تكيه امير چخماق در سال 1316

پيش گفتار

اين عكس تاريخي در سال 1316 ه.ش به دست «اكسل وان گريف» ⁽¹⁾ -عكاس پرآوازه و نويسنده آلماني- برداشته شده است. اين عكس افزون بر ارزش تاريخي و معماري آن، داراي ارزش انسان و جامعه شناختي نيز هست؛ چرا كه نه تنها خود تكيه امير چخماق، بلكه گوشه اي از زندگي و مردمان يزدي در ميدان امير چخماق را نيز در خود نگاشته است. با در دست داشتن اين عكس است كه اكنون مي توانيم گوشه اي از تاريخ اين ميدان را در كسري از ثانيه در يكي از روز هاي 75 سال پيش ببينيم. شايد با نكته سنجي بتوان از ريخت سايه ها، هنگامه روز و يا سال را دانست.

همه زيبايي اين عكس به نمايش دانش معماري اين سرزمين نيست؛ بلكه رفت و آمد و گفت و گو و زندگي زنان، مردان و كودكان يزدي است كه بر زيبايي آن افزوده است. يزدياني كه سازنده و دارنده اين تمدن اند. اميد است همواره همين گونه باشد و خداي ناكرده روزي اين ميدان، ميدانگاه بيگانگان نشود.

گراور اصلي اين عكس با اندازه 17 × 23 س.م در دست بنگاه عتيقه جات «كاغذ هاي تاريخي» ⁽²⁾ و در ايالت «ويسكانسين» كشور «آمريكا» است. آن بنگاه همينك آن را در اينجا و اينجا به فروش ويژه گذاشته است. بهاي خريد آن نزديك به 50000 تومان است. از همين پيوند ها نيز مي توان ديگر عكس هاي اين عكاس از ايران را يافت و ديد.

ميدان امير چخماق

ميدان امير چخماق، ميداني است باستاني. در همان قرن نهم هجري كه «امير جلال الدين شامي» -حاكم يزد از سوي «شاهرخ تيموري»- و همسرش -«ستي فاطمه خانم»-، «مسجد جامع نو» را در ده يا كوي «دهوك سفلي» ساختند، پيش روي آن را ميدانگاهي فراخ انداختند. آن مسجد در آينده به «مسجد امير چخماق» و آن ميدانگاه از همان زمان به «ميدان اميرچخماق» نامور گشت. سازندگان آن ميدان افزون بر مسجد، گرداگردش، سازه ها و بنا هاي ديگري چون خانقاه، كاروانسرا، حمام، آب انبار، قناد خانه، بازار، چاه آب سرد و ... نيز ساختند. همچنين اين ميدان تا پيش از «شاهنشاهي پهلوي» مانند برخي ديگر از ميدان ها گورستان نيز شده بوده و پاره اي از مردم براي فرخندگي حسينيه اش، مردگان خود را در آنجا خاك مي كرده اند. از همان آغازين سال هاي اين سده از اين كار جلوگيري مي شود و گور ها ويران و دوباره ميدان مي شوند. ⁽³⁾

هرچند آن ميدان كه با آن انديشه هاي بلند و نيك ساخته شده بود تا به امروز در نما و سازه هاي پيرامونش در پاره اي از جا ها دگرگون شده است، اما همچنان ميدان امير چخماق يكي از برجسته ترين و ديدني ترين ميدان هاي شهر يزد است.

تكيه امير چخماق

تكيه، ساختماني است پرغرفه و بيشتر با دو منار كه در يك بر از حسينيه ها مي سازند. در هنگام سوگواري و نخل برداري، حاكم در غرفه شاه نشين و بانوان در ديگر غرفه ها تكيه مي زنند و آيين مردم را به تماشا مي نشينند يا مي ايستند.

پيشينه اين بناي زيبا را 200 سال مي دانند. باور بر اين است كه در قرن سيزدهم اين ميدان را حسينه كرده اند و بر سردر بازار، اين تكيه را ساخته اند. كتيبه كار گذاشته شده در غرفه شاه نشين كه تاريخ 1296 ه.ق (1258 ه.ش) بر خود دارد نيز پيشينه اين بنا را تنها 130 سال نشان مي دهد. باور ديگري نيز در اين زمينه هست. براي نمونه «عباس رييس زاده» -رييس اداره «آموزش و باستان شناسي» در سال 1342- در پاسخ به پافشاري پاره اي بر ويران كردن اين بنا، چنين مي نويسد:

"گروهي معتقد اند كه مناره هاي امير چخماق جنبه تاريخي ندارد و آن را مناره هاي بي خاصيت مي نامند و مي گويند چون بيش از هشتاد سال (اكنون 130 سال) از عمرش نمي گذرد، جنبه تاريخي ندارد. اما اين اشخاص متوجه نمي باشند كه باستان شناسي هم وجود اين مناره ها را باستاني نمي داند. باستان شناسي قسمت مركزي صفه ها را به شهادت بقاياي كاشي هاي موجود در بدنه هاي غرفه هاي بالاي سر بازار كه همزمان با مسجد امير چخماق و مربوط به قرن نهم هجري است و در حدود يك قرن از مسجد جامع كبير جديد تر است، را باستاني مي داند. وضع طاق بندي ها و سردر مناره ها طوري است كه معرف نوعي مخصوص از معماري شهر تاريخي يزد به شمار مي رود و به همين جهت در تاريخ 1330/10/11 از طرف «وزارت فرهنگ» ذيل شماره «383» در «فهرست آثار تاريخي و ملي» به ثبت رسيده است و تصوير آن در كتاب هاي مختلفي كه از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجي درباره ايران نوشته شده است درج شده كه آن را به عنوان معرف و مظهر يزد تشخيص داده اند." ⁽⁴⁾

پس شايد آن زمان كه تكيه اي هم از نبوده، «بازار حاجي قنبر» سردر صفه مانند يا سازه ديگري بر سرش داشته كه پيشينه اش به نيم هزاره مي رسد و آن بخش سپس صفه شاه نشين اين تكيه شده است. اين بازار قديمي ترين بازار يزد است كه به فرمان «نظام الدين حاجي قنبر جهانشاهي» -حاكم يزد از سوي «جهانشاه قراقيونلو»- و در قرن نهم ساخته شده است. ⁽⁵⁾

دهه هاي آغازين اين سده، دوران خيابان كشي هاي شهر است كه اين عكس هم در همان زمان گرفته شده و اين عكاس هم كتابي با نام «ايران، پارس نو» ⁽⁶⁾ در آن باره نوشته است. هنگامي كه كار به اين تكيه و ساخت خيابان در پشت آن رسيد، گروهي از مردم و كارگزاران روشنفكر نما كوشش هاي فراواني را براي ويران كردن آن آغاز كردند. آنها يكسره مي گفتند و مي نوشتند: "اين بنا بيش از 80 سال عمر ندارد و جنبه تاريخي ندارد و خطر خرابي آن مردم را تهديد مي كند؛" يا اينكه "اين مناره هاي بي خاصيت شهر را به دو قسمت تقسيم كرده و از زيبايي شهر به طرز فاحشي كاسته اند." آنها مي خواستند اين تكيه و بازار با خاك يكسان شود تا چهار راهي خيابان كشي شده درست شود.

خوشبختانه با بيداري گروهي از مردم و كارگزاران و معماران و سازمان ها و با نگرش خوبي كه نسبت به نگهداري بنا هاي باستاني از سوي بالا ترين مقام ها بود، اين بنا نگهداري شد و به زيبا ترين گونه بازسازي شد و راه رفت و آمد هم با دور زدن تكيه به درستي چاره انديشي شد.

نخل امير چخماق

يكي ديگر از بخش هاي ديدني اين ميدان، نخل بزرگ آن است كه به «نخل حيدري ها» نيز نامور بوده است. آن گونه كه «عبد الحسين آيتي» گفته، پيشينه اين نخل به 450 سال پيش و «دوره صفويه» مي رسد. برخي اين نخل را كهن ترين نخل و برخي ديگر، نخل «ميدان شاه ولي» در «تفت» را با 600 سال پيشينه، كهن ترين نخل جهان مي دانند.

هرچند تاريخ درست ساخت نخل اميرچخماق در دست نيست اما «ايرج افشار» تاريخ وقف پوش سياه پيشين اين نخل كه نگاره «شير و خورشيد» بر خود داشته را رجب 1229 ه.ق (تير 1193 ه.ش) و برابر با 200 سال پيش نوشته است. پس وقتي پارچه روي اين نخل براي 200 سال پيش بوده، 450 سال سن براي خود آن هم ناپنداشتني نيست. اگر اين گونه بوده باشد، مي توان گفت هنوز خبري از حسينيه و تكيه نبوده كه اين نخل اينجا بوده است.

امتياز شما به اين مقاله چيست؟

برو بسيار خسته كننده () بدتر از ميانه () ميانه () بهتر از ميانه () بسيار دلربا ()

ديدگاه شما درباره اين مقاله چيست؟

ديدگاه هاي خوانندگان درباره اين مقاله

ويژگي هاي اين مقاله

نشاني سرراست و هميشگي اين مقاله: كد لينك اين مقاله در html: كد لينك اين مقاله در انجمن ها: كد لينك اين مقاله در ويكي پديا: هنگام چاپ: 1/7/2011 2:14:36 AM امتياز: 4.47 از 5 در 38 راي () شمار بازديد: 10233 شمار ديدگاه: 6