز» و همسرش -«ارسلان خاتون»- در سال های 455 ه.ق (442 ه.ش) تا 488 ه.ق (474 ه.ش) (42) ۞، «امیر شمس الدین» -فرزند «امیر چخماق»- و «ابو العذرا» -از عمال «گورکانی»- در دهه 850 ه.ق (825 ه.ش) (43) ۞، «خواجه جلال الدین محمود خوارزمی» در سال 809 ه.ق (785 ه.ش) (44) ۞، «شاه نظام کرمانی» -فرماندار یزد در زمان حکومت شاهرخ تیموری- به سال 819 ه.ق (795 ه.ش) (45) ۞، «بی بی فاطمه خاتون» -همسر امیر چخماق- به سال 830 ه.ق (806 ه.ش) یا 836 ه.ق (811 ه.ش) (46) ۞، «خواجه معین الدین میبدی» -از وزرای یزد در عهد «تیموریان»- قبل از سال 861 ه.ق (836 ه.ش) (47) ۞، «امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی» به سال 862 ه.ق (837 ه.ش) (48) ۞، «مولانا عبد الحی» و «مولانا شهاب الدین عبد الله» در زمان «صفویان» و پیش از سال 1090 ه.ق (1058 ه.ش) (49) ۞، «شاهزاده محمد ولی میرزا» به سال 1240 ه.ق (1203 ه.ش) (50) ۞ و «سید علی محمد وزیری» به سال 1324 ه.ش (51) ۞.
| زیر گنبد مسجد جامع کبیر یزد؛ معمار یزدی این گنبد دو جداره سعد بن محمد کدوک بوده است. Beneath of dome of the Yazd great Jame mosque; The Yazdi architect of this two-layered dome was Saadebne Mohammad Kadook. معین محمدی
در منابع و همچنین کتیبه های موجود، نام معماران (52) ۞ قسمت های مختلف بنا و سال اقدامات آنان آمده است؛ از جمله: «مولانا عفیف الدین معمار» در نیمه اول قرن هشتم هجری قمری (53) ۞، «مولانا ضیاء الدین محمد معمار» به سال 777 ه.ق (754 ه.ش) (54) ۞، «صنع الله معمار یزدی» در سال 947 ه.ق (919 ه.ش) (55) ۞ و «عمر بن محمود حاج تاج الدین» که نام او در کتیبه ای بی تاریخ بر سردر شرقی بنا دیده می شود (56) ۞. معمار گنبد (57) ۞، «سعد بن محمد کدوک» -بنای یزدی- بوده است؛ اما کتیبه گنبد، مورخ نیست. (58) ۞ سردر و مناره های آن را در سال 1365 ه.ق (1324 ه.ش)، «حسین علی محمودی» -معمار مهریزی- مرمت کرده است. (59) ۞
از خطاطان کتیبه های مسجد می توان به این هنرمندان اشاره کرد: «بهاء الدین هزار اسپ» (60) ۞، «مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم خطاط» (61) ۞، «مولانا کمال الدین بن شهاب الدین» مشهور به «عصار» که از او دو کتیبه مورخ 863 ه.ق (838 ه.ش) و 875 ه.ق (849 ه.ش) در هشتی ورودی شرقی و کتیبه دیگری بی تاریخ و به ظن قوی مربوط به همین سال ها در محراب گنبد خانه است (62) ۞، «سلطان محمد» (63) ۞، «نور الدین محمد کچویی» (64) ۞، «ابو طالب» (65) ۞، «ذبیحی» (66) ۞ و «علی محمد کاوه» (67) ۞. علاوه بر این هنرمندان، نام حجاران (68) ۞ کتیبه ها، «محمد رضا»، «سلطان محمود یزدی» و فرزند او -«محمد امین»- در کتیبه های مسجد آمده است. (69) ۞
نام سازنده هنرمند و چیره دست محراب زیبای کاشی کاری شده گنبد خانه، «حاج بهاء الدین محمد بن ابی بکر بن الحسینی»، در کتیبه مورخ 777 ه.ق (754 ه.ش) این محراب دیده می شود. (70) ۞ در هشتی ورودی شرقی، بر مجموعه ای از کاشی معرق (71) ۞ مورخ 820 ه.ق (796 ه.ش) که 982 ه.ق (953 ه.ش) نیز می توان خواند، نام «قطب الدین صیرفی» ثبت است. این کاشی ها را از زیر بقایای گرم خانه (72) ۞ گرشاسبی بیرون آورده اند. (73) ۞ در الواح وقف نامه ای این هشتی، نام واقفان، «ابن سلطان محمود حاجی افضل» و «خواجه امین الدین بن حسین بن علی» دیده می شود. (74) ۞
1-3- دیگر اطلاعات مکتوب ۩
«دونالد ویلبر» (75) ۞ آورده است که در سمت شرقی صحن، خرابه های مسجدی قدیمی وجود دارد که احتمال می رود متعلق به قبل از «دوره سلجوقیان» باشد. (76) ۞ خرابه های این بنا تا چند دهه پیش باقی بوده و «ماکسیم سیرو» (77) ۞ در رساله خود درباره مسجد جامع یزد، از آن، چندین عکس ارایه کرده است. (78) ۞
| عکس راست: سردر شرقی؛ عکس چپ: تزیینات سردر شرقی. Right picture: Eastern entrance portico; Left picture: Decorations of the eastern entrance portico. معین محمدی |
1-4- سیر تحول بنا ۩
مسجد فعلی بر جای سه مسجدی بنا شده که در قرون متمادی در جوار یکدیگر ساخته شده بودند. این سه، نهایتاً در دوره «قاجاریان» به مسجدی واحد با صحنی وسیع تبدیل شده است. اولین مسجد یا «مسجد جامع عتیق» در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری و در زمان حکومت عمرو لیث صفاری با طرح شبستانی (79) ۞ ساخته شد. این مسجد در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری، در زمان حکومت امرای کاکویی یزد، تعمیر و نوسازی شد و در جوار آن، مناره ای احداث شد که تا قرن نهم هجری قمری بر پا بود. آثار مسجد اولیه تا سال 1324 ه.ش در شمال شرقی صحن مسجد فعلی باقی بود.
دومین مسجد یا «مسجد جامع قدیم»، در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری در زمان حکومت علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز -از امرای کاکویی یزد- ساخته شد. این مسجد که یک گنبد خانه (80) ۞ و یک یا چند ایوان داشت، در قسمت غربی مسجد عتیق بنیان نهاده شد؛ و سپس دختران فرامرز بن علی کاکویی، شبستان (81) ۞ و مقبره ای (82) ۞ در جوار آن، احداث کردند. این مسجد تا سال 1240 ه.ق (1203 ه.ش) بر پا بود و در این سال در نوسازی و گسترش بنا، بخش اعظم آن منهدم گردید.
| بخشی از محراب و گنبد در گنبدخانه مسجد جامع یزد؛ این محراب زیبا را حاج بهاء الدین محمد در سال 754 ه.ش ساخته است. Part of the prayer nich and dome in gonbad-khaneh of Yazd Jame mosque; Haj Bahaoddin Mohammad has built this beautiful prayer niche in year 1375 A.D. معین محمدی
سومین مسجد یا «مسجد جامع نو» در نیمه اول قرن هشتم هجری قمری به همت «سید رکن الدین محمد قاضی» در پشت قبله مسجد جامع قدیم بنیان نهاده شد. این مسجد صحنی کوچک و گنبد خانه و ایوانی عظیم داشت. (83) ۞ ماکسیم سیرو معتقد است که این بنا، قسمتی از طرح مسجدی چهار ایوانی (84) ۞ بوده که به انجام نرسیده است. (85) ۞ در سال 777 ه.ق (754 ه.ش)، اقدامات ساختمانی شاه یحیی بن مظفر به تزیینات کاشی کاری (86) ۞ وسیع در مسجد جامع نو و احداث شبستان شرقی و سردر عظیم مسجد منجر شد. (87) ۞
در سال 809 ه.ق (785 ه.ش) و در زمان «خواجه جلال الدین خوارزمی»، تزیینات کاشی کاری مسجد جامع نو ادامه یافت. در این زمان، نگارش کتیبه سوره «انّا فتحنا» بر پیرامون صحن مربع شکل و ایوان و گنبد خانه مسجد آغاز شد که در سال 819 ه.ق (795 ه.ش)، در دوره شاه نظام الدین کرمانی، همزمان با احداث شبستان غربی و درگاه (88) ۞ ورودی غربی، پایان یافت. (89) ۞ شاه نظام الدین همچنین کاروانسرای (90) ۞ مقابل سردر مسجد را به صورت جلو خان (91) ۞ در آورد. در میانه این جلو خان، دو حوض بوده است که در نقشه ترسیمی ماکسیم سیرو دیده می شود. (92) ۞
در دوره حکومت امیر چخماق، در سال 825 ه.ق (801 ه.ش)، مرمت و نوسازی مسجد جامع عتیق آغاز شد که تا سال 846 ه.ق (821 ه.ش) به طول انجامید. ماکسیم سیرو معتقد است که احتمالاً مناره های سردر اصلی مسجد را در این دوره ساخته اند. در احتمالی دیگر، این مناره ها را در زمان شاه طهماسب صفوی به سردر افزوده اند. کتیبه هایی متعلق به این زمان بر سردر مسجد دیده می شود.
در دوره «فتحعلی شاه قاجار»، اقدامات ساختمانی گسترده در مسجد، به تخریب قسمت های زیادی از بنای سه مسجد جامع منجر شد. در این زمان، مسجد جامع فعلی، به صورت بنایی واحد شکل گرفت. در عملیات گسترش صحن مسجد جامع نو و تخریب سه جبهه حیاط (93) ۞ مربع شکل آن، بخش اعظم کتیبه قرآنی پیرامون صحن از بین رفت؛ و امروزه فقط قسمت هایی از آن در جبهه جنوبی و گنبد خانه و ایوان باقی است. همچنین بخش اعظم مساجد جامع عتیق و جامع قدیم تخریب، و صحن مسجد جامع فعلی به جای آنها ساخته شد. به علاوه، قسمت هایی که در دو سوی شرق و غرب این صحن باقی ماند، مرمت شد. در این دوره، سردر شمالی مسجد، در محل ورودی (94) ۞ عهد گرشاسب، نوسازی شد. در دوره «ناصر الدین شاه قاجار»، شبستان شرقی و هشتی ورودی اصلی و مناره های بلند سردر و پشت بند (95) ۞ های گنبد خانه مرمت شد.
بنای مسجد در دوره اخیر، آسیب فراوانی دیده بود تا آنکه در سال 1324 ه.ش به همت حاج سید علی محمد وزیری مرمت اساسی شد. در این دوره، بقایای مسجد جامع عتیق را که در کنار صحن مسجد متروک بود، تخریب کردند و بر جای آن، شبستانی جدید ساختند. (96) ۞
| | کتاب گنجنامه؛ دفتر 8، مساجد جامع، بخش دوم با آنکه معماری این سرزمین، تاریخی چند هزار ساله دارد، تلاش هایی که برای شناسایی و معرفی آثار آن صورت گرفته است سابقه چندانی ندارد. تنها از چند دهه پیش محققان و پژوهشگران به بازنگری این آثار هنری پرداخته و کوشیده اند گرد و غبار گذشت قرون را از این گوهر های تابناک بزدایند و تلالو چشم نواز آنها را دوباره آشکار سازند. علل و عوامل آن بی توجهی و نیز این التفات ناگهانی به آثار تاریخی معماری بحثی مفصل می طلبد که در حوصله این مختصر نمی گنجد. همین قدر باید اشاره کرد که آن بی توجهی در واقع محصول توجه کامل و این التفات، نتیجه بی التفاتی است. چه تا آن زمان که این آثار جزیی از زندگی مردم ما بود، لزومی به شناخت و معرفی آنها احساس نمی شد؛ اما آنگاه که بر اثر انقطاع فرهنگی، رشته های اصالت دیرین گسسته شد و نشانه های بی ریشگی در همه چیز ظاهر گشت، تمایل به بازگشت به خود و یافتن هویت خودی نیز فزونی گرفت؛ و به این ترتیب، آثار معماری گذشته هم مانند هرآنچه از اصالت گذشته نشانی داشت، محتاج بازشناسی و معرفی شد. ناگفته پیداست که راه این بازشناسی و ادراک دوباره، سخت ناهموار و پرمخاطره است و بزرگترین سنگ این راه نیز همان بریدگی فرهنگی و بیگانگی از خود است که راست ها را کج می نمایاند و بیراهه ها را راه. به هر حال، امروز در وضعی قرار گرفته ایم که لزوم شناسایی و درک آثار معماری گذشته بر هیچ کس پوشیده نیست. این حقیقت این امید را پدید می آورد که انشاء الله روزی تک تک این آثار گرانبها و میراث غنی گذشتگان ما که در سرتاسر این سرزمین پهناور پراکنده است، به نحوی شایسته و صحیح بازشناخته شود تا برای رسیدن هنرمندان و معماران آینده به استقلال شخصیت هنری و فرهنگی، چراغ راهی فراهم آید. مجموعه حاضر را باید یکی از بلندترین گام هایی دانست که تا کنون در راه معرفی آثار ناشناخته این معماری برداشته شده است. این مجموعه را «گنجنامه» نامیده ایم؛ چون بر این باوریم که نشانه های گنجی را ارایه می دهد؛ گنجی که دستیابی به آن، سرافرازی و استقلال در پی دارد. پدیدآورندگان گنجنامه بر آن اند که با کنار هم آوردن و ارایه یکجای نقشه های کامل و خوانا و عکس های واضح و تاریخچه ای تنظیم شده، بر مبنای مهم ترین منابع انتشار یافته، از بیش از ششصد اثر مهم تاریخی، از مسجد و مدرسه گرفته تا خانه و حمام، هم راه تحقیق و پژوهش را در این زمینه بگشایند و هم اسباب تشویق و ترغیب محققان و کارشناسان و علاقه مندان را برای مطالعه و تفحص در این آثار فراهم آورند. نکته دیگر آنکه این مجموعه یک شبه فراهم نشده است و محصول پشتکار و در حدود چهل سال تلاش استادان و دانشجویان «دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی» است؛ و به این ترتیب باید گفت که در حدود نیمی از دانش آموختگان هنر معماری در این کشور در شکل یافتن گنجنامه سهیم بوده اند. دفتر های گنجنامه ترتیبی موضوعی دارد؛ و این مجموعه تقریباً همه انواع بنا را در بر می گیرد: پنج دفتر مختص معرفی خانه های سنتی در شهر های مختلف شامل یک دفتر خانه های کاشان، یک دفتر خانه های اصفهان، یک دفتر خانه های یزد و دو دفتر خانه های شهر های دیگر؛ چهار دفتر شامل مساجد شامل یک دفتر مساجد اصفهان، یک دفتر مساجد شهر های دیگر و دو دفتر مساجد جامع؛ سه دفتر مربوط به امامزاده ها و مقابر؛ دو دفتر شامل بنا های بازار؛ یک دفتر ویژه مدارس؛ یک دفتر مربوط به کاروانسرا ها؛ یک دفتر خاص حمام ها؛ یک دفتر مختص کاخ ها و باغ ها؛ یک دفتر نیز استثنائاً شامل انواع بنا های مذهبی در تهران. فهرست های راهنمای مجموعه نیز در دفتر آخر خواهد آمد. دفتر های هفتم و هشتم گنجنامه مختص معرفی مساجد جامع تاریخی ایران است. در تاریخ معماری ما، مسجد مهمترین بنا بوده است؛ و در میان مساجد، مسجد جامع، اهمیت ویژه ای داشته است. در تاریخ ما، هیچ شهری بدون جامع، شهر محسوب نمی شده و به عبارت دیگر، وجود جامع در شهر، حاکی از مدنیت آن بوده است. مسجد هم معبد و هم میعادگاه مردم بود؛ و افزون بر آن، جامع، قلب و مرکز شهر بود. جامع، هم جایگاه عبادت مردم، هم محل اجتماع و تبادل افکار و درس و بحث، هم جای قضاوت و حل و فصل اختلافات، هم منزلگاه غریبان و مسافران و هم محل هنر آفرینی هنرمندان و معماران بود. تبیین تاریخ معماری ما منوط به شناخت معماری مساجد است و افزون بر آن، شناخت معماری مساجد، منوط به مطالعه دقیق تاریخ مساجد جامع است. مساجد جامع که اصلاً برای اقامه نماز جمعه بنا گشته اند، اغلب، عمری طولانی دارند و تغییر و تحولات فراوانی به خود دیده اند؛ هر روز، رنگی پذیرفته اند و از هر دوره، یادگاری دارند. به همین علت، کمتر مسجد جامعی می یابیم که تنها متعلق به یک دوره تاریخی باشد. بسیار اند مساجد جامعی که در قرون اولیه هجری قمری پایه گذاری شده و در طی زمان، بر حسب مقتضیات و سلایق و پسند های روز، تغییر شکل یافته اند. به سبب همین دگرگونی های مداوم، معمولاً در تاریخچه و چگونگی سیر تحول آنها، ابهام، و در نتیجه، اختلاف نظر بسیار وجود دارد. جامع ها، مانند موجوداتی زنده، به مرور زمان تغییر شکل یافته و با شهر رشد کرده و با آن دگرگون شده اند. مساجد جامع، همواره قلب تپنده شهر های ما و مامن و ملجا مردم بوده اند؛ چه درد ها که نشنیده اند؛ چه شادی ها که ندیده اند؛ چه مصیبت ها که شاهد آن نبوده اند؛ چه روز ها که با مردم نزیسته اند؛ چه بلوا ها و چه شورش ها و چه شکست ها و پیروزی ها که ندیده اند. از هر کسی اثری پذیرفته اند؛ از حاکمان و محکومان، ستمگران و ستم دیدگان، فاتحان و شکست خوردگان و .... در یک کلام، مساجد جامع، کهن بنا هایی اند که هزاران سخن، بلکه تاریخی در سینه دارند. آنها پیرانی هزار ساله اند که برای مردم، قصه ها در دل دارند؛ و باید گفت که تاریخ راستین ما، تاریخ مساجد جامع است.کامبیز حاجی قاسمی؛ زمستان 1383
Book of Ganjname; Volume 8, Congregational Mosques, part two Although a past of several millennia lies behind the architecture of this land, it was only quite recently that efforts aimed at identifying and introducing its extant achievement were undertaken. Only a few decades have passed since scholars and researchers first began reviewing these works in order to wipe the dust from the face of these resplendent jewels and once again reveal their charming, familiar radiance. The factors involved in this long-standing neglect and the sudden interest in historic relies call for a more thorough discussion that falls beyond the scope of this brief exposition. It suffices to note that the neglect in question in fact resulted from total interest and that the newly emerged interest was the outcome of utter neglect, because, as long as these works were part of our people`s life, no need for introducing them was felt, but when, owing to a cultural rift, time-honored roots were severed and the signs of rootlessness became ubiquitous, an inclination toward rediscovering and reverting to our own identity increased, and the need for recognizing and introducing past architectural achievement, just like everything else that bore signs of past originality, became perceptible .But, needless to say, the path of this recognition and renewed understanding is arduous and fraught with dangers, the greatest obstacle being the very cultural rift and alienation which makes the straight path seem crooked and causes detours to appear as the main path. In any case, the present conditions are such that the necessity of identifying and understanding past architectural achievement has become obvious to all. This truth crates the hope that, God willing, every one of these valuable works of art and rich heritage of our ancestors scattered throughout this vast land will be adequately recognized, illuminating the path leading our future artists and architects towards artistic and cultural independence. The present collection must be considered one of the most significant steps yet taken in the direction of introducing the unknown accomplishments of this architecture. We have entitles it «Ganjnameh» that literally means «Treasure Book»; Because we believe that it bears clues to a treasure the acquisition of which will assure our dignity and independence. By bringing together complete and legible plans, clear and expressive images and thematic authentic history of more than six hundred significant historic realizations, ranging from mosques and madrasas to hoses and baths, the Ganjnameh seeks to not only initiate research in this domain but also encourage researchers, experts and all those interested to begin research of their own on these rich relics. Another point is that this collection was not brought into being overnight. Rather, it is the outcome of some forty years of relentless efforts on the part of the professors and student of the «Architecture and Urban Planning Faculty of Shahid Beheshti University». Therefore about a half of those who have studied architecture in this country may be said to have contributed to its creation. The volumes of the Ganjnameh follow a thematic order. The collection embraces almost every type of building: Five volumes introduce traditional house in various cities include one volume includes the houses of Kashan, one volume the houses of Esfahan, one volume the houses of Yazd and two volumes the houses of other cities; Four volumes cover mosques include one volume the mosque of Esfahan, one volume the mosques of other cities and two volume congregational mosques; Three volumes are dedicated to emamzadehs and mausoleums; Two volumes deal with bazaar building; One volume is dedicated to theological schools; One volume introduces caravansaries; One volume deals with baths; One volume concern palaces and gardens; One volume exceptionally introduces religious building in Tehran. The table of content of the entire collection will be included in the last volume. The seventh and eighth volumes of the Ganjnameh introduce Iran`s historic congregational mosque. Throughout the history of our architecture, mosques have been the most important type of building, with congregational mosques in particular enjoying an exceptional status. All along our history, no city was regarded as one unless it possessed a congregational mosque. In other words, the existence of a congregational mosque in a city was a sign of its urbanity. A mosque was not only a temple, a place of worship, but also a popular meeting place; in addition to that, a congregational mosque, in fact, embodied the heart and hub of a city. A congregational mosque was at once a place of worship, of social gathering, of education and discussion, of judging and solving problems, an abode for homeless strangers and travelers, and an arena for artists and architects to display their virtuosity. Any survey of the history of our architecture has to be based on studying the architecture of our mosques; in addition to that, studying the architecture of mosques must be based on a meticulous study of congregational mosques. Originally built house Friday prayers, most congregational mosques are quite ancient and have undergone many alterations in the course of time, taking on different colors and receiving additions in different periods. Hence, rarely is a congregational mosque found that belongs strictly to a single historic period. Built in the early centuries of the Islamic era, the majority of our congregational mosques were subsequently modified in accordance with changing tastes. In reason of this perpetual change, the study of their history and evolution is fraught with uncertainty and occasional gross disagreement. Just as living beings, they have undergone changes of appearance while growing together with their cities. Congregational mosques have ever been the beating heart of our cities and a safe refuge for people. Lo! How many pains they have heard of? How many joys they have looked at? How many tragedies they have witnessed? How many days they have lived with the people? How many riots and uprisings and how many defeats and victories they have gone through? All, whether ruler or ruled, oppressor or oppressed, conqueror or conquered, artist, architects and ... have left traces in them. In brief, ancient congregational mosques bear a thousand tales, nay, a full history, in their bosom. They are venerable relies who hold myriad accounts for the people to hear. In fact, our true history is that of congregational mosques. Kambiz Haji Qasemi; Winter 2004 |
| | | دیدگاه های خوانندگان درباره این مقاله: | 3 دیدگاه واپسین از 3 دیدگاه |
مرسی، خیلی خوب بود. 11/25/2010 11:28:49 PM
خیلی عالی بود. بعد از مدت ها سایت مورد نظرمو پیدا کردم. 3/25/2011 2:33:22 PM
kheyli bad bod azizam. 9/8/2011 10:36:32 AM |
|
هنگام چاپ: 2/11/2010 4:54:54 AM | امتیاز: 4.25 از 5 در 20 رای | شمار بازدید: 50929 | شمار دیدگاه: 3 |
|
|
|