مسجد جامع فهرج، اثر کم نظير دوران انتقال |
|
خلاصه: مروري بر تاريخچه و جغرافيا و کار هاي انجام شده در مورد مسجد جامع فهرج؛ توضيح ساختاري و عناصر متشکله آن از ديد معماري و همچنين ايده هاي به کار رفته در آن و نحوه ساخت آن. کلمات کليدي: مسجد کهن، جمعه يا جامع فهرج، صحن، صفه، منار، جرز، ستون، معماري صدر اسلام و تئوري ايجاد فضا، فهرج، يزد. |
|
مجله: فرهنگ يزد صاحب امتياز: شوراي پژوهشي اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان يزد مدير مسئول: علي غياثي ندوشن سردبير: مهدي ملک ثابت مدير اجرايي: ليلا باغياني شماره: 18 و 19، بهار و تابستان 1383 نويسنده: محمد رضا اولياء |
|
محمدرضا اولياء دکتراي معماري و عضو هيئت هلمي دانشکده معماري دانشگاه يزد. |
|
|
|
مسجد جامع يا کهن فهرج، مربوط به قرن اول هجري، در فهرج يزد.
1- مقدمه ۩
شکل گيري تمدن، در بستر زمان يا تاريخ و گستره سرزمين يا جغرايا، متاثر از عوامل گونه گوني است که به لحاظ زماني، هر قدر به عقب برويم، فهم آنها دشوارتر و بنابراين اضهار نظر قطعي و نهايي مشکل تر خواهد بود.
مسجد جامع فهرج، واقع در سي کيلومتري شرق يزد، يکي از نادر نمونه هايي است که معماري پيش از اسلام ايران را به معماري دوران اسلامي پيوند مي دهد. در نتيجه، مي توان آن را به عنوان اثر کم نظير دوران انتقال محسوب نمود.
اهميت موضوع، زماني بيشتر معلوم خواهد شد که فراموش نکنيم، اثر ياد شده نه تنها به ايران، که به جهان اسلام نيز تعلق دارد و مي تواند به نوبه خود به سير تحول تاريخي معماري مسجد (1) ۞ در سرزمين هاي اسلامي، روشني و وضوح بيشتري بخشد.
فهم عوامل موثر در شکل گيري مدنيت ايراني و کيفيت آميختگي آن با فرهنگ اسلامي که تاريخ معماري و شهرسازي استان يزد، بخشي از آن را بازتاب مي کند، يک بحث صرفاً تاريخي و مسبوق به گذشته نيست؛ بلکه همزمان، به حال و آينده نيز تعلق دارد. اينگونه مطالعات، به توليد بصيرتي مي انجامد که مي تواند در تداوم توليد تمدن و تشخيص ميزان و روند تکاملي آن به کار گرفته شود تا «گسست فرهنگي»، در اين ساحت بسيار مهم و حياتي رخ ندهد؛ پديده اي که دست کم، در قرن حاضر، معماري و شهرسازي ايران به آن مبتلا شده است.
فايده اينگونه بررسي ها، دستيابي به شاخص هايي است تا راه روشن توليد تمدن، از بيراهه پيروي از غرب، بازشناخته و متمايز شود و معلوم شود مدنيت معاصر ايران به کجا مي رود؟ (2) ۞ دغدغه اي «مجهول» در برنامه ريزي توسعه در ابعاد ملي و منطقه اي.
نگارنده در طي سال ها مسيوليت خود در ميراث فرهنگي استان يزد، مفتخر گرديد تا سهم کوچکي در حفاظت و مرمت مسجد جامع فهرج داشته باشد. او خود را موظف مي داند از کوشش هاي بي دريغ همکاران ارجمند و سابق خود، مرحوم مهندس فتح نظريان، مهندس ايرج طلايي، مهندس رضا علايي و همچنين استادکاران و کارگراني که در سازمان حفاظت آثار باستاني قديم (3) ۞ با دقت و امانت در صيانت از مسجد جامع فهرج کوشيده اند، سپاسگزاري نموده، ياد و نام آنها را گرامي بدارد.
|
نماي عمومي دروني و صحن مسجد جامع يا جمعه فهرج، منار گلي اين مسجد از دور شاخص مسجد و آبادي است. عکاس: عبدالحميد بقاييان
2- زمينه ۩
«فهرج» نام آبادي کوچکي است در شرق يزد که به لحاظ قدمت تاريخي واجد ارزش فراوان است. وجود منطقه اي در غرب آبادي به نام «شهداي فهرج» و روايت هاي که درباره آن نقل مي شود، پيشينه آن را تا صدر اسلام محرز مي کند.
مرحوم عنايت الله اميرلو، از اولين باستانشناسان ارجمندي بود که حفاري هاي پژوهشي در منطقه را آغاز کرد؛ اما افسوس که با فرا رسيدن مرگ آن عزيز، ناکام و ناتمام ماند. تا آنجا که نگارنده از توضيحات مرحوم اميرلو در محل به خاطر دارد، تمامي نشانه هاي کشف شده توسط ايشان، به دوران اسلامي تعلق دارد. هرچند آثار معماري موجود در آن محل نيز، همان وضعيت را دارا هستند.
رجوع به گزارش ها و احتمالاً يادداشت هاي منتشر نشده ايشان مي تواند در بازشناسي قدمت منطقه نقش مفيد و موثري را ايفا و تا حدود زيادي خط و خطوط فعاليت هاي پژوهشي را در آينده معلوم نمايد. در هر صورت، اهميت فرهنگي و تاريخي منطقه ايجاب مي کند تا معاونت پژوهشي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري کشور، با همکاري دانشگاه يزد، پايگاه تحقيقاتي در منطقه تاسيس و برنامه اي سازمان يافته براي بازيابي هويت تاريخي منطقه تدارک ببيند.
از آخرين اسناد مکتوب درباره آبادي فهرج، رساله کارشناسي ارشد معماري آقاي مهندس احمد علوي راد است که مي تواند اطلاعات نسبتاً جامع و مفيدي را در اختيار علاقه مندان قرار دهد.
3- مروري بر کار هاي انجام شده ۩
خانم مهندس شهين لطفي زاده در مقاله اي تحت عنوان شيوه هاي معماري ايران و در بخش شيوه خراساني (4) ۞ به طور ضمني به معرفي مسجد جامع فهرج مي پردازد. واژگان و ادبيات به کار رفته در آن با واژگان و ادبيات مرحوم استاد پيرنيا قرابت فراواني دارد؛ هرچند که نقل قول و نامي از ايشان در مقاله مذکور به ميان نيامده است. ضمناً منابع و مآخذ مقاله کامل نيست و دسترسي به آنها را دشوار مي کند. برخي از موارد مطروحه در مقاله ياد شده، بيشتر جنبه فرضيه را دارند که اثبات آنها مستلزم تحقيقات آتي است.
از مهمترين منابع دست اول، اظهار نظر هاي شادروان استاد پيرنيا است که به صورت نوار هاي صوتي ضبط و در مرکز اسناد سازمان ميراث فرهنگي کشور نگهداري مي شوند. در عين حال بخشي از آراء ايشان به صورت مقاله و کتاب نيز منتشر شده است. (5) ۞
4- قدمت مسجد ۩
هندسه به کار رفته در پوشش طاق هاي آهنگ مسجد جامع فهرج، از نوع بيز (6) ۞ است که از شاخص هاي معماري پيش از اسلام ايران است که در دوران اسلامي يعني اوايل قرن اول هجري، با تغييرات جزيي در تيزه آنها تداوم يافته است. اولين نشانه هاي خفيف تيزه دار شدن قوس ها که در اين مسجد مشهود است، سرآغازي است قابل درنگ در شکل گيري قوس هاي جناغي در قرون بعدي. اين تحول تکاملي از منظر تاريخ مهندسي و معماري در ايران، درخور توجه فراوان است.
ابعاد خشت ها و نيز وجود نقشي در اسپر (7) ۞ رو به قبله رواق غربي، که مشابه آن در تخت جمشيد يافت مي شود، حساسيت تاريخي بنا را بيشتر مي کند. اينکه در محل فعلي مسجد چه بنايي وجود داشته و چه تغييراتي صورت گرفته، در گرو تحقيقات باستان شناسي بعدي است.
|
نمايي از شبستان و صحن مسجد کهن يا جامع فهرج؛ صحن فضاي خالي مياني مساجد است که توسط فضاي پر تحديد مي شود.
5- عناصر متشکله مسجد ۩
صحن کوچکي در ميانه مسجد، اصلي ترين فضايي است که در تشکيل کليت معماري مسجد نقش موثري را ايفا مي کند. همزمان خود توسط ديگر عناصر پيراموني، که متعاقباً ذکر آنها خواهد رفت، تعيين مي شود.
«صحن» در معماري مسجد به فضايي «خالي» (8) ۞ گفته مي شود که به کمک فضا هاي «پُر» (9) ۞ تحديد و تعريف مي شود؛ که ترکيب آنها با هم، کل واحدي را به وجود مي آوردند که عناصر متشکله آن در تعامل با همديگر تشخص مي يابند.
سقف صحن، به بياني ديگر، «گنبد آسمان» است که در آن فرد مومن، توجه و حرکت رو به بالاي «استدراج» را مي تواند تجربه نمايد تا موقعيت خود را در نظام هستي، بازشناسد. در عين حال، معماري صحن بنابر نظر آقاي دکتر سيد حسن نصر (10) ۞ يادآور شرح صدري است که خداوند به رسول گرامي اش محمد مصطفي (ص) عنايت فرمود. اين فضاي مذکور، از مسجد بسيار ساده حضرت پيامبر (ص) در مدينه الگو مي گيرد که طراحي و ساخت اغلب مساجد در سرزمين اسلامي تداوم و تکامل يافته آن است. (11) ۞
5-2- فرش انداز ۩
مسجد جامع فهرج از پنج «فرش انداز» (12) ۞ در راستاي محوريت قبله تشکيل شده است؛ که فرش انداز مياني به طرز محسوسي از فرش انداز هاي جانبي وسيع تر است. (13) ۞ همه فرش انداز ها در جنوب، توسط «ديوار قبله» که محراب در آن جاي دارد تحديد مي شوند. سه فرش انداز مياني در تداوم حرکت به سوي شمال، توسط صحن متوقف مي شوند، در حالي که دو فرش انداز غربي و شرقي، تا شمالي ترين حد مسجد تداوم يافته، در ملاقات با صحن، رواقي را توليد مي کنند که صحن به کمک آن دو در غرب و شرق، محدود و محصور مي شود (شکل پلان مسجد جامع فهرج).
شيوه اجراي طاق فرش انداز ها، آهنگ يا گهواره اي است که با خشت به صورت «پَر» اجرا شده است که بعداً در اين باره توضيح بيشتري داده خواهد شد.
5-3- ديوار قبله ۩
در معماري مسجد، «ديوار قبله» به ديواري گفته مي شود که عمود بر محور قبله است و ضلع جنوبي مسجد را تشکيل مي دهد. در اين ديوار، تنها محراب قرار دارد و از دادن دسترسي، ايجاد درگاه، نصب در يا پنجره، آگاهانه پرهيز شده است تا تمرکز حواس نمازگزاران به نحو مطلوب تامين شود. به نظر نگارنده چنين روشي، يکي از اصول معماري مساجد است.
لازم به يادآوري است تنها دري که در ديوار قبله مسجد جامع فهرج وجود دارد، جزء معماري اصيل و اوليه مسجد نمي باشد و به قرار معلوم در دوران قاجار به آن اضافه شده است. اين درگاه، دسترسي به شبستان نيمه سازي را تامين مي کند که به همان دوره تعلق دارد و در جنوب ديوار قبله احداث شده است.
|
طرح ساخت صفه در مسجد جامع فهرج و کيفيت شکل گيري معماري گنبد از قرارگيري روبروي دو صفه.
5-4- صفه ها ۩
چهار صفه کوچک رو به قبله، حد شمالي صحن را تعريف مي کنند. در عين حال خود به کمک صحن تعين و تشخص مي يابند. کاربرد صفه ها براي نماز هاي انفرادي در بعدازظهر هاي زمستان است که با تايش مستقيم خورشيد، گرم و مطبوع مي شوند.
شيوه پوشش طاق صفه ها به لحاظ فني درخور توجه فراوان است؛ چراکه ابداع يکي از فنون مهندسي طاق و گنبد را در زمانه خود به نمايش مي گذارد.
نحوه اجراي طاق صفه ها، علي الاصول، متفاوت از طاق فرش انداز ها و رواق هاي جانبي است. هرچند که در نماي چهار طرف صحن، در نگاهي کلي، همانند به نظر مي رسند.
فن به کار رفته در آنها به نحوي با اطاق فيلپوش خويشاوند است؛ هرچند نمي توان آن را فيلپوش به حساب آورد. اهميت موضوع به شيوه گوشه سازي صفه ها مربوط مي شود که به طرز محسوسي با فن ساختمان و معماري گنبد در پيش از اسلام ايران قرابت دارد. به بياني ديگر، چنانچه دو صفه را روبروي هم قرار دهيم، مي توان تا حدود زيادي کيفيت تشکيل معماري گنبد را تصور نمود. (14) ۞
جالب توجه است که در چند قدمي جنوب مسجد جامع فهرج، مسجدي ديگر وجود دارد که عليرغم آسيب فراوان، به لحاظ گوشه سازي قابل توجه است. اين مسجد به «مسجد علاقوندي» (15) ۞ معروف است و احتمالاً به قرن ششم يا هفتم هجري تعلق دارد. بناي ياد شده بر اساس نظر آقاي محمد رضا قرايي زاده (16) ۞ با مسجد کهن مهر آباد، مسجد جامع هک، مقبره پير حمزه سبزپوش که هر سه در ابرقو واقع اند، قابل مقايسه اند. (17) ۞ همه بنا هاي ياد شده به انضمام بناي قبه دوازده امام (18) ۞ و ديگر بنا هاي مشابه، نظير مسجد جامع عقدا که همگي به قرون بعدي تعلق دارند به خاطر نوع گوشه سازي به طور ضمني و به نوبه خود، کيفيت تداوم و تکامل معماري گنبد را در ايران روايت مي کنند.
|
تک منار خشتي مسجد جمعه فهرج، اين منار احتمالاً قرن چهارم يا پنجم هجري به مجموعه اضافه شده است. عکاس: مرحوم عبالجبار قرايي
5-5- منار، مأذنه ۩
مسجد جامع فهرج، تک مناره است که اين منار به عنوان نشانه آبادي نيز از دور نمايان است. اين عنصر معماري و نيز گرمخانه کوچک مجاور آن که تماماً از خشت بنا شده اند به دليل کاهش ابعاد خشت ها در مقايسه با مسجد اوليه، جزء عناصر الحاقي به مسجد محسوب مي شوند که احتمالاً در قرن چهارم و پنجم به بنا اضافه شده اند.
تنها ورودي فعلي مسجد، از گوشه بنا تامين مي شود که در مورد اصالت آن مي توان ترديد نمود. پژوهش هاي آتي ميداني مي تواند موضوع را روشن نمايد. در شرايط فعلي، راهرويي بدون سقف، کوچه و ساباط مجاور مسجد را مستقيماً به اولين فرش انداز و رواق غربي ربط مي دهد.
5-7- در و پنجره ۩
مسجد جامع فهرج، به قرار معلوم، اصالتاً فاقد در و پنجره بوده است. تنها، نقش دو در به رنگ اخرايي به صورت فرورفته، بر ديوار شرقي مسجد باقي است که ممکن است بياني رمزي داشته باشد. کليه در هاي چوبي مسجد که از چوب چنار ساخته شده اند، ساخته کارگاه نجاري ميراث فرهنگي است که در دهه هاي اخير در جريان مرمت به بنا اضافه شده است.
|
نما و تزيينات مسجد ابن طولون قاهره در مصر مربوط به قرن سوم هجري. عکاس: Henri Stierlin
5-8- تزيينات ۩
معماري مسجد جامع فهرج، اساساً معماري بسيار ساده و بي تکلفي است و تزيينات آن متاثر از اولين مسجدي که در مدينه ساخته شد کم يا بيش در مساجد صدر اسلام نيز ديده مي شود. در ديوار قبله، قاب بندي مختصري وجود دارد که جهت قبله را مشخص مي کند. بعد ها در موضع ياد شده با ايجاد فرورفتگي بيشتر، محل مذکور به محراب تبديل شده است. وجود دو در تزييني در ديوار شرقي بنا نيز از تزيينات شاخص اثر مي باشد که در بالا به آن اشاره شد.
ستون هاي مسجد جامع فهرج، از آنجا که با خشت ساخته شده اند، قطور و حجيم به نظر مي رسند. گوشه اغلب آنها به طرز هنرمندانه اي گرد شده تا به لحاظ بصري، تناسب ستون تعديل شود. هرچند که چنين کاري به لحاظ کاربري نيز دلايل خود را دارند.
فرورفتگي هايي تزييني در قسمت فوقاني ستون هاي مشرف به حياط وجود دارند که ظاهراً آنها نيز جنبه بصري داشته، در تعديل تناسبات نماي داخلي مسجد موثر است. همين گونه تزيينات در معماري مسجد ابن طولون قاهره (19) ۞ نيز به چشم مي خورد که احتمالاً پيوندي فرهنگي را در دو سرزمين اسلامي علامت مي دهد.
مسجد عظيم ابن طولون، يکي از شاهکار هاي معماري اسلامي است که به دوران فاطميان مصر تعلق دارد. در اين مسجد فرورفتگي هاي پيش گفته، گذشته از منطق بصري، منطق ساختماني نيز يافته اند. بررسي تطبيقي اين دو مسجد عليرغم تفاوت در ابعاد و اندازه و بُعد زماني و مکاني اي که با هم دارند، مي تواند نکات تازه اي را آشکار و اهميت مسجد جامع فهرج را در پهنه سرزمين هاي اسلامي بيشتر نمايد.
6- روش ساخت ۩
ساختمان مسجد جامع فهرج تماماً از خشت و گل است که به لحاظ ساختماني نيز جزء نوادر معماري گلين (20) ۞ محسوب مي شود. پوسته نازکي از گچ، قسمت هايي از معماري داخلي مسجد را پوشانيده است؛ هرچند که به لحاظ حمله موريانه و آسيب هاي وارده از سوي انسان، آسيب فراوان ديده است. در جريان مرمت، با دقت فراوان کوشيده شد تا از اصالت آن صيانت شود و سنديت معماري داخلي مسجد مخدوش نشود. هرگونه اقدام ناشيانه و غير علمي در مرمت اين بخش از اثر مي تواند لطمات جبران ناپذيري را به اين سند کم نظير معماري ايران و اسلام وارد سازد. در بخش هاي محدودي از بنا آجر به کار رفته است. آجر هاي هره که فضاي مسقف را به ارتفاع يک پله از صحن متمايز مي کنند از آن جمله است. شرفي ها نيز آجري اند. هرچند که وجه غالب آنها در جريان مرمت به بنا اضافه شده اند اما وجود برخي آجر هاي قديمي در مواضع ياد شده، کاربرد آجر را به صورت محدود در بنا علامت مي دهند. به هنگام مرمت راهروي ورودي مسجد، دو عدد آجر بزرگ به قطع تقريبي 70 × 70 سانتي متر از زير خاک کشف گرديد. يکي از آنها به صورت پکوفته بر ديوار قبله نصب گرديد و ديگري به موزه ميراث فرهنگي انتقال يافت. کف فرش انداز ها، رواق ها و صفه ها به احتمال زياد «لويي» يا «لويينه» (21) ۞ بوده است.
|
گلدسته هاي گلي مسجد جامع فهرج.
7- نحوه اتصال صفوف ۩
همان طور که پيشتر اشاره شد، طاق فرش انداز هاي مسجد جامع فهرج از نوع آهنگ يا گهواره اي است که به صورت «پَر» (22) ۞ اجرا شده است. به لحاظ فني، مروري بر کيفيت توليد اينگونه طاق ها، از آن جهت که گوشه اي از تاريخ معماري و مهندسي ايران را بازتاب مي کند خالي از فايده نيست.
مي دانيم طاق آهنگ يا گهواره اي از کمان يا رج ها متحد الشکل و متحد المحور تشکيل مي شود که در محور تراز، تکرار مي شوند. در اين مسجد محور تراز، همان محور قبله است و هندسه کمان، قوس (23) ۞. لزوماً پاکار اين کمان ها در صفحه تراز قرار دارد که علي الاصول، توسط دو جرز موازي هم قابل تامين است.
اين شيوه توليد فضاي معماري که حکمت آن به آگاهي و وقوف معمار به «محدوديت» گِل و به تبع آن خشت باز مي گردد در واقع چاره اي است تا به کمک هندسه انواع قوس ها به «امکان» تبدل يابد. (24) ۞
در عين حال، طاق آهنگ نمي تواند در جهت عمود بر محور قبله، در معماري مسجد به خدمت گرفته شود؛ چراکه فضاي مسجد را با محدوديت تعداد «صف»، مواجه خواهد ساخت. از طرفي استفاده از آن، همسو و منطبق با محور قبله نيز خالي از اشکال نيست؛ چراکه اتصال صفوف نماز رادر فرش انداز هاي متعدد با مشکل روبرو مي سازد و به نحوي تشکيل نماز جماعت را تحديد مي کند.
فراموش نکنيم در مناطق کويري مصالح ديگري چون چوب، کمياب است و نمي توان با اينگونه مصالح، مساله را حل نمود. در مسجد جامع فهرج شاهديم که معمار آن با هوشمندي تمام، بخش هايي از جرز هاي باربر طاق آهنگ را به لحاظ نظري حذف نموده تا حدي که جرز به ستون تبديل شود. حاصل اين کوشش، که از فهم صحيح مساله نشأت مي گيرد، برقراري ارتباط ميان فرش انداز ها و در نتيجه امکان اتصال صفوف به عنوان شرط اصلي صحت نماز جماعت، در کليت شبستان مسجد است.
|
تئوري شکل گيري فضا در معماري مسجد جامع فهرج از طريق حذف بخش هايي از جرزهاي باربر و تبديل آنها به ستون که اتصال صفوف را ممکن مي کند. |
تبديل جرز به ستون، ناگزير با ابداع تويزه همراه است تا بار سقف يا آهنگ به روشي صحيح و کاملاً فني از تيزه تويزه و شانه هاي آن به ستون ها و در نهايت به زمين منتقل شود. چنين روشي، مساله حياتي ايستايي بنا را ضمن پاسخگويي به عملکرد مسجد که نماز جماعت است، کاملاً حل نموده است. گذشت نزديک به پانزده قرن از عمر مسجد، صحت راه حل فني مساله را اثبات مي کند. از اينگونه شواهد است که نبوغ، آگاهي، شعور و توانمندي نظري و عملي معماران سنتي تا حدودي که در بضاعت ماست، آشکار مي شود.
چنين راه حلي البته داراي گرفتاري هايي نيز هست. افزايش بلندي پاکار سقف آهنگ، از آن جمله است. هرچند که در تابستان گرم و توانفرساي منطقه کويري، امري مطلوب است. افزايش بلندي ياد شده به دلايل زير اجتناب ناپذير است:
1- الزام در رعايت حداقل ارتفاع پاکار تويزه متناسب با قامت نمازگزار به منظور تامين امکان اتصال صفوف. 2- الزام در رعايت حداقل ضخامت تيزه تويزه يعني يک و نيم خشت به نحوي که توان تحمل بار طاق آهنگ را که از دو جهت وارد مي شود، داشته باشد.
تبديل جرز به ستون، يکي از شگرد هاي معماران سنتي، در توليد فضاي مسجد است که نمونه هاي ديگري از آن را در يزد به شرح زير مي توان ملاحظه نمود:
◊ بقاياي ساختمان مسجد اوليه مسجد جامع يزد واقع در ضلع شمالي سردر اصلي. ◊ مسجد شيخي ها واقع در محله فهادان.
|
طرح و برش معماري طاق آهنگ يا گهواره اي فرش انداز هاي مسجد جامع فهرج. |
يکي دو قرن به جلو مي آييم ....
|
پرسپکتيو يکي از ستون هاي مسجد جامع فهرج در يزد.
روند تکامل اينگونه معماري در مسجد تاريخانه دامغان (25) ۞ به خوبي هويدا است. هرچند که به جاي خشت از آجر و به جاي ستون هاي مربع حجيم از ستون هاي مدور آجري استفاده شده است اما تجربه توليد فضا در مسجد جامع فهرج، به صورت نغزتر، در تاريخانه دامغان تداوم يافته است. گويا همان معمار فهرجي است که قرن بعد، در دامغان مسجد مي سازد.
تصحيح و تکميل اين روند که با شکل گيري قوس هاي جناغي همراه است در مسجد جامع نايين (26) ۞ نيز ادامه مي يابد ....
تداوم و تکامل اينگونه توليد فضا، در نهايت به شبستان هاي چهل ستوني مي انجامد که يکي از فراگيرترين شيوه هاي توليد فضا در معماري مساجد است (27) ۞ که در نوشتار حاضر مجال پرداختن به حکمت تشکيل آن وجود ندارد.
در اين منظومه هاي معماري، ستون ها در يک نظام مشبک يا شبکه اي مکان يابي و تنظيم مي شوند؛ در حاليکه تويزه ها در دو جهت قبله و عمود بر محور قبله، بر بالاي هر ستون، همديگر را ملاقات کرده و در نهايت چشمه هايي را به وجود مي آورند که با انواع طاق هاي مدور، به صورت «طاق و چشمه» پوشيده مي شوند. بهترين شاهد، مسجد جامع اصفهان است که مجموعه بي نظيري از انواع طاق هاي آجري را در خود ذخيره ساخته است.
|
پلان و برش مسجد کهن يا مسجد جامع فهرج در يزد. نقشه برداران: غلامرضا حسين زاده، علي بنا هنزايي؛ زير نظر: مهندس طلايي؛ ماخذ: مرکز اسناد ميراث فرهنگي استان يزد |
اجمالاً مي توان اشاره کرد که چنين الگويي، متاثر از معماري مسجد پيامبر اکرم (ص) در مدينه است که در زمان آن حضرت، با استفاده از ستون هايي از تنه درخت خرما و به کمک ياران آن حضرت بر پا شده بود و توانست با تفاوت هايي در شکل ساخت، مبناي توليد فضاي مسجد، در گستره سرزمين اسلامي شود. اين الگو در تعبير جعلي و موذيانه فرنگي ها سبک عربي (28) ۞ ناميده شده تا به جاي انتساب به مذهب، به قوميت خاصي نسبت داده شود. (29) ۞
انتساب تجارب معماري مسجد به قوميت هاي خاص، هرچند نبوغ آنها در فهم منظور معماري و چگونگي تحقق آن در عالم واقع را آشکار مي کند، در عين حال نبايد مانع آن شود که تفکر واحد و روح توحيدي که بر جريان شکل گيري اکثريت آنها حاکم است مغفول و ناشناخته بماند.
|
نماي مناره مسجد جامع فهرج از درون تکيه يا حسينه فهرج از توابع شهرستان مهريز در استان يزد.
8- آنچه مي توان نتيجه گرفت ۩
◊ مسجد جامع فهرج، هرچند که در آبادي کوچکي در گوشه کوير واقع است ولي نه فقط به ايران که به جهان اسلام نيز تعلق دارد. اين اثر منحصر به فرد، نزديک به پانزده قرن دوام و استواري را تجربه مي کند. ◊ ارزش و اعتبار مسجد مذکور، به صيانت از آن به همان شکل اوليه بستگي دارد. هرگونه مرمت آن بايد توسط کارشناساني خبره و ذيصلاح صورت گيرد و از هرگونه مداخله ناشيانه و غير علمي در اثر، جداً پرهيز شود. ◊ فهم تاريخ تحول معماري ايران، بدون فهم تاثير فرهنگ اسلامي بر معماري ايران ممکن نيست. در عين حال شناخت معماري اسلامي در سطح جهان، بدون شناخت معماري ايران، کامل نمي شود. نبوغ ايرانيان در فهم ارزش هاي ديني و برگرفته از مکتب اسلام و ترجمه آنها به زبان معماري و شهرسازي، در واقع جلوه هاي بارزي از توليد تمدن است که در فرهنگ ايراني و جهان بيني اسلامي ريشه دارد. ◊ مسجد جامع فهرج از نادر نمونه هايي است که مي تواند به عنوان حلقه اي واسط، معماري پيش از اسلام را به دوران اسلامي ربط دهد و به سهم خود کيفيت تحولات دوران انتقال را بازتاب نمايد. بازشناسي ارزش هاي مستتر در اين بناي خاص و در بستر تاريخي - جغرافيايي منطقه، مستلزم تاسيس پايگاهي پژوهشي است تا به صورتي نظام مند، با امکانات کافي، مجهولات فراوان پيش رو را بدون عجله، با تعمق و ژرف انديشي لازم معلوم نمايد. ◊ تجربه توليد تمدن در ايران، در زمانه بسيار حساسي که قرار داريم و غرب با نحوه تفکر، ارزش ها و روش هاي خود از هر سو ما را محاصره کرده است، گرانبهاترين تجربه اي است که مي تواند در صورت بهره برداري شايسته، مانع انقطاع فرهنگي شود. ◊ اينکه مدنيت معاصر ايران تا چه حد در تداوم مدنيت ديرپاي ايراني اسلامي است، مي تواند تا دير نشده مورد ترديد قرار گيرد. تنها خبرگاني بصير که به چند و چون شکل گيري تمدن واقفند مي توانند در اين باره اظهار نظر نمايند. آيا به راستي مدنيت امروز ايران، در تداوم مدنيت ديروز است؟
به ياد بياوريم که "اگر ارزش هاي معماري گذشته سرزمينمان را ناديده بگيريم، ناچار خواهيم بود تا ابد به تقليد از الگو هاي معماري غربي بپردازيم و نسل جوان گمان خواهد برد که هيچ تفکر و تکنيک و سنت معماري غير از آنچه که در غرب به آن دسترسي دارد، وجود نداشته است." (30) ۞ |
|
فصلنامه فرهنگي پژوهشي فرهنگ يزد اين نشريه زير نظر اعضاي شوراي پژوهشي اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان يزد به انعکاس مقالات، رويداد ها و پژوهش هاي فرهنگي سطح استان يزد پرداخته و در سطح کشور توزيع مي شود. |
|
|
|
..... ..... .....
ajani mehdi | aja...@gmail.com |
با تشکر فراوان از زحمات جنابعالي در تهيه اين متن.از شما ميخواهم در صورت امکان،اگر عکس هاي قديمي از اين عمارت کهن در دسترس داريد براي حقير ارسال نمايد. 5/13/2010 12:38:48 PM
سلام مستندي در مورد مسجد جامع يزد مي خواهم ؟ 11/27/2010 8:49:53 PM
عاليه.ممنون 12/10/2010 10:41:21 PM
محمدرضااقاجاني | agh...@hotmail.com |
سلام عليکم استاد عزيز_ بنده دانشجوي معماري روزبه زنجان هستم از اشنايي با شما بسيار خوشوقتم وبابت مطالب سايت کمال تشکر وسپاس را دارم که بسيار مورد استفاده حقير واقع شد. 12/12/2010 11:11:32 AM
sharareh mirsafdari | zade...@yahoo.com |
aghaye doctor fogholadeh bood 2/19/2011 9:45:57 PM
آزيتا غريب زاده | az...@yahoo.com |
از نظر من عالي و جامع بودو مطالب مورد استفاده من قرار گرفت.اطلاعات کامل تر در مورد پلانها و برشها و نماهامي خواهم؟ با تشکر 3/30/2011 11:50:50 AM
رسول رفيعي | raso...@yahoo.com |
سلام استاد ممنونم از مقاله خوبتون. موضوع طرح نهايي من موزه آرايه هاي معماري ايران هست ممنون مي شم در اين زمينه يسري اطلاعات يا منابع را برايم معرفي کنيد.با آرزوي سلامتي وموفقييت براي شما.دوستدار شما..... 4/6/2011 11:09:13 AM
با سلام خوشبختانه من به اين مکان زيبارفتم و به عنوان يک دانشجوي رشته معماري احساس غرور وصف ناپذيري پيدا کردم سپاس 6/24/2011 3:06:32 AM
ابوذر صادقي | sade...@yahoo.com |
از نظر اين حقير مطالب بسيار مفيده فايده و خيلي شيوا بيان شده . بي نهايت سپاسگزارم. خداقوت
1/20/2013 8:25:39 AM
سلام يه سوال خيلي مهم .خواهش ميکنم جوابشو برام بفرستيد. کجاي مسجد فهرج از آجر ساخته شده؟ 12/26/2014 6:49:05 PM |
|
هنگام چاپ: 12/20/2007 5:32:10 PM | امتياز: 4.22 از 5 در 78 راي | شمار بازديد: 117833 | شمار ديدگاه: 15 |
|
|