آب انبار و برکه

1- مقدمه ۩

شکل 1: يک آب انبار قديمي سنگي در جاده تهران - گرمسار. در اين عکس قسمت هاي مختلف آب انبار شامل مخزن، گنبد و سردر راه پله مشخص مي باشد.

به دليل خشکي آب و هواي بخش عمده اي از کشور ايران و عدم ريزش باران کافي در بيش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتيجه فصلي بودن آب رودخانه ها و عدم دسترسي به آب، تمهيدات گوناگوني جهت تامين آب شيرين در فصول خشک سال شده است. احداث بند، قنات و آب انبار را مي توان از اين جمله نام برد. در اين رابطه، آب انبار همان گونه که از نام آن مشخص است، براي ذخيره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقيه ايام سال مي باشد.

قديمي ترين آثار به جاي مانده از آب انبار تقريباً با پيدايش اولين تمدن هاي ايران هم زمان است. مخزن آب شهر ايلامي - دورانتاش ^{(1) ۞} در چغازنبيل مربوط به هزاره دوم قبل از ميلاد هنوز باقي است. از دوران حکومت هخامنشيان نيز بقاياي آب انبار و آب راه هاي متعدد در قصر جمشيد وجود دارد.

در دوره اسلامي، آب انبار نيز مانند ساير ابنيه شهري در مراکز تجمع، مانند راسته هاي بازار و مراکز محلات و همچنين در کاروانسرا هاي بين راهي احداث مي شده. در شهر هاي گرم و خشک ايران هر محله اي اغلب براي خود يک آب انبار داشته که توسط اهالي محل احداث مي شده و يا گاهي باني آن يکي از افراد متمکن و خيرخواه محله بوده است. آب انبار توسط اهالي خود محل اداره مي شد و از کسي مبلغي براي استفاده از آن گرفته نمي شد، فقط اهالي محل خرج تعميرات و نگهداري آن را مي پرداخته اند.

در شهر هاي گرم و خشک آب انبار از ابنيه مهم شهري بوده و بناي آن با بادگير هاي بلند و گنبد هاي حجيم از فواصل دور در سيماي شهر خودنمايي مي کرده است. آب انبار هاي مهم داراي سردر هاي ورود بسيار زيبا بوده اند که با انواع کاربندي ها و مقرنس ها تزيين مي شده و گاهي شعري در جهت سلام بر امام حسين (ع) و لعنت بر يزيد و يا يادآوري خيري که باني آن انجام داده بر روي کاشي هاي هفت رنگ نقش مي بست. چنانچه ابيات زير قسمتي از اشعار نوشته شده بر روي آب انبار حاج ميرزا حسين عامل در نزديکي ميدان امام ساوه بيانگر آن است.

................................... به سـر فـتـاد مـرا کـه امـر خـيـري را ................................... بناي برکه آبي گذاشتم که بر هدهد ................................... غــريــق عــصـيـان بـودم بـراي نـجـات ................................... ز عـقل رفـت شـوالي بـراي تاريخـش ................................... بـــراي مــاده تــاريــخ اوخــر، گــفــتــا ................................... ...................................	.................... ..... 1 ..... .................... ..... 2 ..... .................... ..... 3 ..... .................... ..... 4 ..... .................... ..... 5 ..... .................... ....................	................................... بنـا گـذارم تا گـردم به نـيکـوان ملحق ................................... ز سلسـبيل کـزو بـوده آب امـر الـحق ................................... از ايـن حـقـيـر بـنـا سـاخته يک زورق ................................... که تا نويسند ماند ز مـن در اين زورق ................................... بـنـوش آب و بـگـو بـر يـزيد لعنت حـق ................................... ...................................

تاريخ احداث آب انبار ها، معمولاً در درگاه آن ها ثبت مي شده و با حساب ابجد، سال بناي اين آب انبار 1186 هجري قمري ^{(2) ۞} که به دوره زنديه بر مي گردد، مي باشد.

فراهم نمودن آب بهداشتي، خنک و قابل دسترس براي همه اهالي، احتياج به يک سري تدابير زيست اقليمي داشته است که در دنباله اين مقاله بحث خواهد شد.

2- اقليم ۩

شکل 2: سردر راه پله يک آب انبار در روستاي کوهستاني ابيانه. مخزن آب انبار، درست پشت راه پله واقع است.

آب انبار در نواحي گرم و خشک از جمله ملزومات مهم براي تداوم زندگي در اين مناطق بوده و در اکثر محلات شهري و روستا ها يک يا چند آب انبار وجود داشته است. اين آب انبار ها شامل يک مخزن ^{(3) ۞} بزرگ مکعب يا مکعب مستطيل و يا استوانه اي شکل در داخل زمين بوده اند که روي اين مخزن را با طاق قوسي و يا گنبدي مي پوشاندند (شکل 1). اين مخازن غالباً يک و در بعضي از موارد دو راه پله براي برداشت آب از مخزن داشته اند (شکل 9).

در نواحي کوهستاني نيز با وجود اينکه بارندگي نسبتاً بيشتر از نواحي گرم و خشک است و اغلب در اين نواحي چشمه سار ها و نهر هاي دايم يا فصلي جريان دارد ولي براي ذخيره آب قابل شرب، معمولاً از آب انبار استفاده مي کردند، هر چند که تعداد آب انبار هاي در اين نواحي کمتر از مناطق گرم و خشک مي باشد. در بعضي از موارد، پوشش سقف آب انبار در نواحي کوهستاني خصوصاً در مناطق خوش آب و هوا و جنگلي، به صورت مسطح است و با چوب و کاهگل پوشش مي شود. مخزن اين نوع آب انبار ها به لحاظ پوشش سقف آن به صورت مکعب و يا مکعب مستطيل است (شکل 2).

شکل 3: نماي داخلي گنبد و هواکش آب انبار نو در محله آب انبار نو در ساري.

در شهر همدان، در دامنه کوه الوند، خانه ها اغلب چاه داشته اند. البته در بعضي از خانه ها که بر روي مجراي زيرزميني قنات ساخته شده بودند، مي توانستند مستقيماً از آب قنات استفاده کنند. در اين گونه خانه ها، مسير قنات از سيزان ^{(4) ۞} رد مي شده که اطاقي به نام حوضخانه در آنجا با طاق ها و آجرکاري هاي بسيار زيبا درست مي کردند. اين مکان در تابستان بسيار خنک بوده و جهت استراحت استفاده مي شده. به اين محل چشمه هم اطلاق مي شده است. در اکثر سرا ها و مراکز محلات شهر نيز دسترسي به آب قنات امکان داشته است.

در مناطق پر آب و يا مناطقي که مقدار نزولات جوي زياد مي باشد، آب انبار هر چند به تعداد اندک، وجود داشته است. در شهر تاريخي اصفهان در کنار رودخانه زاينده رود، اغلب خانه ها داراي چاه آب بوده اند و با کندن چند متر از خاک زمين، دسترسي به آب شيرين در تمامي ايام سال ممکن بوده است. آب مورد نياز باغ ها و باغچه ها در بهار و تابستان، از طريق شبکه مادي ها ^{(5) ۞} که در محلات مختلف شهر جريان داشته و از رودخانه زاينده رود منشعب مي شده تامين مي گشته است. ولي براي انجام عمل خير يا در مناطق مرتفع شهر و در قسمت هايي از شهر که از رودخانه دور و عمق آب هاي زيرزميني نسبتاً زياد بوده، مانند منطقه تخت فولاد در جنوب شرقي شهر اصفهان، آب انبار وجود داشته است.

شکل 4: سردر ورودي آب انبار نو در ساري در استان مازندران.

در شهر شوشتر که در بين دو شاخه از رودخانه کارون قرار گرفته است نيز اهالي در خانه ها چاه آب داشتند. ولي از آنجايي که خاک اين شهر شور است، لذا آب چاه شور بوده و اغلب براي استحمام، شستن ظروف و يا آبياري درختان از اين آب استفاده مي شده است. جهت آب شرب، مردم از آب رودخانه استفاده مي کردند. بدين ترتيب که سقا آب را با مشک به خانه ها مي برده و در يک ظرف بزرگ گلي به نام حُب مي ريخته. بعضي از افراد هم خود به رودخانه مي رفتند و آب بر مي داشتند. البته در اينجا نيز در مناطقي که از رودخانه دور بوده، آب انبار مي ساختند.

در شهر هاي کنار درياي خزر نيز مواردي معدود آب انبار در محلاتي که امکان دسترسي به آب قابل شرب در تمامي فصول سال نبوده وجود داشته است ( شکل 3 و 4).

شکل 5: آب انبار سنگي قوام در ساحل خليج فارس در بندر بوشهر.

در تمام مناطق ياد شده در فوق، شکل کلي کالبد آب انبار همان گونه بوده که در مناطق گرم و خشک توضيح داده شد؛ ولي در سواحل جنوبي کشور، نوع ديگري آب انبار که در آن منطقه به نام برکه و آبگير نيز خوانده مي شود، وجود دارد که اگرچه مخزن آن درون زمين واقع است، ولي محفظه بالاي مخزن آن محصور نمي باشد و اهالي از طريق بازشو هاي اطراف مستقيماً به داخل آن مي روند و آب را برداشت مي کنند. آب اين برکه ها عمدتاً از طريق جمع آوري آب باران از روي سطح زمين تامين مي شود (اشکال 5 و 6).

در اين سواحل اگرچه هوا مرطوب است، ول به دليل ميزان بسيار اندک بارندگي و شوري آب هاي زيرزميني، وجود اين برکه ها امري ضروري بوده و در اغلب موارد تنها امکان دسترسي به آب شيرين فقط از طريق آب برکه ها بوده است. در بندر لنگه و بندر بوشهر، با کندن چند متر از زمين به آب شور و يا تلخ مي رسيدند و از اين آب فقط جهت شستشو و آبياري استفاده مي کردند. بعضي از افراد مواقع شستن بدن با اين آب، در آخر يک سطح آب شيرين بر روي بدن مي ريختند تا نمک بر روي پوست بدن شسته شود.

3- آب ۩

شکل 6: مخزن آب انبار سنگي قوام در ساحل خليج فارس در بندر بوشهر.

آب انبار هاي به جز در سواحل جنوبي کشور غالباً در اواخر فصل زمستان شسته شده و مخزن آن ها از طريق نهر ها، قنات ها يا مسيل ها در اوايل فصل بهار يا مواقع بارندگي پر مي شده. يکي از نکات مهم جهت تعيين مکان آب انبار، نزديکي آن به آب جاري در فصول پر آب بوده است. مخزن آب انبار درچه اي دارد که متصل به جريان آب قنات و يا نهر است. در مواقع پر کردن مخزن، مسير عبور آب را کاملاً تميز کرده و آن را از هرگونه آلودگي پاک مي کردند و بعد از باز کردن دريچه مخزن، آب را در مخزن جاري مي کرده اند تا پر شود.

به دليل خنکي و بهداشتي بودن نسبي اين آب، از آن فقط جهت آشاميدن و پخت و پز استفاده مي کردند.

به سه روش آب بهداشي و مطبوع براي آشاميدن در آب انبار ها ذخيره مي شده است:

1 - در آب انبار ها تاريکي محض وجود دارد و چون ميکروب هاي غير هوازي احتياج به نور براي رشد و نمو دارند، بنابراين در اين آب انبار ها از بين مي روند.

2 - به واسطه جاذبه زمين، املاح و ذرات موجود در آب ته نشين مي شوند. همچنين بر روي آب، نمک و آهک مي ريختند تا مانند کلر باکتري ها را در آب از بين ببرند. بنابراين تصفيه آب هم از طريق فيزيکي و هم شيميايي صورت مي گرفته است. البته شايان ذکر است که در همه آب انبار ها موارد بهداشتي به يک ميزان رعايت نمي شده.

3 - با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمين و تهويه هواي داخل آن، آب آب انبار در زمستان يخ نمي زده و در تابستان نيز براي آشاميدن خنک بوده است. دليل اين مطلب در دو قسمت بعدي همين مقاله ذکر خواهد شد.

شير آب آب انبار را معمولاً يک متر بالاتر از کف مخزن قرار ميدادند تا رسوبات و املاح ته نشين شده در مخزن از شير آب خارج نشود.

شکل 7: يک آب انبار پنج بادگيره با دو منبع ذخيره آب در جزيره کيش در اقليم گرم و مرطوب. اين آب انبار اخيراً مرمت شده است.

در سواحل خليج فارس و درياي عمان، رعايت نکات بهداشتي در مورد آب برکه انجام نمي شده و آب آنها آلوده بوده است. در اين نواحي به علت شور بودن اغلب آب هاي زيرزميني، در بسياري از نقاط اين سواحل تنها منبع تامين آب شيرين، بارندگي فصلي بوده و لذا برکه ها در کنار مسيل ها و مناطق آب گير احداث مي شده است.

برکه ها راه پله مجزا نداشته و از سطل و يا دلو براي برداشتن آب استفاده مي شده است. بعضي از برکه ها در داخل مخزن خود پله داشته اند مانند آب انباز قوام در بوشهر در شکل 6 و افراد مي توانسته اند داخل مخزن برکه بروند و آبرا مستقيماً از آنجا بردارند. بازشو هاي اطراف مخزن هم براي برداشت آب و ورود و خروج به داخل مخزن بوده و هم عملکرد تهويه را داشته است (اشکال 7 و 10). لذا چون فضاي مخزن به طريق صحيحي محصور نشده و گرد و غبار و آلودگي ها به راحتي وارد مخزن و نهايتاً داخل آب مي شده و همچنين به دليل تماس مستقيم مصرف کنندگان با آب مخزن، اين آب غير بهداشتي بوده است. به علاوه تابش آفتاب که از طريق بازشو ها وارد مخزن مي شده، باعث گنديدگي و رشد موجدات آبزي مي گرديده است.

با اين وجود، به علت عدم دسترسي به منبع بهتر آب، استفاده از آب برکه ها براي اکثر اهالي اين سواحل امري اجباري بوده است. اگرچه در اکثر شهر ها مدت هاست که برکه ها بلا استفاده مانده اند ولي روستا هايي که آب لوله کشي ندارند، هنوز اهالي از اين آب استفاده مي کنند.

البته در تعداد بسيار کمي از روستا هاي خوش اقبال که خاک آن شور نيست، مانند روستاي طيس در شمال بندر چابهار، آب چاه شيرين است و اهالي مجبور به استفاده از آب برکه ها نيستند.

4- تهويه ۩

شکل 8: آب انبار شش بادگيره در شهر تاريخي يزد با اقليم گرم و خشک و ساخته شده در دوره قاجاريه که از بهترين نمونه هاي استفاده از جريان هوا جهت تهويه و خنک نمودن آب از طريق برودت تبخيري است.

فضاي مخزن هيچ يک از آب انبار هاي حبس نمي باشد و همه آنها دريچه اي جهت تهويه هوا دارند. حبس بودن فضاي مخزن علاوه بر آن که امکان دسترسي به داخل آن را مشکل مي نمايد، آب را هم بسيار گرم مي کند. مانند اتومبيلي که در زير آفتاب کليه درب ها و پنجره هاي آن بسته باشد؛ لذا در روز هاي آفتابي فضاي بسته مخزن بسيار گرم مي شود. به علاوه، گرما و رطوبت بسيار زياد داخل مخزن به مصالح و بدنه آن لطمه مي زند. بدين لحاظ کليه آب انبار ها داراي دريچه هاي تهويه بر روي بام مخزن (اشکال 3 و 11) و يا بادگير مي باشند. آب انبار هاي حاشيه کوير مرکزي ايران اکثراً دو، چهار و يا شش بادگير در اطراف مخزن دارند.

اين دريچه هاي تهويه و بادگير ها، علاوه بر تهويه فضاي داخل مخزن باعث خنکي و گوارايي آب آن نيز مي شوند، زيرا مقدار تبخير آب در داخل مخزن به دليل جريان هوا افزايش مي يابد و فضاي داخل آب انبار و بالطبع آب موجود در آن خنک مي شود.

همان گونه که عنوان شد، تهويه در برکه هاي جنوب کشور از طريق بازشو هاي ورودي و پنجره هاي اطراف مخزن صورت مي گيرد، ولي در اين جا چون اين بازشو ها همسطح کف زمين مجاور هستند، لذا خاک و گرد و غبار به راحتي وارد مخزن برکه مي شود و از آنجا که رطوبت هوا در سواحل جنوبي کشور نسبتاً زياد است، بنابراين تبخير چنداني در داخل مخزن صورت نمي گيرد. لذا اگرچه تهويه باعث جابجايي هوا در داخل مخزن مي شود که امر مثبتي است، ولي باعث برودت آب مانند مناطق گرم و خشک نشده و به علاوه به دليل پايين بودن ارتفاع بازشو ها، جريان هوا، آب داخل مخزن را آلوده مي کند ( شکل 10 و 11).

5- زمين ۩

شکل 10: آبگيري در بندر لنگه. به دليل اينکه پلان اين نوع مخازن به شکل بعلاوه است، به آن چهار برکه نيز مي گويند.

زمين آب انبار را در محلي انتخاب مي کردند که سفت باشد و تحمل وزن سنگين ديوار مخزن و طاق آن و خصوصاً آب داخل آن را داشته باشد.

به سه دليل مخزن آب انبار را در کليه اقليم ها و مناطق مختلف ايران هميشه در داخل زمين احداث مي کردند:

1 - دليل اول اين که اگر مخزن بر روي سطح زمين باشد، فشار و نيروي جانبي آب درون آن به ديوار هاي مخزن باعث تخريب آن مي شود و جهت مهار کردن اين نيروي جانبي، احتياج به پشتبند هاي بسيار قطور و تحمل مخارج بسيار بوده است؛ ولي اگر مخزن در داخل زمين قرار داشته باشد، خاک اطراف ديوار مخزن، باعث استحکام و مقاومت آن در برابر فشار آب درون آن مي شود. همچنين در هنگام وقوع زلزله اين نوع آب انبار در مقابل نيرو هاي جانبي زلزله مقاومت بسيار خوبي از خود نشان مي دهد و در زلزله هاي مختلف ايران، آب انبار و ساير ابنيه زيرزميني سالم و يا با آسيب نسبتاً کمي پابرجا مانده اند. ^{(6) ۞}

2 - دليل دوم که اين نيز حايز اهميت مي باشد اين است که وقتي مخزن آب انبار پاين تر از سطح زمين باشد، آب نهر يا قنات را مي توان به راحتي و به طور طبيعي بر روي آن سوار نمود و احتياج به نيروي اضافي جهت انتقال آب به داخل مخزن نخواهد بود.

هر چه به عمق بيشتري از زمين داخل شويم، نوسان درجه حرارت کمتر و پس از عمق 6.5 متري برابر معدل درجه حرارت ساليانه بر روي سطح زمين مي باشد. ^{(7) ۞} بنابراين آب آب انبار زيرزميني همانند آب چاه، در زمستان يخ نمي زند و در تابستان خنک و گوارا مي باشد که براي آشاميدن مزيت بسيار خوبي است.

در روز اول تير ماه سال 1372 در هنگام ظهر درجه حرارت در اطراف آب انبار حاجي سيد حسين صباغ کاشاني در بازار کاشان ^{(8) ۞} 29 درجه و در مجاور پاشير آب انبار 18 درجه سانتي گراد بوده است که نشان دهنده 11 درجه اختلاف بين هواي گرم خارج و دماي مطلوب در قسمت پاشير مي باشد.

6- نحوه اجرا و نوع مصالح ۩

شکل 11: برکه عباسي در بندر لنگه در استان هرمزگان با اقليم گرم و مرطوب. رنگ سفيد بدنه برکه ها مانع ذخيره شدن بيش از حد حرارت در مصالح مي شود.

براي احداث آب انبار، پس از مشخص کردن محل آن و کندن زمين، معمولاً کف آن را با شفته آهکي کاملاً مي پوشاندند و يک پي يکپارچه به صورت راديه ژنرال اجرا مي کردند. در بعضي از موارد در صورت بزرگ بودن مخزن، کف آن را آجر فرش مي کردند. دکتر پرويز ورجاوند، انديشمند و محقق تاريخ اجتماعي و معماري ايران در اين رابطه «آب انبار هاي خواجه و ريگ در يزد و آب انبار گنج علي خان در کرمان» ^{(9) ۞} را مثال مي زند.

براي ديوار هاي آب انبار از آجر قرمز که به نام آجر آب انباري معروف است و در مقابل آب مقاوم مي باشد، استفاده مي کردند. البته در نواحي کوهستاني و يا مناطقي که تهيه سنگ آسان تر و اقتصادي تر از آجر بوده از سنگ لاشه براي ديوار ها و گنبد استفاده مي شده است (شکل 11). روي ديوار ها و کف مخزن را با ملات ساروج مي پوشاندند و سپس روي ديوار ها را با گنبد و يا طاق و تويزه مسقف مي نمودند.

نوع مصالح و نحوه اجرا هميشه يکسان نبوده است. براي احداث آب انبار سردار بزرگ در قزوين ^{(10) ۞} که مخزن آن با 6000 متر مکعب گنجايش يکي از بزرگترين مخزن ها ها در ايران مي باشد از شفته آهک در کل بدنه و کف بنا استفاده شده است (شکل 13). براي اجراي ديوار، اين آب انبار، ابتدا محيط مخزن را به ضخامت دو متر و ضلع مجاور پله به ضخامت سه متر در زمين کنده اند. سپس اين حفره را به تدريج با شفته آهکي پر کرده و بعد از سفت شدن آن اقدام به کندن خاک وسط مخزن نموده اند. کف مخزن را نيز با شفته آهک پر کرده و روي کل آن را ملات ساروج کشيده اند. سپس راه پله را مجاور ديوار قوي تر کنده و پس از تعبيه ديوار ها، روي آن را طاق آهنگ آجري زده اند. روي مخزن را نيز با تعبيه چهار فيلپوش در گوشه ها و يک گنبد دورچين عظيم آجري پوشانده اند.

شکل 12: آب انبار معصوم خاني، آب انبار حاج حسين و آب انبار عبد الحسين که به نام آب انبار هاي سه قلو معروف است در شهر نايين در استان اصفهان قرار دارند.

سازمان ميراث فرهنگي اين شهر يک راه ورودي از پايين راه پله به مخزن حفر کرده که حدود يک ماه وقت صرف شده تا ديوار مخزن با مته و کلنگ به ابعاد 2.20 × 1.20 متر براي ورودي کنده شود. هنگام ورود به مخزن، بازديدکننده به عظمت بناي آب انبار که در عين سادگي انجام شده واقف مي شود. طبق اظهار مقامات ميراث فرهنگي، از اين آب انبار در آينده احتمالاً به عنوان يک سالن تياتر و يا نمايشگاه استفاده خواهد شد.

براي پوشش مخازن کوچک از طاق و تويزه و يا طاق کلمبه استفاده مي شده و گاهي نيز ستون جهت نگهداري طاق ها در داخل مخزن زده مي شده است مانند آب انبار ميرزا مقيم در کاشان ( شکل 14 و 15)، آب انبار بزرگ جزيره هرمز و آب انبار قوام در بوشهر (شکل 6). همان گونه که در ابتداي اين فصل اشاره شد، در مناطق کوهستاني و خوش آب و هوا و نقاطي که امکان دسترسي به چوب آسان بوده، براي آب انبار هاي کوچک از سقف هاي تير چوبي با پوشش حصير و کاهگل استفاده شده است (اشکال 2 و 16).

راه پله عموماً مجاور و يا عمود بر يکي از سطوح مخزن بوده و از سطح روي زمين شروع شده و تا پاشير ادامه پيدا مي کرده است. در مخازني که راه پله مجاور يکي از سطوح مخزن است مانند آب انبار سردار در قزوين، ضخامت ديوار آن سمت را بيشتر مي گرفتند تا جبران فضاي خالي راه پله براي مقاومت در مقابل نيروي جانبي آب و احياناً زلزله بشود. در انتهاي راه پله يک يا چند شير آب از جنس برنج جهت برداشت آب تعبيه مي کردند. در هنگام بمباران شهر ها در طي جنگ اخير ايران و عراق از اين راه پله ها به عنوان پناهگاه استفاده مي شده است.

شکل 13: آب انبار سردار بزرگ در قزوين ساخته شده در دوره قاجاريه. هواکش مخزن آب انبار در بالاي گنبد قرار گرفته است.

روي گنبد و ديوار هاي برکه هاي جنوب کشور را با گلي مخصوص به رنگ طوسي متمايل به سفيد اندود مي کردند. اين گل مقاومت خوبي در مقابل رطوبت دارد و به جهت رنگ آن و انعکاس تابش نور آفتاب از گرم شدن بيش از حد آب داخل مخزن جلوگيري مي کند (اشکال 10 و 11).

بام اغلب آب انبار ها که با گنبد و يا طاق پوشش مي شده به همان صورت کروي باقي مانده؛ ولي در بعضي از آب انبار ها که مي خواستند از محوطه بالاي بام استفاده کنند مانند آب انبار قوام آباد در بوشهر (شکل 5) و يا آب انبار هايي که ساختمان آنها با ساختمان ديگري مثل مسجد، مدرسه و يا کازوانسرا تلفيق شده مانند آب انبار ميرزا مقيم در کاشان (شکل 5) سطح کروي روي بام را با زدن طاق هاي کوچک تر به صورت مسطح در مي آوردند.

معمولاً در اغلب شهر هاي کويري افراد متمول در خانه هاي خود آب انبار خصوصي داشته اند و يکي از اطاق هاي زيرزمين براي ذخيره آب مورد استفاده قرار مي گرفته است. از اين آب انبار ها نيز مانند آب انبار هاي عمومي از آب نهر يا قنات در اوايل فصل بهار پر مي شده وداراي راه پله و شير آب برنجي بوده است.

شکل 14: پلان زيرزمين و طبقه همکف مسجد و آب انبار ميرزا مقيم در مرکز محله درب اصفهان در شهر کاشان.

همان گونه که در فصل چهارم کتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران در مورد خانه هاي بوشهر ذکر شده در اين بندر آب انبار هاي خصوصي در طبقه همکف قرار داشته ولي مخزن آن مانند حوض در داخل زمين بوده. آب اين آب انبار ها از آب باراني که بر روي بام و حياط خانه ريزش مي کرده و به سمت مخزن آب انبار هدايت مي شده، تامين مي گرديده است. آب مستقيماً توسط سطل از روي سطح آب برداشته مي شده. آب اين آب انبار به دليل مراقبتي که از آن مي شده، قدري تميز تر و بهداشتي تر از آب انبار هاي عمومي شهر بوده است.

در اينجا بايد يادآوري شود، اگرچه آب آب انبار هاي جنوب کشور چه عمومي و چه خصوصي، آلوده بوده و هنوز هم بالاجبار در بعضي از روستا ها و شهر هاي اين مناطق از اين آب براي آشاميدن استفاده مي کنند، ولي در ساير مناطق ايران که مخزن آب انبارمحصور بوده، آب آن بسيار تميز، گوارا و سالم بوده است.

نکته قابل توجه اين که در مناطق حاشيه کويري بسياري از اين آب انبار ها با وجود لوله کشي آب شهري، هنوز مورد استفاده قرار مي گيرد. تجربه شخصي نگارنده در چند شهر و روستاي حاشيه کويري مويد اين مطلب بوده است. آب اين آب انبار ها خنک تر و گوارا تر از آب لوله کشي است و مهم تر از همه آن که عاري از املاح خصوصاً گچ که در آب اغلب اين نواحي وجود دارد، مي باشد.

در منطقه قصر الدشت شيراز حدود نيمي از بيست و هفت آب انبار قديمي آن هنوز مورد استفاده مردم است (شکل 16). اهالي شيراز نيز که در روز هاي تعطيل به باغ هاي اين ناحيه مي آيند براي يک روز هم که شده سعي در پرهيز از آب گچ دار شيراز مي کنند و در موقع بازگشت، ظرفي را از آب پر مي کنند و با خود به شيراز مي برند. سقف هاي آب انبار هاي اين ناحيه مسطح است و با تير چوبي، حصير و کاهگل پوشيده شده است.

عليرغم استفاده از معدودي از آب انبار ها در شرايط کنوني، اکثر آب انبار هاي فعال کشور با لوله کشي شهر ها از حيز انتفاع خارج شده و بالنتيجه اين امر آغازي در جهت فرسايش و تخريب تدريجي اين ابنيه بوده است. راه پله اکثر آب انبار ها با تيغه آجري بسته شده (شکل 4) و آنهايي که هنوز مسدود نشده تبديل به زباله داني و محل تجمع افراد معتاد و ناباب مي باشد. لذا جهت حفظ اين ميراث فرهنگي با مرمت آب انبار ها و تخصيص عملکرد هاي جديد نظير سالن ورزشي، محل اجتماعات و يا موزه و نمايشگاه، ضمن حفظ اين ابنيه با ارزش، ممر انتفاعي جديدي نيز براي سازمان هاي فرهنگي خواهد بود. ضمن آن که بايد توجه و نگهداري لازم از آب انبار هاي سالم و فعال نيز بشود.

شکل 16: ورودي و مخزن يک آب انبار با بام مسطح در قصر الدشت شيراز.

در دو شهر تاريخي و بسيار زيباي بندر لنگه و بندر کُنگ در ساحل خليج فارس، تعداد بسيار زيادي آب انبار وجود دارد که هنوز مورد استفاده گسترده اهالي مي باشد. دليل اين امر بدين لحاظ است که در شهرستان بندر لنگه کماکان تنها آب شيرين قابل دسترس در دوازده ماه سال براي اهالي، آب ذخيره شده در آب انبار ها مي باشد. به نظر نگارنده زيبايي اين دو بندر و ساير بنادر در اين شهرستان مانند بندر مغويه، بندر طاحونه و بسياري ديگر به خاطر حفظ سيماي زيباي گذشته خود مي باشد. هنوز مناره هاي بلند مساجد، بادگير هاي حجيم چهار طرفه و آب انبار هاي سفيد کروي شکل مشخصه اصلي در سيماي شهري اين بنادر است.

به احتمال قريب به يقين در آينده با آمدن آب شيرين کن ها ^{(11) ۞} اين آب انبار ها به تدريج از بين خواهد رفت؛ ولي بايد براي تعدادي از آنها عملکرد جديد يافت نمود تا بخشي مصور از تاريخ اجتماعي مردم اين خطه براي آيندگان حفظ شود. تبديل چند آب انبار در بندر عباس به زورخانه و چايخانه عمل مثبتي در اين راستا بوده است.