كتاب واژه نامه گويشي اردكان

ديباچه

كتاب واژه نامه گويشي اردكان نوشته سيد محمود طباطبايي اردكاني به اهتمام ژامك طباطبايي اردكاني.

شناسنامه كتاب

• عنوان: واژه نامه گويشي اردكان
• نويسندگان: دكتر سيد محمود طباطبايي اردكاني و ژامك طباطبايي اردكاني
• موضوع: واژه نامه، اردكاني، اردكان
• شابك: 978-964-8332-16-2
• ناشر: موسسه فرهنگي هنري پيشين پژوه و نشر اسطوره؛ تهران؛ 1389
• كتاب: قطع رقعي، جلد شوميز ، 362 صفحه

پيش گفتار مولف

علاقه زايد الوصف پدرم به زادگاهشان و همه متعلقات آن، بي نظير و يا كم نظير بود. به همين دليل، سي سال از عمر بابركتشان را به گردآوري هر آنچه مربوط به «اردكان» مي شد پرداختند. «كتاب فرهنگ عامه اردكان» حاصل ده ها سال تلاش ايشان براي زنده نگه داشتن آداب و رسوم و سنن اين خطه بود كه به لطف خداوند و ياري دوستان، به زيور طبع آراسته شد و مورد استقبال همشهريان و ديگر علاقه مندان به فرهنگ ايران زمين قرار گرفت.

اما در اين ميان، جمع آوري واژه ها، كنايات و ضرب المثل هاي اردكان، دغدغه ديگر ايشان بود. بنده خود شاهد اين مدعا بودم كه پدرم با چه ذوقي واژگان اردكاني را يادداشت كرده و معني آن را با دقت و وسواس مي نوشتند و اگر لغت يا مَثَل ناشنيده يا كمتر مستعملي به گوش مي شنيدند، تا معني درست و دقيق آن را نمي يافتند، آرام و قرار نداشتند.

پدرم به واسطه تحصيل و تدريس در دانشگاه، كمتر امكان صحبت و گويش به لهجه اردكاني را داشتند؛ اما مادرم اين مهم را به خوبي انجام داده و در تمام اين سال ها، يار و همراه ايشان بودند و به زيبايي، هر آنچه را كه پدرم درخواست مي كردند، با لهجه شيرين اردكاني ادا كرده و معني آن را نيز مي گفتند تا آنچه در اين مجموعه ثبت و ضبط مي شود، تا حد امكان به دور از عيب و نقص باشد.

از بركات خداوندي، خانه ما مسكن مادربزرگ مادري و عمه پدرم -كه خدا هر دوي اين عزيزان را قرين رحمت كناد- بود. آن ها چون گنجينه گران بهايي هر آنچه از شعر، قصه، مثل، لالايي و ... در دل و خاطر داشتند بازگو مي كردند تا پدرم آن ها را يادداشت و ثبت نمايد و براي آيندگان بگذارند.

مجموعه پيش رو شامل واژگان، تمثيلات، ضرب المثل ها و كنايات اردكاني است كه به همت ايشان جمع آوري شد اما به ثمر نرسيد. بنده بر حسب وظيفه تصميم گرفتم اين كار را به انجام برسانم. اگر واژه يا ضرب المثل و كنايه اي از قلم افتاده بود به اين مجموعه اضافه كردم تا ان شاء الله كتابي كامل در اختيار عزيزان و همشهريان گرامي قرار گيرد. قطعاً در اين كار نقايصي وجود دارد كه اميد دارم عزيزان دلسوز و آگاه، آن ها را به بنده گوشزد فرمايند تا اگر امكان چاپ مجدد كتاب فراهم آمد، كمبود ها را برطرف نمايم.

نمايش پرتره سيد محمود طباطبايي اردكاني و سخنراني ژامك طباطبايي اردكاني، نويسندگان كتاب واژه نامه گويشي اردكان.

انجمن چهار سوق كوير؛ پايگاه

در راستاي آماده سازي اين كتاب عزيزاني بر بنده منت گذاشتند و مرا راهنمايي كردند كه سپاسگزاري و تشكر درخور ايشان، از توانم خارج است: «جناب آقاي دكتر سعيد عريان»، بزرگواري كه با صبوري و لطف بي حد، قطره اي از درياي بيكران معلومات خود را به بنده آموختند تا واج نويسي و آوا نويسي اين مجموعه انجام شود. قطعاً اگر محبت بي دريغ ايشان نبود اين مهم به انجام نمي رسيد. «سركار خانم دكتر خديجه دانشجو» كه زحمت بازبيني نهايي كتاب را بر عهده گرفتند و عليرغم مشغله كاري بسيار، اين منت را بر بنده نهادند و مرا تا ابد مرهون لطف و محبت خود نمودند. «جناب آقاي علي سنايي» و همسر گرانقدرشان «سركار خانم امجد» و همچنين برادر بزرگوارم «آقاي علي رضا تابش» كه در راه به ثمر رسيدن اين كتاب از هيچ مساعدت و همكاري اي دريغ نورزيدند.

از همه اين عزيزان و همچنين كليه دوستان و همشهرياني كه در زمان حيات پدرم، اطلاعات و دانسته هاي خود را در اختيار ايشان قرار دادند، كمال تشكر را دارم و اميدوارم اين كتاب نيز مانند «فرهنگ عامه» مورد استقبال قرار گيرد.

در پايان بر خود لازم مي دانم از مادر عزيزم كه صبورانه همه اطلاعات گويشي خود را در اختيارم قرار داد، كمال سپاسگزاري را داشته باشم. اميدوارم روح بلند پدر عزيزم از من راضي باشد كه هر آنچه دارم از بركت دعا و آبرومندي او است.

مقدمه

زبان يكي از كهن ترين و پيچيده ترين پديده هاي انساني است. در واقع تاريخ و پيشينه زبان با تاريخ و پيشينه انسان مقارن بوده و شكل گيري آن به معناي عام و خاص به شكل گيري جوامع انساني باز مي گردد. از اين رو است كه اين پديده، يكي از ابتدايي ترين ضرورت هاي زندگي اجتماعي به شمار رفته و بهره گيري از آن پيوسته از ويژگي هاي انسان انديشمند و جامعه گرا محسوب مي شود.

هر جامعه زباني، از مجموعه اي از افراد تركيب شده است كه به طور معمول از طريق زبان با يكديگر ارتباط برقرار مي كنند. اين ارتباط و تعامل بر پايه سازگاري و ارتباط نزديك ميان افراد جامعه بوده و سازگاري موجود در بين افراد جامعه، خود بر پايه زبان استوار است. بدين ترتيب، زبان در كلي ترين مفهوم خود، عبارت است از وسيله ارتباط و تعامل ميان اجتماعات انساني كه صرفاً معلول نياز انسان ها به ايجاد ارتباط با يكديگر است.

هر زباني داراي گونه هايي است كه متناسب با وضعيت جغرافيايي و اجتماعي نسبت به يكديگر تفاوت دارند. در شكل گيري اين گونه ها، عامل جغرافيايي، گويش ها، لهجه ها و عامل اجتماعي، سبك و گونه فردي را به وجود مي آورد و اين در حالي است كه در ميان گونه هاي زباني موجود در ايران، متاسفانه هنوز هيچ گونه طبقه بندي اي روي نمونه ها صورت نگرفته است تا بتوان زبان ها، گويش ها، لهجه ها، گونه ها و غيره را از هم آشكارا بازشناخت. البته لازم به ذكر است كه اين امر خود نتيجه مشكلي بزرگتر است و آن عدم پرداختي دقيق به تعريف مفاهيم فوق و برخوردي منطقي با آن ها است. گروهي گونه اي را زبان، گروه ديگر همان گونه را گويش يا لهجه مي داند. فردي تنها با انتخاب يك نمونه، آن هم بدون هيچ گونه معيار علمي و منطقي روي ساختار دربرگيرنده آن نمونه، قوانين زباني وضع مي نمايد و فرد ديگري با نظريات غير منطقي ديگري تمام آن موازين ساختاري را نفي مي كند و تمام اين اتفاقات ناخجسته كه حدوداً پنجاه سال است در سرزمين ما مدعيان بسيار دارد، در شرايطي پيوسته به وقوع مي پيوندد كه متاسفانه هيچ گونه تعريف منقدانه، منطقي و علمي براي مفاهيم زبان، گويش، لهجه و گونه ارايه نشده تا بتوان مصاديق آن ها را به درستي شناسايي نمود.

زبان شناسي علمي امروز در بنياد خود بر اصل برابري گونه هاي زباني استوار است. به بياني روشن تر، ديدگاه علمي زبان شناختي نوين ناظر است بر هم مرتبه بودن گونه هاي زباني؛ به اين اعتبار كه همگي به يك ميزان اين قابليت را دارند كه با بهره گيري از مجموعه اي محدود از واحد هاي واژگاني و مجموعه اي به مراتب محدود تر از قواعد ناظر بر همنشيني آن ها، بي نهايت ساختار خوش ساخت را ايجاد يا درك نمايد. اين ديدگاه متاسفانه چندان در جمع افراد غير زبان شناس شناخته شده نيست. نتيجه اين كه به هر ترتيب هرگز نبايد فراموش كرد كه احترام به ارزش واقعي گونه هاي زباني به مثابه نظام هايي ارتباطي و كار آمد، پيوسته يكي از عوامل تعيين كننده در تضمين هويت ملي به شمار مي آيد.

سخنراني دكتر سعيد عريان -استاد و پژوهشگر تاريخ، فرهنگ و زبان ايران باستان و رييس پيشين پژوهشكده زبان و گويش ميراث فرهنگي- در مراسم رونمايي كتاب واژه نامه گويشي اردكان در 15 مهر 1389 در اردكان.

انجمن چهار سوق كوير؛ پايگاه

مجموعه پيش رو يكي از مواردي است كه از يك سو بر تحقق احترام به ارزش واقعي گونه هاي زباني تاكيد مي ورزد و از سوي ديگر در صدد فراهم نمودن مواد لازم جهت پژوهش هاي واژگاني روي همين گونه ها است. «واژه نامه گويشي اردكان» نتيجه علاقه، توجه و همت والاي «شادروان دكتر سيد محمود طباطبايي اردكاني» نسبت به گويش رايج در «اردكان» است كه با كوشش وصف ناپذير «سركار بانو ژامك طباطبايي اردكاني» به زيور طبع آراسته شده است.

در مورد اين واژه نامه كه در بدنه بنيادين خود حدوداً 2500 مدخل اصلي را در بر مي گيرد و هر يك از آن ها پس از واج نويسي دقيق مورد شرح قرار گرفته است، ذكر نكات زير ضروري به نظر مي رسد:

1- اگر چه تدوين نخستين اين واژه نامه بر مجموعه اي از واژه هاي مكتوب و در نهايت بر نوع بيان گردآورنده مستند بوده است، اما در تدوين دوم آن، اساس بر شيوه كار ميداني و نوع توليد واژه ها از سوي گويشوران مختلف صورت پذيرفته است.

2- كليه مدخل ها در بدنه اصلي واژه نامه با دقت واج نويسي و در فهرستي ديگر و البته بدون شرح مربوطه به دقت و منطبق با نظام IPA آوا نويسي تفصيلي شده است. از اين روي در آغاز واژه نامه، جدولي از ارزش آوايي واج ها و آوا هاي مربوطه آمده است.

3- هم در واج نويسي و هم در آوا نويسي تفصيلي، محل دو پديده تكيه يا «`» و كشش يا «:» از پديده هاي زبرزنجيري، بر پايه توليد واژه توسط گويشور بومي مشخص شده است.

4- افعال مندرج در اين واژه نامه به صورت مصدر و صرف نشده آمده است و از آن جا كه پاره اي از اين افعال از قاعده عمومي صرف افعال تبعيت نمي كنند و در واقع قاعده اي ويژه دارند، از اين روي در پايان واژه نامه، جدولي از نمونه هاي صرفي مربوطه آمده است.

5- معمولاً رسم بر اين نيست كه در واژه نامه، تمثيلات و ضرب المثل ها و عبارات استعاري نيز با واژه ها همراه شوند؛ زيرا موارد مذكور از يك سو در حوزه پژوهشي ديگري كه بيشتر مردم شناختي است تا زبان شناختي جاي مي گيرد و از سوي ديگر هدف اصلي واژه نامه را كه همانا مادة المواد پژوهش هاي واژگاني است به بيراهه مي كشد. اما از آن جا كه گردآورنده واژه نامه، بخش چشمگيري از اين موارد را نيز گردآوري كرده بود و مجال ديگري براي ارايه آن ها پيش نمي آمد، از اين روي ترجيح داده شده تمام آن موارد نيز در اختيار پژوهشگران قرار گيرد.

با هزاران اميد، كه تدوين اين واژه نامه، گامي موثر در تحقق خواسته هاي گردآورنده باشد و بتواند بر مجموعه دانش هاي زباني اين مرز و بوم بيافزايد.

سخن ناشر

علم زبان شناسي را مي توان دانشي به حساب آورد كه بخشي از آن فطري است و ميان همه زبان ها مشترك است و قسمت ديگر، اختصاص به زبان مادري هر جامعه دارد كه ما آن را در محيط فرا مي گيريم. از سوي ديگر، زبان، عاملي است جهت آشنايي افراد هر جامعه با گذشته آن، اعم از تاريخي، فرهنگي، اجتماعي و .... به عبارت ديگر، زبان ما آيينه تاريخ تحولات فرهنگي ما است. از همين رو است كه مطالعات زبان شناسي همواره از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است.

سيد محمود طباطبايي اردكاني -استاد اديب، اسلام شناس و پژوهشگر نامي- در قلعه زردگ در اردكان.

بنياد دكتر سيد محمود طباطبايي اردكاني؛ پايگاه

كشور كهن سال ايران داراي گنجينه گرانسنگ و ارزشمندي از ميراث زباني اقوامي است كه در طول هزاره ها و سده ها در آن زيسته، رشد كرده و باليده اند. تحقيق و پژوهش و مستند سازي اين ميراث گران بها، از اصلي ترين مسيوليت پژوهشگران و دست اندر كاران اين حوزه كاري است.

اين مسيوليت وقتي اهميتي ويژه و خاص مي يابد كه به نظر مي رسد دهكده جهاني هر روز مرز هاي كوچكتري پيدا مي كند و فرهنگ مردم هر سرزميني در تنگنا هاي بيشتري قرار مي گيرد و جهاني شدن كه نابودي و زوال زبان ها، گويش ها و لهجه ها بخش كوچكي از تبعات آن است هر روز قرباني بيشتري مي گيرد. بنابراين وظيفه داريم با معرفي و تبيين پيشينه فرهنگي پرافتخار و غرور انگيز اين مرز و بوم به جوانان كشورمان، آنان را در مقابل اين هجوم حفظ كنيم.

«كتاب واژه نامه گويشي اردكان» كه توسط «زنده ياد دكتر سيد محمود طباطبايي اردكاني» تاليف و به اهتمام «سركار خانم ژامك طباطبايي» -فرزند خلف ايشان- براي چاپ آماده گرديده است، به واقع در راستاي تبيين اهداف پيش گفته بوده و از همين منظر قابل تامل و بررسي است.

اين اثر و كتاب ارزشمند ديگر اين دانشمند فقيد با عنوان «فرهنگ عامه اردكان» كه به همت «شوراي فرهنگ عمومي استان يزد» به چاپ رسيده است، آثاري هستند كه بخش قابل ملاحظه اي از ميراث زباني ديرپاي مردم «اردكان» و استان يزد را براي ما و آيندگان ثبت و ضبط نموده و به يادگار گذاشته است؛ ميراثي كه تكيه به آن مي تواند ما را از گزند بسياري از آفات مصون نگه دارد.

درخواست ناشر

از همشهريان فرهنگ دوست و عزيز اردكاني و علاقه مندان به فرهنگ استان يزد و «اردكان» تقاضا مي شود در راستاي حفظ و حراست از ميراث ارزشمند زباني خود و انتقال آن به نسل هاي بعدي، چنانچه از واژگان يا ضرب المثل هايي آگاه هستند كه در اين كتاب ذكري از آن ها نشده است و يا از كاربرد آنچه آمده است به گونه اي ديگر اطلاع دارند، اطلاعات خود را از طريق نشاني هاي ذيل در اختيار قرار دهند تا در چاپ هاي بعدي اصلاح گردد و با نام خودشان ثبت و منتشر شود.

▪ نشاني: تهران، خيابان ولي عصر، خيابان فتحي شقاقي، ميدان سلماس، ضلع جنوب شرقي، جنب بانك پاسارگاد، پلاك 6، طبقه دوم، موسسه فرهنگي هنري پيشين پژوه
▪ تلفن: 021-88001089
▪ دورنگار: 021-88334205
▪ ايميل: pishinpajouh [@t] yahoo [d0t] com