مدارس و كتاب خانه هاي ساخته شده در يزد در سده هشتم هجري قمري

مينياتور «ليلي و مجنون در مدرسه» از كتاب «خمسه نظامي» اثر «استاد مرشد شيرازي» به سال 927 ه.ش.
گاه مدارس در قديم يك مجموعه كامل آموزشي و خدماتي بوده اند و از بخش هايي مانند مسجد، مدرسه، گنبد خانه، دار الكتب، دار الشفا، بيت الادويه، حمام، باغ و ... تشكيل مي شده اند.

استاد مرشد شيرازي

1- چكيده ۩

يكي از جنبه هاي مهم تحقيقي در تاريخ اسلام و ايران، بررسي اوضاع و تحولات فرهنگي و علمي است. چنين تحقيقي در عين نماياندن وضع آموزش و فرهنگ، مي تواند بازتاب دهنده گرايش ها و سياست هاي حاكمان هر منطقه نيز باشد. در سده هاي هفتم و هشتم هجري، در پي حملات ويرانگر «مغول» و عواقب آن، بسياري از شهر ها ويران شدند، جز معدودي از ولايات و شهر هاي ايران همچون «شيراز» و «اصفهان» كه از اين حملات مصون مانده بودند. يزد نيز كه در شمار همين شهر هاي مصون مانده بود توانست در نقش يكي از فرهنگ - شهر ها ظاهر شود.

گر چه «اتابكان يزد» با پذيرش «مغولان»، تثبيت حكومت خود را تضمين كردند، اما عنايت بزرگاني چون «خواجه رشيد الدين فضل الله همداني» از يك طرف، و ظهور مردان بزرگ و فرهيخته اي مانند «سيد ركن الدين»، «سيد شمس الدين» و «شيخ تقي الدين دادا محمد» در يزد، زمينه مناسبي را براي جذب گروه هايي از عالمان، صوفيان و صنعتگران فراهم آورد.

تمايل و تشويق «اتابكان» به آباداني و فراهم سازي بستري براي حمايت از بزرگان محلي در جهت ايجاد بنا هاي عام المنفعه و مراكز علمي چون مدارس و كتاب خانه ها، يزد را يكي از قطب هاي علمي بزرگ در آن دوره ساخت. عمده ويژگي آن مراكز علمي، مجموعه اي بودن آن ها بود؛ به اين معنا كه در كنار مدرسه ها، دار الشفا، دار الادويه، دار الكتب و ... تاسيس مي شد و موقوفات زيادي براي آن ها مقرر مي گرديد. اين چنين مراكز علمي علاوه بر اشاعه فرهنگ، مهم ترين مامن براي ظهور انديشمندان بود.

گر چه زمينه هاي مساعد براي رونق فرهنگي، در عصر «اتابكان» در يزد فراهم گرديد، اما اوج آن با قدرت گيري «آل مظفر» و حمايت آنان از هنرمندان، نمايان شد.

كليد واژه ها: يزد، آل مظفر، اتابكان يزد، سيد ركن الدين، سيد شمس الدين، جامع الخيرات، فرهنگ و آموزش در يزد، مدرسه، كتاب خانه.

2- مقدمه ۩

پس از استيلاي كامل «مغولان» بر سرزمين هاي خلافت شرقي و تاسيس «حكومت ايلخاني» در دوره سال هاي 654 تا 736 ه.ق، مناطق تحت سلطه آنان و حتي مناطقي كه به طور غيرمستقيم زير نظر آن ها اداره مي شدند، خواه ناخواه تحت تاثير سياست ها، برنامه ها و به طور كلي نظام حكومتي «ايلخاني» قرار گرفتند.

اگر چه «مغولان» خرابي به بار آوردند ولي از همان آغاز، عناصري در «حكومت ايلخانان» راه يافتند كه برخلاف انتظار از حكومتگراني چنين ويرانگر، نشانه هاي بهبود، اصلاح و رشد فرهنگي به چشم آمد. از جمله اين كه «هولاكو» با حمايت از «خواجه نصير الدين طوسي» و ديوان سالاري «جويني»، مدارس «نظاميه بغداد» و «مستنصريه بغداد» را تعمير كرد. ^{(1) ۞} «خواجه نصير» كتاب هاي «بغداد» را از سوختن نجات داد و به «مراغه» منتقل كرد و در همان جا بود كه اولين مركز علمي و تحقيقاتي «ايلخانان» يعني «رصد خانه مراغه» را در سال 656 ه.ق احداث كرد. ^{(2) ۞}

«غازان خان» در جنوب غربي «تبريز» كه بعد ها موسوم به «شام غازان» يا «شنب غازان» شد، بين سال هاي 697 تا 702 ه.ق، مجموعه عظيمي براي خود ساخت كه املاك زيادي در ايران و «عراق» بر آن وقف شد و توليت آن را به وزراي خود «رشيد الدين فضل الله» و «سعد الدين ساوجي» تفويض كرد. وي علاوه بر ساخت مقبره اي عظيم براي خود، مدرسه شافعي، مدرسه حنفي، دار الكتب با خازن و فراش، خانگاه ^{(3) ۞}، بيت القانون و رصد خانه ايجاد كرد كه مدرسان، معيدان ^{(4) ۞} و طالبان علم به تحصيل در آن مشغول بودند. ^{(5) ۞}

«خواجه رشيد الدين فضل الله همداني» -وزير غازان خان- علاوه بر توليت مجموعه «شنب غازان»، خود، مجتمع آموزشي «ربع رشيدي» را در «تبريز» ايجاد كرده بود كه از ابتدايي ترين مقاطع تحصيلي تا دوره هاي عالي را در بر مي گرفت. ^{(6) ۞}

بعد از «غازان خان» جانشين او «سلطان محمد خدا بنده» نيز به فرهنگ پروري روي آورد. وي در اطراف مقبره اي كه در «سلطانيه» براي خود ساخته بود، مسجد، خانقاه، مدرسه، دار الشفا، بيت الادويه و دار السياده به همان شيوه «شنب غازان» احداث و ملك هايي بر آن وقف كرد و نيابت توليتش را به «خواجه فضل الله وزير» داد. ^{(7) ۞}

در «مجموعه سلطانيه»، 16 مدرس و معيد و 200 طلبه به آموزش عقايد شيعي مي پرداختند. ^{(8) ۞} همچنين 20 صوفي، 12 حافظ قرآن، 8 موذن و 4 معلم در آن جا كار مي كردند. مقرري ماهانه هر مدرس 1500 دينار، هر معيد750 دينار و هر طالب علم، صوفي، حافظ، موذن و معلم كُتّاب 120 دينار ذكر شده است. ^{(9) ۞}

3- مدارس يزد ۩

موقعيت طبيعي و اقليمي يزد و در پي آن دور ماندن از مسايل سياسي عصر خود و همچنين تابعه بودن آن به عنوان جزئي از ايالات «فارس» و «اصفهان» تا قبل از حكومت «آل كاكويه»، باعث شده تصوير روشني از وضعيت آموزشي يزد تا آن زمان در منابع تاريخي ديده نشود. اما از ابتداي سده ششم هجري، حكام «آل كاكويه» در ايجاد مراكز علمي و توسعه آن نقش بسزايي داشتند؛ كه به طور نمونه مي توان به احداث «مدرسه دو مناره» توسط «علاء الدوله كاكويه» در سال 517 ه.ق، احداث «مدرسه فخر جلاد» توسط «كيانرسو» -از سرهنگان آل كاكويه- و ساخت مدرسه اي توسط «كيا شجاع الدين» اشاره كرد. ^{(10) ۞}

«اتابكان» كه از بطن نظام سياسي «سلاجقه» سر برآورده بودند نيز از انتهاي سده ششم هجري در اعتلاي فرهنگ و تمدن اين خطه تلاش هاي بسياري نمودند؛ چنان كه هر كدام از حكام اين دوره، حداقل يك يا چند مدرسه از خود به يادگار گذاردند و اين رويه تا دوران «آل مظفر» نيز همچنان به قوت خود باقي ماند. جالب اين كه اغلب آنان وصيت مي كرده اند كه در مدرسه ساخت خود به خاك سپرده شوند. چنين وصيت هايي نشان از قداست مدارس در نگاه غالب بانيان آن دارد؛ چه، معمولاً مومنان بيشتر ترجيح مي دهند در مكان هاي مقدس به خاك سپرده شوند. ^{(11) ۞}

در دوران مورد بحث، يعني قرن هشتم هجري، منطقه يزد از جمله پناهگاه هايي بود كه همانند نواحي غربي و جنوبي كشور، كمتر دستخوش آشوب ها و حملات قرار گرفت. ^{(12) ۞}

محدوديت اطلاعات درباره مدارس و خصوصاً سكوت منابع درباره كاركرد آموزشي آن ها سبب شده كه در اين دوره نيز تنها به نام باني و تاريخ ساخت اين مدارس دسترسي داشته باشيم. البته در اين ميان، «كتاب جامع الخيرات» كه معرف رويكرد آموزشي و اداري «مدرسه ركنيه» است، استثنا است. اين كتاب يكي از مهم ترين اسنادي است كه وضع نظام آموزشي مدارس يزد را در قرن هشتم بازتاب مي دهد.

همان طور كه در منابع اشاره شده است، در سده هشتم هجري، حدود 21 مدرسه در يزد ساخته شده است كه خود نشان از رونق مراكز علمي در اين دوره دارد. در جدول پايين نام هر يك از اين مدارس و باني و تاريخ ساخت آن ها آورده شده است.

4- كتاب خانه هاي يزد ۩

كتاب خانه ها يا دار الكتب ها معمولاً از اجزاي وابسته به مدارس بودند كه در پي حمله «مغولان»، آن ها نيز مانند بسياري از بنا هاي خيريه و عمومي ديگر، دستخوش حريق و ويراني گرديدند. ويرانگري هاي «مغولان» چنان وحشتناك بود كه علاوه بر چپاول و نابودي شهر ها، كتاب خانه ها نيز كه حاوي كتب بي شمار علمي بود، به آتش كشيده شد؛ از جمله، «كتاب خانه بزرگ ساوه» كه «ياقوت حموي» آن را از حيث وجود كتب مختلف، بي نظير دانسته است. ^{(13) ۞}

اما با شكل گيري «حكومت ايلخاني»، روند ساخت و ساز بنا هاي علمي رشد چشمگيري يافت. از جمله مي توان به «كتاب خانه مراغه»، كتاب خانه خاندان «جويني» -شمس الدين محمد و عطا ملك جويني- و «كتاب خانه ربع رشيدي» در «تبريز» اشاره كرد. ^{(14) ۞}

در تواريخ يزد، اولين اشاره درباره ساخت كتاب خانه را «جعفري» در كتاب خود ارايه داده و از ساخت كتاب خانه اي متصل به «مسجد جامع قديم» در «محله دَر دِه» در اوايل سده ششم هجري و در «دوره آل كاكويه» سخن گفته است. «جعفري» درباره «مسجد جامع قديم» كه از بنا هاي پيشين و زير مجموعه «مسجد جامع كبير يزد» است نوشته است: "آن مسجد از استحداث «گرشاسب بن علي بن فرامرز علاء الدوله» است ... و كتاب خانه و جماعت خانه و غرفه هاي نيكو دارد." ^{(15) ۞} «كتاب خانه مسجد جامع قديم» داراي در هاي بزرگ و عالي بوده ^{(16) ۞} و آب «قنات زارچ» در زير آن جاري و در دسترس بوده است. ^{(17) ۞} اما در منابع درباره فعاليت هاي اين كتاب خانه اطلاع قابل توجهي نيامده است.

به نظر مي رسد با رواج مدارس در پايان قرن ششم هجري به بعد، دو اصل مهم يعني تاسيس كتاب خانه در مدارس و تهيه كتاب براي آن ها مد نظر بانيان و واقفان قرار مي گيرد. به هر رو، گسترش مدرسه سازي به خودي خود مستلزم توسعه كتاب خانه ها نيز بوده است. اين كتاب خانه ها عموماً با هزينه خيران و صاحب منصبان ساخته و تجهيز مي شدند.

كار اصلي كتاب خانه ها يا كتب خانه ها در يزد مانند نمونه هاي مشابه، نگهداري، تكثير و تهيه كتاب و به امانت دادن آن ها بود. «سيد ركن الدين» در «جامع الخيرات» درباره حفظ كتاب هاي كتاب خانه خود آورده است: "خازن ^{(18) ۞} بايد امين و متدين براي حفظ كتب موجود باشد و مواظب دخول و خروج در موقع نياز به آن ها باشد." ^{(19) ۞}

درباره شناسايي كتاب خانه ها در زمان مورد بحث، با توجه به سكوت متون تاريخي، محدوديت هايي وجود دارد. البته نظر به گسترش موقوفات و مدارس از يك طرف و كثرت شمار رجال علمي از طرف ديگر، مي توان پنداشت كه تعداد كتاب خانه ها از اين رقم كه در منابع ذكر شده و ما در جدول بالا آورده ايم، بيشتر باشد.

هر چند، هر يك از مدارس ساخته شده در اين سده مي توانستند كتاب خانه هم داشته باشند، اما در جدول بالا، تنها مدارسي كه با سندي قوي و يا ضعيف مي توان گفت داراي كتاب خانه بوده اند، مشخص شده اند. در دنباله، با توجه به محدوديت هاي سندي، اين كتاب خانه ها را همان طور كه منابع اجازه مي دهند، معرفي مي نماييم.

نماي داخلي و گنبد «مدرسه ضيائيه» نامور به «زندان اسكندر».
اين مدرسه را «ضياء الدين حسين رضي» پايه گذاشت و فرزندانش كه نوه دختري «مير ركن الدين» هم بودند به پايان بردند. يكي از اين فرزندان به نام «مجد الدين»، بعد ها قاضي عادل يزد شد و درسش در اين مدرسه بسيار پررونق گشت چنان چه از معادن درس و فتواي زمان بود.
برخي از بخش هاي اين مدرسه عبارت بودند از: درگاه بلند با دو مناره، قبه، زاويه، مدرسه، دو آب جاري، باغ مشجر، كتاب خانه، خانه هاي بادگيردار و حمام.

4-1- كتاب خانه مدرسه ضيائيه شهرستان ۩

اين كتاب خانه ظاهراً جزء مجموعه ساختمان «مدرسه ضيائيه» بوده كه به دست «مولانا ضياء الدين حسين رضي» ساخته شده است. اطلاعات تاريخي درباره اين كتاب خانه منحصر به گفته هاي «جعفري» است كه گفته: "مدرسه مروّح ^{(20) ۞} عالي است و ... كتب خانه نيكو دارد." ^{(21) ۞} وي جز اين جمله اطلاع ديگري درباره اين كتاب خانه به دست نداده است.

4-2- كتاب خانه مدرسه كماليه ۩

در اين مدرسه علاوه بر كتاب خانه، دارو خانه يا بيت الادويه و دار الشفا و گرمابه هم براي طلاب علوم ساخته شده بوده است. بناي مدرسه و كتاب خانه آن با كاشي نقاشي شده مزين بوده و براي اداره امورش، موقوفات بسياري بر آن وقف كرده بودند. ^{(22) ۞}

4-3- كتاب خانه مدرسه ركنيه ۩

«كتاب خانه ركنيه» از بزرگ ترين و كامل ترين كتاب خانه هاي يزد به شمار مي رفت. كتاب هاي اين كتاب خانه كه بالغ بر 3000 عنوان نسخه بوده، علاوه بر موضوعات ديني، حاوي موضوعات رياضيات، طب و ادبيات نيز بوده است و استفاده عموم مردم نيز از آن ممكن بوده است. ^{(23) ۞}

همان طور كه گفته شده، كتاب خانه ها عموماً وابسته به مدارس بودند و «مدرسه ركنيه» كه به «ام البقاع مدارس يزد» معروف است، داراي وقفيات زيادي بود. «جامع الخيرات» در ذيل «دار الكُتب مدرسه ركنيه»، علاوه بر شرح وظايف كتابداران اشاره دارد كه خازن يا همان متصدي كتاب ها، ملزم بوده كه از امانت دادن كتاب به كسي كه مي خواهد كتاب را از شهر يا نواحي اطراف بيرون ببرد اجتناب كند و اگر كسي بخواهد كتابي براي مطالعه امانت بگيرد، بايستي مبلغي يا شيئي معادل پول كتاب به وديعه يا گرو بگذارد. خازن، سالانه به ميزان 500 من غله دريافت مي كرده است. ^{(24) ۞}

در زمان مورد بحث، اين شغل در اختيار «امير فخر الدين مبارك شاه» بوده است. در وقف نامه ذكر شده كه اين سِمت پس از وي به اولاد ذكورش منتقل شود. لازم به ذكر است، مرمت و تعمير كتب كتاب خانه نيز از موارد مهمي بوده كه ساليانه مبلغ 50 دينار به آن اختصاص مي يافته است. ^{(25) ۞}

4-4- كتاب خانه مدرسه حسينيان ۩

«كتاب خانه حسينيان» را مي توان كتاب خانه اي تخصصي در زمينه فقه و اصول شيعه دانست؛ زيرا صرفاً كتاب هايي با اين مضامين در آن نگهداري مي شده است. ^{(26) ۞}

4-5- كتاب خانه مدرسه شمسيه ۩

«كتاب خانه شمسيه» به پشتوانه موقوفات گسترده «مدرسه شمسيه» ظاهراً بايد كتاب خانه اي غني و فعال بوده باشد. در «وقف نامه جامع الخيرات» تنها به ذكر نام كتاب خانه بسنده شده و از جزئيات آن اعم از موضوعات كُتب، ميزان عايدات، مخارج نگهداري و مقرري هر يك از متصديان اطلاع خاصي به ميان نيامده است. ^{(27) ۞}

4-6- كتاب خانه مدرسه اصيليه دهوك ۩

اين مدرسه يكي از مدارس رفيع يزد بوده و علاوه بر كتاب خانه و كاروانسرا، مسجدي نيز به آن منضم بوده است. اين مدرسه علاوه بر كاروانسرا، موقوفات ديگري هم داشته و در سالياني دراز مجمع طلاب علوم بوده است. ^{(28) ۞}

4-7- كتاب خانه مدرسه غياثيه چهار منار ۩

كتاب خانه اين مدرسه كه در سر «كوچه پهروك» در «چهار منار» واقع بوده از كتاب خانه هاي قابل ذكر يزد است. در «جامع الخيرات» از آن مدرسه و دار السياده و دار الكتب آن ذكري شده است. ^{(29) ۞}

4-8- كتاب خانه مدرسه مير آخوريه ۩

«كتاب خانه مير آخوريه» وقف طلاب علوم ديني بوده است. از همين رو مي توان حدس زد عمده موضوعات كتاب هاي اين كتاب خانه مي بايست علوم ديني و ادبي باشد. ^{(30) ۞}

4-9- كتاب خانه مدرسه خواجه ابو المعالي ۩

اين مدرسه كه نزديك «مدرسه نظاميه» بوده، علاوه بر كتاب خانه، براي آسايش طلاب مقيم مدرسه، گرمابه اي نيز داشته است. ^{(31) ۞}

5- پايان سخن ۩

«اتابكان يزد» در موقع حمله «مغول» با قبول سيادت آنان توانستند حكومت خود را حفظ نمايند. از آن پس تقريباً براي هميشه، حكام، بزرگان و سادات اين سرزمين سعي در حفظ مناسبات دوستانه با «ايلخانان» داشتند. بنابراين «اتابكان» به جلب حمايت دانشمندان و طالبان علم روي آورده و آن را از مهم ترين افتخارات و پشتوانه هاي خود قلمداد كردند.

«آل مظفر» نيز پس از قدرت گيري، همان سياست را در پيش گرفت و از لحاظ فرهنگي به چنان اعتلايي رسيد كه مي توان آن را از قدرتمند ترين و شكوفا ترين حكومت هاي تاريخ ميانه ايران محسوب كرد.

البته در بررسي مراكز علمي يزد در سده هاي هفتم و هشتم هجري، نبايد از حسن توجه و رسيدگي هاي «خواجه رشيد الدين فضل الله» به احوال اين منطقه غافل بود. او علاوه بر اين كه در جواني سفري به يزد داشته و در علم طب از محضر «شرف الدين علي» و «شمس الدين رضي» كسب علم كرده است، پيوند خويشاوندي اي كه با «خاندان ركنيه» برقرار كرد، پيوستگي او را با يزد قوي نمود.

شايد ورود «سيد شمس الدين» به دربار «ايلخاني» به عنوان داماد «خواجه رشيد الدين» موجبات حمايت از «خاندان ركنيه» در احداث بنا هاي عام المنفعه خاصه مراكز علمي آموزشي را فراهم ساخت؛ مراكزي كه در حكم يك مجموعه آموزشي رشد يافته و به عنوان يك نهاد دانشگاهي تلقي مي گردد.

گر چه منابع محلي درباره نام اين مراكز علمي، موقوفات و نظام اداري و تربيتي آن ها كمتر سخن به ميان آورده اند، اما ذكر ساخت 21 مدرسه و 9 كتاب خانه در سده هشتم هجري، حكايت از رونق علم در آن دوران دارد.