آب انبار و برکه |
|
خلاصه: بررسی اقلیمی، معماری و کاربرد آب انبار و برکه های ایران زمین. توضیح انواع آن ها و پراکنش جغرافیایی آن ها، نحوه کار کرد و کاربرد و نحوه اجرا و مصالح آن ها. کلمات کلیدی: آب انبار، برکه. |
|
کتاب: بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران نویسنده: دکتر وحید قبادیان ناشر: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران |
|
دکتر وحید قبادیان در سال 1335 در تهران متولد شد. دیپلم خود را در رشته ریاضی در 1354 از دبیرستان البرز دریافت کرد. وی دوره لیسانس و فوق لیسانس خود را در رشته معماری در دانشگاه ایالتی اهایو در آمریکا گذرانید و دکتری خود را در سال 1379 در همین رشته از دانشگاه آزاد اسلامی دریافت کرد. دکتر قبادیان به مدت دو سال در دانشگاه ایالتی اهایو و از سال 1364 تاکنون در دانشگاه های مختلف کشور تدریس نموده است. وی سخنرانی های متعددی در زمینه معماری اقلیمی و معماری معاصر در مجامع دانشگاهی و تخصصی ایراد کرده است. وی همچنین مقالات مختلفی را در زمینه معماری اقلیمی و معاصر در نشریات علمی و حرفه ای منتشر کرده است. وی کتاب هایی را تالیف یا ترجمه کرده است که پاره ای از آن ها بدین عناوین هستند: - طراحی اقلیمی، دانشگاه تهران - بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، دانشگاه تهران - مبانی و مفاهیم در معماری معاصر غرب، دفتر پژوهش های فرهنگی - معماری پرش کیهانی، دانشگاه آزاد اسلامی |
|
|
1- مقدمه ۩
|
شکل 1: یک آب انبار قدیمی سنگی در جاده تهران - گرمسار. در این عکس قسمت های مختلف آب انبار شامل مخزن، گنبد و سردر راه پله مشخص می باشد.
به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم دسترسی به آب، تمهیدات گوناگونی جهت تامین آب شیرین در فصول خشک سال شده است. احداث بند، قنات و آب انبار را می توان از این جمله نام برد. در این رابطه، آب انبار همان گونه که از نام آن مشخص است، برای ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال می باشد.
قدیمی ترین آثار به جای مانده از آب انبار تقریباً با پیدایش اولین تمدن های ایران هم زمان است. مخزن آب شهر ایلامی - دورانتاش (1) ۞ در چغازنبیل مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد هنوز باقی است. از دوران حکومت هخامنشیان نیز بقایای آب انبار و آب راه های متعدد در قصر جمشید وجود دارد.
در دوره اسلامی، آب انبار نیز مانند سایر ابنیه شهری در مراکز تجمع، مانند راسته های بازار و مراکز محلات و همچنین در کاروانسرا های بین راهی احداث می شده. در شهر های گرم و خشک ایران هر محله ای اغلب برای خود یک آب انبار داشته که توسط اهالی محل احداث می شده و یا گاهی بانی آن یکی از افراد متمکن و خیرخواه محله بوده است. آب انبار توسط اهالی خود محل اداره می شد و از کسی مبلغی برای استفاده از آن گرفته نمی شد، فقط اهالی محل خرج تعمیرات و نگهداری آن را می پرداخته اند.
در شهر های گرم و خشک آب انبار از ابنیه مهم شهری بوده و بنای آن با بادگیر های بلند و گنبد های حجیم از فواصل دور در سیمای شهر خودنمایی می کرده است. آب انبار های مهم دارای سردر های ورود بسیار زیبا بوده اند که با انواع کاربندی ها و مقرنس ها تزیین می شده و گاهی شعری در جهت سلام بر امام حسین (ع) و لعنت بر یزید و یا یادآوری خیری که بانی آن انجام داده بر روی کاشی های هفت رنگ نقش می بست. چنانچه ابیات زیر قسمتی از اشعار نوشته شده بر روی آب انبار حاج میرزا حسین عامل در نزدیکی میدان امام ساوه بیانگر آن است.
|
| ...................................به سـر فـتـاد مـرا کـه امـر خـیـری را ...................................بنای برکه آبی گذاشتم که بر هدهد ...................................غــریــق عــصـیـان بـودم بـرای نـجـات ...................................ز عـقل رفـت شـوالی بـرای تاریخـش ...................................بـــرای مــاده تــاریــخ اوخــر، گــفــتــا ...................................................................... | ......................... 1 .............................. 2 .............................. 3 .............................. 4 .............................. 5 ............................................. | ...................................بنـا گـذارم تا گـردم به نـیکـوان ملحق ...................................ز سلسـبیل کـزو بـوده آب امـر الـحق ...................................از ایـن حـقـیـر بـنـا سـاخته یک زورق ...................................که تا نویسند ماند ز مـن در این زورق ...................................بـنـوش آب و بـگـو بـر یـزید لعنت حـق ...................................................................... | |
|
تاریخ احداث آب انبار ها، معمولاً در درگاه آن ها ثبت می شده و با حساب ابجد، سال بنای این آب انبار 1186 هجری قمری (2) ۞ که به دوره زندیه بر می گردد، می باشد.
فراهم نمودن آب بهداشتی، خنک و قابل دسترس برای همه اهالی، احتیاج به یک سری تدابیر زیست اقلیمی داشته است که در دنباله این مقاله بحث خواهد شد.
2- اقلیم ۩
|
شکل 2: سردر راه پله یک آب انبار در روستای کوهستانی ابیانه. مخزن آب انبار، درست پشت راه پله واقع است.
آب انبار در نواحی گرم و خشک از جمله ملزومات مهم برای تداوم زندگی در این مناطق بوده و در اکثر محلات شهری و روستا ها یک یا چند آب انبار وجود داشته است. این آب انبار ها شامل یک مخزن (3) ۞ بزرگ مکعب یا مکعب مستطیل و یا استوانه ای شکل در داخل زمین بوده اند که روی این مخزن را با طاق قوسی و یا گنبدی می پوشاندند (شکل 1). این مخازن غالباً یک و در بعضی از موارد دو راه پله برای برداشت آب از مخزن داشته اند (شکل 9).
در نواحی کوهستانی نیز با وجود اینکه بارندگی نسبتاً بیشتر از نواحی گرم و خشک است و اغلب در این نواحی چشمه سار ها و نهر های دایم یا فصلی جریان دارد ولی برای ذخیره آب قابل شرب، معمولاً از آب انبار استفاده می کردند، هر چند که تعداد آب انبار های در این نواحی کمتر از مناطق گرم و خشک می باشد. در بعضی از موارد، پوشش سقف آب انبار در نواحی کوهستانی خصوصاً در مناطق خوش آب و هوا و جنگلی، به صورت مسطح است و با چوب و کاهگل پوشش می شود. مخزن این نوع آب انبار ها به لحاظ پوشش سقف آن به صورت مکعب و یا مکعب مستطیل است (شکل 2).
|
شکل 3: نمای داخلی گنبد و هواکش آب انبار نو در محله آب انبار نو در ساری.
در شهر همدان، در دامنه کوه الوند، خانه ها اغلب چاه داشته اند. البته در بعضی از خانه ها که بر روی مجرای زیرزمینی قنات ساخته شده بودند، می توانستند مستقیماً از آب قنات استفاده کنند. در این گونه خانه ها، مسیر قنات از سیزان (4) ۞ رد می شده که اطاقی به نام حوضخانه در آنجا با طاق ها و آجرکاری های بسیار زیبا درست می کردند. این مکان در تابستان بسیار خنک بوده و جهت استراحت استفاده می شده. به این محل چشمه هم اطلاق می شده است. در اکثر سرا ها و مراکز محلات شهر نیز دسترسی به آب قنات امکان داشته است.
در مناطق پر آب و یا مناطقی که مقدار نزولات جوی زیاد می باشد، آب انبار هر چند به تعداد اندک، وجود داشته است. در شهر تاریخی اصفهان در کنار رودخانه زاینده رود، اغلب خانه ها دارای چاه آب بوده اند و با کندن چند متر از خاک زمین، دسترسی به آب شیرین در تمامی ایام سال ممکن بوده است. آب مورد نیاز باغ ها و باغچه ها در بهار و تابستان، از طریق شبکه مادی ها (5) ۞ که در محلات مختلف شهر جریان داشته و از رودخانه زاینده رود منشعب می شده تامین می گشته است. ولی برای انجام عمل خیر یا در مناطق مرتفع شهر و در قسمت هایی از شهر که از رودخانه دور و عمق آب های زیرزمینی نسبتاً زیاد بوده، مانند منطقه تخت فولاد در جنوب شرقی شهر اصفهان، آب انبار وجود داشته است.
|
شکل 4: سردر ورودی آب انبار نو در ساری در استان مازندران.
در شهر شوشتر که در بین دو شاخه از رودخانه کارون قرار گرفته است نیز اهالی در خانه ها چاه آب داشتند. ولی از آنجایی که خاک این شهر شور است، لذا آب چاه شور بوده و اغلب برای استحمام، شستن ظروف و یا آبیاری درختان از این آب استفاده می شده است. جهت آب شرب، مردم از آب رودخانه استفاده می کردند. بدین ترتیب که سقا آب را با مشک به خانه ها می برده و در یک ظرف بزرگ گلی به نام حُب می ریخته. بعضی از افراد هم خود به رودخانه می رفتند و آب بر می داشتند. البته در اینجا نیز در مناطقی که از رودخانه دور بوده، آب انبار می ساختند.
در شهر های کنار دریای خزر نیز مواردی معدود آب انبار در محلاتی که امکان دسترسی به آب قابل شرب در تمامی فصول سال نبوده وجود داشته است ( شکل 3 و 4).
|
شکل 5: آب انبار سنگی قوام در ساحل خلیج فارس در بندر بوشهر.
در تمام مناطق یاد شده در فوق، شکل کلی کالبد آب انبار همان گونه بوده که در مناطق گرم و خشک توضیح داده شد؛ ولی در سواحل جنوبی کشور، نوع دیگری آب انبار که در آن منطقه به نام برکه و آبگیر نیز خوانده می شود، وجود دارد که اگرچه مخزن آن درون زمین واقع است، ولی محفظه بالای مخزن آن محصور نمی باشد و اهالی از طریق بازشو های اطراف مستقیماً به داخل آن می روند و آب را برداشت می کنند. آب این برکه ها عمدتاً از طریق جمع آوری آب باران از روی سطح زمین تامین می شود (اشکال 5 و 6).
در این سواحل اگرچه هوا مرطوب است، ول به دلیل میزان بسیار اندک بارندگی و شوری آب های زیرزمینی، وجود این برکه ها امری ضروری بوده و در اغلب موارد تنها امکان دسترسی به آب شیرین فقط از طریق آب برکه ها بوده است. در بندر لنگه و بندر بوشهر، با کندن چند متر از زمین به آب شور و یا تلخ می رسیدند و از این آب فقط جهت شستشو و آبیاری استفاده می کردند. بعضی از افراد مواقع شستن بدن با این آب، در آخر یک سطح آب شیرین بر روی بدن می ریختند تا نمک بر روی پوست بدن شسته شود.
3- آب ۩
|
شکل 6: مخزن آب انبار سنگی قوام در ساحل خلیج فارس در بندر بوشهر.
آب انبار های به جز در سواحل جنوبی کشور غالباً در اواخر فصل زمستان شسته شده و مخزن آن ها از طریق نهر ها، قنات ها یا مسیل ها در اوایل فصل بهار یا مواقع بارندگی پر می شده. یکی از نکات مهم جهت تعیین مکان آب انبار، نزدیکی آن به آب جاری در فصول پر آب بوده است. مخزن آب انبار درچه ای دارد که متصل به جریان آب قنات و یا نهر است. در مواقع پر کردن مخزن، مسیر عبور آب را کاملاً تمیز کرده و آن را از هرگونه آلودگی پاک می کردند و بعد از باز کردن دریچه مخزن، آب را در مخزن جاری می کرده اند تا پر شود.
به دلیل خنکی و بهداشتی بودن نسبی این آب، از آن فقط جهت آشامیدن و پخت و پز استفاده می کردند.
به سه روش آب بهداشی و مطبوع برای آشامیدن در آب انبار ها ذخیره می شده است:
1 - در آب انبار ها تاریکی محض وجود دارد و چون میکروب های غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو دارند، بنابراین در این آب انبار ها از بین می روند.
2 - به واسطه جاذبه زمین، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شوند. همچنین بر روی آب، نمک و آهک می ریختند تا مانند کلر باکتری ها را در آب از بین ببرند. بنابراین تصفیه آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است. البته شایان ذکر است که در همه آب انبار ها موارد بهداشتی به یک میزان رعایت نمی شده.
3 - با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمین و تهویه هوای داخل آن، آب آب انبار در زمستان یخ نمی زده و در تابستان نیز برای آشامیدن خنک بوده است. دلیل این مطلب در دو قسمت بعدی همین مقاله ذکر خواهد شد.
شیر آب آب انبار را معمولاً یک متر بالاتر از کف مخزن قرار میدادند تا رسوبات و املاح ته نشین شده در مخزن از شیر آب خارج نشود.
|
شکل 7: یک آب انبار پنج بادگیره با دو منبع ذخیره آب در جزیره کیش در اقلیم گرم و مرطوب. این آب انبار اخیراً مرمت شده است.
در سواحل خلیج فارس و دریای عمان، رعایت نکات بهداشتی در مورد آب برکه انجام نمی شده و آب آنها آلوده بوده است. در این نواحی به علت شور بودن اغلب آب های زیرزمینی، در بسیاری از نقاط این سواحل تنها منبع تامین آب شیرین، بارندگی فصلی بوده و لذا برکه ها در کنار مسیل ها و مناطق آب گیر احداث می شده است.
برکه ها راه پله مجزا نداشته و از سطل و یا دلو برای برداشتن آب استفاده می شده است. بعضی از برکه ها در داخل مخزن خود پله داشته اند مانند آب انباز قوام در بوشهر در شکل 6 و افراد می توانسته اند داخل مخزن برکه بروند و آبرا مستقیماً از آنجا بردارند. بازشو های اطراف مخزن هم برای برداشت آب و ورود و خروج به داخل مخزن بوده و هم عملکرد تهویه را داشته است (اشکال 7 و 10). لذا چون فضای مخزن به طریق صحیحی محصور نشده و گرد و غبار و آلودگی ها به راحتی وارد مخزن و نهایتاً داخل آب می شده و همچنین به دلیل تماس مستقیم مصرف کنندگان با آب مخزن، این آب غیر بهداشتی بوده است. به علاوه تابش آفتاب که از طریق بازشو ها وارد مخزن می شده، باعث گندیدگی و رشد موجدات آبزی می گردیده است.
با این وجود، به علت عدم دسترسی به منبع بهتر آب، استفاده از آب برکه ها برای اکثر اهالی این سواحل امری اجباری بوده است. اگرچه در اکثر شهر ها مدت هاست که برکه ها بلا استفاده مانده اند ولی روستا هایی که آب لوله کشی ندارند، هنوز اهالی از این آب استفاده می کنند.
البته در تعداد بسیار کمی از روستا های خوش اقبال که خاک آن شور نیست، مانند روستای طیس در شمال بندر چابهار، آب چاه شیرین است و اهالی مجبور به استفاده از آب برکه ها نیستند.
4- تهویه ۩
|
شکل 8: آب انبار شش بادگیره در شهر تاریخی یزد با اقلیم گرم و خشک و ساخته شده در دوره قاجاریه که از بهترین نمونه های استفاده از جریان هوا جهت تهویه و خنک نمودن آب از طریق برودت تبخیری است.
فضای مخزن هیچ یک از آب انبار های حبس نمی باشد و همه آنها دریچه ای جهت تهویه هوا دارند. حبس بودن فضای مخزن علاوه بر آن که امکان دسترسی به داخل آن را مشکل می نماید، آب را هم بسیار گرم می کند. مانند اتومبیلی که در زیر آفتاب کلیه درب ها و پنجره های آن بسته باشد؛ لذا در روز های آفتابی فضای بسته مخزن بسیار گرم می شود. به علاوه، گرما و رطوبت بسیار زیاد داخل مخزن به مصالح و بدنه آن لطمه می زند. بدین لحاظ کلیه آب انبار ها دارای دریچه های تهویه بر روی بام مخزن (اشکال 3 و 11) و یا بادگیر می باشند. آب انبار های حاشیه کویر مرکزی ایران اکثراً دو، چهار و یا شش بادگیر در اطراف مخزن دارند.
این دریچه های تهویه و بادگیر ها، علاوه بر تهویه فضای داخل مخزن باعث خنکی و گوارایی آب آن نیز می شوند، زیرا مقدار تبخیر آب در داخل مخزن به دلیل جریان هوا افزایش می یابد و فضای داخل آب انبار و بالطبع آب موجود در آن خنک می شود.
همان گونه که عنوان شد، تهویه در برکه های جنوب کشور از طریق بازشو های ورودی و پنجره های اطراف مخزن صورت می گیرد، ولی در این جا چون این بازشو ها همسطح کف زمین مجاور هستند، لذا خاک و گرد و غبار به راحتی وارد مخزن برکه می شود و از آنجا که رطوبت هوا در سواحل جنوبی کشور نسبتاً زیاد است، بنابراین تبخیر چندانی در داخل مخزن صورت نمی گیرد. لذا اگرچه تهویه باعث جابجایی هوا در داخل مخزن می شود که امر مثبتی است، ولی باعث برودت آب مانند مناطق گرم و خشک نشده و به علاوه به دلیل پایین بودن ارتفاع بازشو ها، جریان هوا، آب داخل مخزن را آلوده می کند ( شکل 10 و 11).
|
شکل 9: پلان و مقطع آب انبار شش بادگیره یزد. این آب انبار دو راه پله دارد یکی برای مسلمانان و دیگری برای زرتشتیان. خاک مجاور مخزن به عنوان پشتبند در مقابل نیروی جانبی آب داخل مخزن و گنبد روی آن عمل می کند. |
5- زمین ۩
|
شکل 10: آبگیری در بندر لنگه. به دلیل اینکه پلان این نوع مخازن به شکل بعلاوه است، به آن چهار برکه نیز می گویند.
زمین آب انبار را در محلی انتخاب می کردند که سفت باشد و تحمل وزن سنگین دیوار مخزن و طاق آن و خصوصاً آب داخل آن را داشته باشد.
به سه دلیل مخزن آب انبار را در کلیه اقلیم ها و مناطق مختلف ایران همیشه در داخل زمین احداث می کردند:
1 - دلیل اول این که اگر مخزن بر روی سطح زمین باشد، فشار و نیروی جانبی آب درون آن به دیوار های مخزن باعث تخریب آن می شود و جهت مهار کردن این نیروی جانبی، احتیاج به پشتبند های بسیار قطور و تحمل مخارج بسیار بوده است؛ ولی اگر مخزن در داخل زمین قرار داشته باشد، خاک اطراف دیوار مخزن، باعث استحکام و مقاومت آن در برابر فشار آب درون آن می شود. همچنین در هنگام وقوع زلزله این نوع آب انبار در مقابل نیرو های جانبی زلزله مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می دهد و در زلزله های مختلف ایران، آب انبار و سایر ابنیه زیرزمینی سالم و یا با آسیب نسبتاً کمی پابرجا مانده اند. (6) ۞
2 - دلیل دوم که این نیز حایز اهمیت می باشد این است که وقتی مخزن آب انبار پاین تر از سطح زمین باشد، آب نهر یا قنات را می توان به راحتی و به طور طبیعی بر روی آن سوار نمود و احتیاج به نیروی اضافی جهت انتقال آب به داخل مخزن نخواهد بود.
هر چه به عمق بیشتری از زمین داخل شویم، نوسان درجه حرارت کمتر و پس از عمق 6.5 متری برابر معدل درجه حرارت سالیانه بر روی سطح زمین می باشد. (7) ۞ بنابراین آب آب انبار زیرزمینی همانند آب چاه، در زمستان یخ نمی زند و در تابستان خنک و گوارا می باشد که برای آشامیدن مزیت بسیار خوبی است.
در روز اول تیر ماه سال 1372 در هنگام ظهر درجه حرارت در اطراف آب انبار حاجی سید حسین صباغ کاشانی در بازار کاشان (8) ۞ 29 درجه و در مجاور پاشیر آب انبار 18 درجه سانتی گراد بوده است که نشان دهنده 11 درجه اختلاف بین هوای گرم خارج و دمای مطلوب در قسمت پاشیر می باشد.
6- نحوه اجرا و نوع مصالح ۩
|
شکل 11: برکه عباسی در بندر لنگه در استان هرمزگان با اقلیم گرم و مرطوب. رنگ سفید بدنه برکه ها مانع ذخیره شدن بیش از حد حرارت در مصالح می شود.
برای احداث آب انبار، پس از مشخص کردن محل آن و کندن زمین، معمولاً کف آن را با شفته آهکی کاملاً می پوشاندند و یک پی یکپارچه به صورت رادیه ژنرال اجرا می کردند. در بعضی از موارد در صورت بزرگ بودن مخزن، کف آن را آجر فرش می کردند. دکتر پرویز ورجاوند، اندیشمند و محقق تاریخ اجتماعی و معماری ایران در این رابطه «آب انبار های خواجه و ریگ در یزد و آب انبار گنج علی خان در کرمان» (9) ۞ را مثال می زند.
برای دیوار های آب انبار از آجر قرمز که به نام آجر آب انباری معروف است و در مقابل آب مقاوم می باشد، استفاده می کردند. البته در نواحی کوهستانی و یا مناطقی که تهیه سنگ آسان تر و اقتصادی تر از آجر بوده از سنگ لاشه برای دیوار ها و گنبد استفاده می شده است (شکل 11). روی دیوار ها و کف مخزن را با ملات ساروج می پوشاندند و سپس روی دیوار ها را با گنبد و یا طاق و تویزه مسقف می نمودند.
نوع مصالح و نحوه اجرا همیشه یکسان نبوده است. برای احداث آب انبار سردار بزرگ در قزوین (10) ۞ که مخزن آن با 6000 متر مکعب گنجایش یکی از بزرگترین مخزن ها ها در ایران می باشد از شفته آهک در کل بدنه و کف بنا استفاده شده است (شکل 13). برای اجرای دیوار، این آب انبار، ابتدا محیط مخزن را به ضخامت دو متر و ضلع مجاور پله به ضخامت سه متر در زمین کنده اند. سپس این حفره را به تدریج با شفته آهکی پر کرده و بعد از سفت شدن آن اقدام به کندن خاک وسط مخزن نموده اند. کف مخزن را نیز با شفته آهک پر کرده و روی کل آن را ملات ساروج کشیده اند. سپس راه پله را مجاور دیوار قوی تر کنده و پس از تعبیه دیوار ها، روی آن را طاق آهنگ آجری زده اند. روی مخزن را نیز با تعبیه چهار فیلپوش در گوشه ها و یک گنبد دورچین عظیم آجری پوشانده اند.
|
شکل 12: آب انبار معصوم خانی، آب انبار حاج حسین و آب انبار عبد الحسین که به نام آب انبار های سه قلو معروف است در شهر نایین در استان اصفهان قرار دارند.
سازمان میراث فرهنگی این شهر یک راه ورودی از پایین راه پله به مخزن حفر کرده که حدود یک ماه وقت صرف شده تا دیوار مخزن با مته و کلنگ به ابعاد 2.20 × 1.20 متر برای ورودی کنده شود. هنگام ورود به مخزن، بازدیدکننده به عظمت بنای آب انبار که در عین سادگی انجام شده واقف می شود. طبق اظهار مقامات میراث فرهنگی، از این آب انبار در آینده احتمالاً به عنوان یک سالن تیاتر و یا نمایشگاه استفاده خواهد شد.
برای پوشش مخازن کوچک از طاق و تویزه و یا طاق کلمبه استفاده می شده و گاهی نیز ستون جهت نگهداری طاق ها در داخل مخزن زده می شده است مانند آب انبار میرزا مقیم در کاشان ( شکل 14 و 15)، آب انبار بزرگ جزیره هرمز و آب انبار قوام در بوشهر (شکل 6). همان گونه که در ابتدای این فصل اشاره شد، در مناطق کوهستانی و خوش آب و هوا و نقاطی که امکان دسترسی به چوب آسان بوده، برای آب انبار های کوچک از سقف های تیر چوبی با پوشش حصیر و کاهگل استفاده شده است (اشکال 2 و 16).
راه پله عموماً مجاور و یا عمود بر یکی از سطوح مخزن بوده و از سطح روی زمین شروع شده و تا پاشیر ادامه پیدا می کرده است. در مخازنی که راه پله مجاور یکی از سطوح مخزن است مانند آب انبار سردار در قزوین، ضخامت دیوار آن سمت را بیشتر می گرفتند تا جبران فضای خالی راه پله برای مقاومت در مقابل نیروی جانبی آب و احیاناً زلزله بشود. در انتهای راه پله یک یا چند شیر آب از جنس برنج جهت برداشت آب تعبیه می کردند. در هنگام بمباران شهر ها در طی جنگ اخیر ایران و عراق از این راه پله ها به عنوان پناهگاه استفاده می شده است.
|
شکل 13: آب انبار سردار بزرگ در قزوین ساخته شده در دوره قاجاریه. هواکش مخزن آب انبار در بالای گنبد قرار گرفته است.
روی گنبد و دیوار های برکه های جنوب کشور را با گلی مخصوص به رنگ طوسی متمایل به سفید اندود می کردند. این گل مقاومت خوبی در مقابل رطوبت دارد و به جهت رنگ آن و انعکاس تابش نور آفتاب از گرم شدن بیش از حد آب داخل مخزن جلوگیری می کند (اشکال 10 و 11).
بام اغلب آب انبار ها که با گنبد و یا طاق پوشش می شده به همان صورت کروی باقی مانده؛ ولی در بعضی از آب انبار ها که می خواستند از محوطه بالای بام استفاده کنند مانند آب انبار قوام آباد در بوشهر (شکل 5) و یا آب انبار هایی که ساختمان آنها با ساختمان دیگری مثل مسجد، مدرسه و یا کازوانسرا تلفیق شده مانند آب انبار میرزا مقیم در کاشان (شکل 5) سطح کروی روی بام را با زدن طاق های کوچک تر به صورت مسطح در می آوردند.
معمولاً در اغلب شهر های کویری افراد متمول در خانه های خود آب انبار خصوصی داشته اند و یکی از اطاق های زیرزمین برای ذخیره آب مورد استفاده قرار می گرفته است. از این آب انبار ها نیز مانند آب انبار های عمومی از آب نهر یا قنات در اوایل فصل بهار پر می شده ودارای راه پله و شیر آب برنجی بوده است.
|
شکل 14: پلان زیرزمین و طبقه همکف مسجد و آب انبار میرزا مقیم در مرکز محله درب اصفهان در شهر کاشان.
همان گونه که در فصل چهارم کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران در مورد خانه های بوشهر ذکر شده در این بندر آب انبار های خصوصی در طبقه همکف قرار داشته ولی مخزن آن مانند حوض در داخل زمین بوده. آب این آب انبار ها از آب بارانی که بر روی بام و حیاط خانه ریزش می کرده و به سمت مخزن آب انبار هدایت می شده، تامین می گردیده است. آب مستقیماً توسط سطل از روی سطح آب برداشته می شده. آب این آب انبار به دلیل مراقبتی که از آن می شده، قدری تمیز تر و بهداشتی تر از آب انبار های عمومی شهر بوده است.
در اینجا باید یادآوری شود، اگرچه آب آب انبار های جنوب کشور چه عمومی و چه خصوصی، آلوده بوده و هنوز هم بالاجبار در بعضی از روستا ها و شهر های این مناطق از این آب برای آشامیدن استفاده می کنند، ولی در سایر مناطق ایران که مخزن آب انبارمحصور بوده، آب آن بسیار تمیز، گوارا و سالم بوده است.
نکته قابل توجه این که در مناطق حاشیه کویری بسیاری از این آب انبار ها با وجود لوله کشی آب شهری، هنوز مورد استفاده قرار می گیرد. تجربه شخصی نگارنده در چند شهر و روستای حاشیه کویری موید این مطلب بوده است. آب این آب انبار ها خنک تر و گوارا تر از آب لوله کشی است و مهم تر از همه آن که عاری از املاح خصوصاً گچ که در آب اغلب این نواحی وجود دارد، می باشد.
در منطقه قصر الدشت شیراز حدود نیمی از بیست و هفت آب انبار قدیمی آن هنوز مورد استفاده مردم است (شکل 16). اهالی شیراز نیز که در روز های تعطیل به باغ های این ناحیه می آیند برای یک روز هم که شده سعی در پرهیز از آب گچ دار شیراز می کنند و در موقع بازگشت، ظرفی را از آب پر می کنند و با خود به شیراز می برند. سقف های آب انبار های این ناحیه مسطح است و با تیر چوبی، حصیر و کاهگل پوشیده شده است.
علیرغم استفاده از معدودی از آب انبار ها در شرایط کنونی، اکثر آب انبار های فعال کشور با لوله کشی شهر ها از حیز انتفاع خارج شده و بالنتیجه این امر آغازی در جهت فرسایش و تخریب تدریجی این ابنیه بوده است. راه پله اکثر آب انبار ها با تیغه آجری بسته شده (شکل 4) و آنهایی که هنوز مسدود نشده تبدیل به زباله دانی و محل تجمع افراد معتاد و ناباب می باشد. لذا جهت حفظ این میراث فرهنگی با مرمت آب انبار ها و تخصیص عملکرد های جدید نظیر سالن ورزشی، محل اجتماعات و یا موزه و نمایشگاه، ضمن حفظ این ابنیه با ارزش، ممر انتفاعی جدیدی نیز برای سازمان های فرهنگی خواهد بود. ضمن آن که باید توجه و نگهداری لازم از آب انبار های سالم و فعال نیز بشود.
|
شکل 15: نما ها و مقاطع مسجد و آب انبار میرزا مقیم در کاشان. |
|
شکل 16: ورودی و مخزن یک آب انبار با بام مسطح در قصر الدشت شیراز.
در دو شهر تاریخی و بسیار زیبای بندر لنگه و بندر کُنگ در ساحل خلیج فارس، تعداد بسیار زیادی آب انبار وجود دارد که هنوز مورد استفاده گسترده اهالی می باشد. دلیل این امر بدین لحاظ است که در شهرستان بندر لنگه کماکان تنها آب شیرین قابل دسترس در دوازده ماه سال برای اهالی، آب ذخیره شده در آب انبار ها می باشد. به نظر نگارنده زیبایی این دو بندر و سایر بنادر در این شهرستان مانند بندر مغویه، بندر طاحونه و بسیاری دیگر به خاطر حفظ سیمای زیبای گذشته خود می باشد. هنوز مناره های بلند مساجد، بادگیر های حجیم چهار طرفه و آب انبار های سفید کروی شکل مشخصه اصلی در سیمای شهری این بنادر است.
به احتمال قریب به یقین در آینده با آمدن آب شیرین کن ها (11) ۞ این آب انبار ها به تدریج از بین خواهد رفت؛ ولی باید برای تعدادی از آنها عملکرد جدید یافت نمود تا بخشی مصور از تاریخ اجتماعی مردم این خطه برای آیندگان حفظ شود. تبدیل چند آب انبار در بندر عباس به زورخانه و چایخانه عمل مثبتی در این راستا بوده است.
|
شکل 17: برش و پلان آب انبار عبد الرزاق خان در مرکز محله خان در کاشان تاسیس شده در سال 1193 هجری. |
|
|
کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران این کتاب در سه بخش تدوین شده و شامل چهارده فصل است. در بخش اول، «اقلیم و تقسیم بندی معماری اقلیمی ایران» مقدمتاً عوامل اقلیمی و خصوصیات هر یک از این عوامل توضیح داده شده است. سپس تقسیم بندی و شرایط آب و هوایی مناطق مختلف ایران مورد بررسی قرار گرفته. در رابطه با هر منطقه، خصوصیات اقلیمی، بافت شهری، فرم بنا، ابنیه مسکونی و نوع مصالح بحث شده است. در بخش دوم، «شهر، اقلیم و ساختمان» سازمان فضای شهری و پیشینه تاریخی ساختمان های مختلفی مانند ابنیه تجاری، مذهبی، آموزشی و خدماتی عنوان شده و تمهیدات اقلیمی به عمل آمده در هر یک از این ساختمان ها در اقلیم های متفاوت ذکر گردیده است. به این ترتیب هر معمار و یا طراحی که تصمیم به طراحی هر یک از بنا های فوق در مناطق مختلف ایران دارد، می تواند با خواندن فصل مربوطه، با تاریخچه و روش های طراحی و اجرایی و همچنین اصول اقلیمی به کار رفته در آن نوع بنا آشنا شود. در بخش «ضمایم» که آخرین بخش کتاب است، آمار اقلیمی شهر های مختلف ایران و آمار مصالح ساختمانی مورد استفاده در هر منطقه و بالاخره فهرست نام جای ها، منابع و اشکال ذکر گردیده است. در انتها نیز مقدمه و زیرنویس اشکال برای علاقه مندان غیر ایرانی، به زبان انگلیسی نگاشته شده است. |
|
|
|
..... ..... .....
عالی بود(درود) 1/26/2011 6:32:53 PM
عزیزم خیلی عالی بود دوستت دارم 4/13/2011 11:48:36 AM
Aali b0d,tnx 4/13/2011 4:41:40 PM
خیلی جامع و کامل بود ممنون 12/18/2012 12:23:25 AM
سید ابراهیم هاشمی | ebrah...@yahoo.com |
سلام بسیار خوب بود اما جای مطالب وعکسی از لارستان استان فارس واب انبارهای ان بسیار خالی بود 9/27/2013 6:52:11 PM
ب کارم نیومد اما مطالب مفید و مختصر بودن ممنون 11/28/2013 6:54:19 PM
بد تر از اونی که فکر می کردم بود 2/25/2014 10:32:31 PM
دمت گرم خدایی حال کردم خیلی بدر خورد دنبالش بودم همینو ور میدارم بازم ممنون 7/6/2015 12:24:02 PM
انسیه نیرنگی | ense...@yahoo.com |
بسیار مفید ،کامل وزیبا بود سپاس از دانش وقلمتان 5/5/2016 7:34:46 PM
ممنون خیلی خوب بود،ولی ای کاش ارجاع داشت. 2/8/2020 1:37:30 PM |
|
هنگام چاپ: 7/26/2007 4:25:25 PM | امتیاز: 4.46 از 5 در 110 رای | شمار بازدید: 97543 | شمار دیدگاه: 15 |
|
|