1- چكيده
امروزه با توجه به وقوع پديده پراكنده رويي در شهر هاي ايران، ضرورت برنامه ريزي مجدد بر روي زمين و مسكن در بافت هاي قديمي، دو چندان شده است. در اين راستا، طرح هاي تجميع به موازات سياست هاي رشد هوشمند در بافت قديمي شهر يزد پايه گذاري شده اند. آن چه توسعه آينده طرح هاي تجميع را تضمين مي كند، ارزيابي تجربه هاي محقق شده به منظور بازنگري در مباني نظري اين طرح ها است.
يافته هاي تحقيق حاضر نشان مي دهد ساكنان دو مجموعه مسكوني «نفت» و «خاتم» از زندگي در اين مجموعه ها رضايت دارند كه اين حاكي از موفقيت نسبي اين طرح ها است. از سوي ديگر، با توجه به اين كه ساكنان اطراف اين دو مجموعه نيز از مزاياي ساخت اين دو مجموعه، مثل افزايش ارزش املاك خود بهره مند شده اند، از اجراي چنين طرح هايي در بافت قديم رضايت دارند و از توسعه آينده اين طرح ها استقبال مي كنند.
در عين حال، ارزيابي ها نشان مي دهد در فرآيند اجراي اين طرح ها، تنها معماري مجموعه در نظر گرفته شده و مواردي مثل بهبود شبكه دسترسي و تامين فضا هاي عمومي مورد نياز مجموعه ها كمتر لحاظ شده است. بدين منظور بايد اين نگرش در برنامه ريزي هاي آينده اين گونه طرح ها مورد توجه جدي قرار گيرد تا به هدف خود، يعني باز گرداندن اصالت به بافت قديمي، نزديك تر شود.
واژگان كليدي: بافت تاريخي، طرح هاي تجميع، رضايت از مكان زندگي، آزمون مك نمار، آزمون كاي دو، آزمون من ويتني يو.
2- مقدمه
2-1- طرح مساله
2-2- اهميت و ضرورت
2-3- اهداف
2-4- سوابق
2-5- سوال ها و فرضيه ها
2-6- روش تحقيق
2-7- محدوده و قلمرو پژوهش
3- مفاهيم، ديدگاه ها و مباني نظري
3-1- مروري بر نظريات طرح هاي مداخله در بافت هاي تاريخي
3-2- طرح هاي تجميع
3-3- چارچوب نظري
4- بررسي و تجزيه و تحليل فرضيه ها و سوال هاي تحقيق با استفاده از شاخص ها و آزمون هاي آماري
5- جمع بندي و نتيجه گيري
تغيير و تحول در محيط هاي شهري امري اجتناب ناپذير است و بافت هاي قديم نيز به عنوان هسته مركزي شهر ها از اين امر مستثنا نخواهند بود. به طور كلي در رفتار با اين بافت ها مي توان دو رويكرد اتخاذ نمود:
+ روش اول، اينكه به اين بافت ها همچون يك كاربري موزه اي و توريستي محض نگريست و در راستاي اين استراتژي، سياست هاي مربوطه را اتخاذ نمود. استفاده از اين روش در بلند مدت، هزينه هاي سنگين مرمتي را به دوش دولت تحميل خواهد نمود و فرصت توسعه درونزا را از شهر خواهد گرفت.
+ روش دوم، جذب هوشمندانه جمعيت شهري به اين بافت ها براي سكونت دايم و اجراي سياست هاي حمايتي و مشاركتي براي ساكنان فعلي اين بافت ها است. اين امر، علاوه بر اين كه مانعي بيش از پيش براي رشد پديده پراكنده رويي به شمار مي رود، عاملي براي جذب بومي به اين بافت ها شده و در طولاني مدت، اصالت رخت بر بسته از اين بافت ها را به مرور به آن ها باز مي گرداند. اين سياست در راستاي سياست هاي رشد هوشمند شهري است كه اكنون تحت عنوان طرح هاي نوزايي و باز اصالت بخشي در بسياري از شهر هاي دنيا در حال اجرا است.
يكي از ابزار هاي تحقق رشد هوشمند شهري، استفاده از طرح هاي باز تنظيم زمين، كالبد و فضا براي نواحي دروني و مساله دار شهري است. در اين راستا اخيراً تعدادي از اين طرح ها در شهر يزد و با هدف باز زنده سازي بافت تاريخي آن اجرا شده و يا در حال اجرا است. بديهي است ارزيابي تجربه هاي محقق شده در بازنگري مباني نظري اين مرحله، از اهميت بالايي برخوردار است.
در اين راستا، تحقيق حاضر پس از مروري مقدماتي بر ويژگي هاي طرح هاي تجميع در بافت هاي قديم و مركزي، بر مشكلات موجود در بافت تاريخي شهر يزد تمركز كرد. اساساً هدف اين تحقيق اين بود كه مشخص كند طرح هاي تجميعي كه تاكنون در بافت تاريخي شهر يزد پياده شده، موفق بوده است يا خير؟
براي رسيدن به اين مهم، اين پژوهش، ديدگاه ساكنان دو مجموعه مسكوني طراحي و اجرا شده در اين بافت را به عنوان مهمترين قشر متاثر از اين طرح ها، مورد سنجش قرار داد. در كنار اين جامعه آماري، ديدگاه ساكنان اطراف اين دو مجموعه نيز به عنوان مهم ترين مخاطبان آينده اين طرح ها كه در عين حال از اجراي آن ها متاثر شده اند، ارزيابي گرديد.
به طور كلي، نتايج حاصل از مطالعات ميداني انجام شده، به فرضيات اين تحقيق پاسخ گفت كه از جمله مي توان به موارد زير اشاره كرد:
1- بررسي ها نشان داد اغلب ساكناني كه در دو مجموعه مسكوني «نفت» و «خاتم» زندگي مي كنند و اين مكان، مكان دوم يا چندم زندگي آن ها است، به طور كلي از اين مكان نسبت به محل زندگي قبلي خود، راضي تر اند و اين در واقع، حاكي از موفقيت نسبي اين دو مجموعه در جلب رضايت ساكنان خود است. در واقع بايد گفت كه وجود اين رضايت، نشان دهنده اين نكته مهم است كه اجراي آينده اين طرح ها در بافت قديم شهر يزد به صورت مدون و برنامه ريزي شده امكان پذير است و مي تواند جمعيت بومي شهر را به نواحي داخلي شهر هدايت كند.
2- بررسي تطبيقي رضايت ساكنان در دو مجموعه، حاكي از اين است كه سطح رضايت ساكنان در هر دو مجموعه مشابه بوده و تفاوت چنداني ميان اين دو وجود ندارد و ميانگين رتبه هاي رضايت، نشان دهنده رضايت متوسط از هر دو مجموعه است.
3- بر اساس ارزيابي هاي صورت گرفته، جمعيت ساكن در اطراف اين مجموعه ها نيز به نوعي از اجراي اين طرح ها در كنار خود رضايت دارند؛ چه اين كه اجراي اين طرح ها موجب شده است كه توجه به نياز هاي خدماتي بافت قديم بيشتر شده، در نتيجه توزيع خدمات ضروري در اطراف محدوده نيز افزايش يابد و از همه مهم تر، ارزش املاك و مستغلات محدوده نيز بيشتر شود؛ ضمن اين كه دسترسي ايجاد شده براي دو مجموعه مسكوني جديد، به نفع ساكنان اطراف نيز بوده است.
4- نتايج تحقيق حاضر نشان مي دهد، اگر مسيولان دخيل در امور توسعه شهري، تصميم به اتخاذ و پيگيري سياست توسعه اين گونه طرح ها در بافت قديم شهر داشته باشند، نيازمند تامين و جلب رضايت ساكنان اطراف اين مجموعه هاي مسكوني هستند؛ زيرا بر اساس ارزيابي هاي صورت گرفته، در حالي كه ساكنان مجموعه هاي مسكوني، موافق توسعه طرح هاي مشابه در اطراف فضاي مسكوني خودشان هستند، ساكنان اطراف اين مجموعه ها در حالت عادي، رضايت به جابجايي از محل زندگي فعلي به منظور اجراي طرح تجميع نمي دهند كه اين تقابل مي تواند توسعه اين طرح ها را با مشكل مواجه كند. اما در صورتي كه شرط كمك مالي و اهداي وام و درخواست مشاركت ساكنان اطراف در اين طرح ها گنجانده شود، ساكنان و مالكان خانه هاي قديم و فرسوده نيز از توسعه اين گونه طرح ها استقبال خواهند نمود.
5- به دليل وجود زمين هاي رها شده فراوان در سطح بافت قديم و در عين حال ارزاني زمين در اين ناحيه از شهر، اجراي طرح هاي توسعه هوشمند شهري مثل پروژه هاي مسكن قابل استطاعت به خصوص براي طبقه متوسط و ضعيف جامعه شهري با هزينه اي كمتر امكان پذير است. اين در حالي است كه به دليل نزديكي اين نواحي به مركز شهر و مراكز خريد، هزينه رفت و آمد و مصرف انرژي نيز براي ساكنان كمتر خواهد بود و در بلند مدت، بسياري از هزينه هاي خانوار و در مقياس كلان، هزينه هاي دولت را خواهد كاست.
6- پيشنهاد ها و راهبرد ها
با توجه به ارزيابي هاي صورت گرفته و به منظور پيشبرد بهتر در فرآيند برنامه ريزي، طراحي و اجراي هدفمند طرح هاي تجميع در بافت تاريخي يزد، راهكار هاي زير پيشنهاد مي شود:
1- شواهد نشان مي دهد، نگرش طرح هاي تجميع اجرا شده در شهر يزد به لحاظ كالبدي، كوششي است تا مجموعه طراحي شده را در تعامل با محيط اطراف قرار دهد كه تبلور آن در انتخاب تراكم، احجام پر و خالي، سلسله مراتب فضايي و ارتفاع ساختمان ها مشاهده مي شود. اين ديدگاه، صرفاً جزء نگر بوده و طراح را از پرداختن به ديگر نيازمندي هاي اين پروژه ها باز داشته است؛ در حالي كه حجم عظيم اين گونه طرح ها و نقش آن ها در اسكان خانوار هاي بومي در دل بافت قديم، لزوم نگرش كلان و سيستمي به اين گونه مجموعه ها را براي سياست گذاران، برنامه ريزان و طراحان شهري، بيش از پيش خواهد نمود.
در واقع بايد به اين نكته مهم اذعان نمود كه توجه صرف به معماري اين گونه بنا ها در بافت قديمي كافي نبوده و مهندسان مشاور مسيول طراحي اين پروژه ها، همزمان بايد به نيازمندي هاي فضايي، تفريحي، ارتباطي و اجتماعي اين گونه مجموعه ها نيز توجه نمايند تا از اين طريق، رضايت بيشتر ساكنان حاصل شود.
2- لازم است قبل از پرداختن به طراحي اين گونه طرح ها در بافت تاريخي، ابتدا كليه زمين هاي رها شده در سطح بافت تاريخي شهر شناسايي شده و با تعريف معيار هاي مكان يابي براي پروژه هاي مشابه، فضا هاي لازم براي توسعه اين گونه طرح ها شناسايي شوند.
3- با فعال شدن نهاد هاي غير دولتي يا NGO ها و تعاوني هاي دولتي و خصوصي، اقشار و اصناف مختلف ساكن در شهر يزد، به خصوص طبقه متوسط و ضعيف جامعه شهري، در اين فرآيند بايد سازماندهي شوند. در اين حالت، تعريف پروژه هاي مسكن قابل استطاعت در قالب طرح هاي تجميع، در زمين هاي رها شده موجود در بافت هاي تاريخي آسان تر است.
4- سازمان هاي «مسكن و شهر سازي»، شهر داري ها و موسسات بانكي و مالي محلي، به منظور توسعه اين گونه طرح ها در بافت قديم شهر، بايد همكاري و مشاركت نزديكي با يكديگر و همچنين با ساكنان اين بافت ها داشته باشند. با توجه به اين كه ساكنان بافت هاي تاريخي معمولاً در سطح درآمدي پاييني قرار دارند، طبيعتاً سود تعريف شده براي توسعه اين پروژه ها بايد با سطح درآمدي ساكنان متناسب باشد. | 
محمد مهدي عزيزي
مجتبي آراسته