كاهگل و سيماي شهر ايراني

پوشش كاهگلي سقف تيمچه امين الدوله در بازار كاشان.

بر روي سرزمين ايران، شهر هاي اصيلي وجود دارد كه از قرن ها پيش بنا شده، امروزه به پا ايستاده و هر كدام به تنهايي، شاهد نبوغ معماري اقوام اين سرزمين است. معماران ايراني بر اساس احتياجات قوم خود، با توجه به مسايل اجتماعي و خصوصيات جغرافيايي و به منظور هاي معيني، ساختمان هايي بنا كردند كه نبوغ معماري آنان و مجموع اين بنا ها در هر كدام از شهر هاي ايراني، قابل ستايش است. به كار بردن مقياس هاي انساني توام با لطايف فكر و ذوق معماران در ريختن طرح هاي ساختمان ها و نيز سادگي مصالح، سيماي شهر ايراني را خوشايند و دلپذير نموده است.

براي بنا نهادن، معماران مصالحي را گرد آوردند كه با امكانات و خصوصيات اين سرزمين تطبيق مي نمود و سادگي و زيبايي آنها به اغلب شهر هاي ايران شخصيت مشتركي داد؛ به طوري كه امروزه مي توان هر كدام از آنها را به عنوان نمونه شهر ايراني بررسي نمود. آشنايي اقوام به مصالح و راه هاي مختلف استفاده از آنها در معماري، امري است كه سال ها به طول مي انجامد و تجربه ها و نتايج به آن چاشني مي زند. انسان، پير شدن مصالح را نظاره مي كند و آنهايي را انتخاب مي نمايد كه بر اثر گذشت زمان گزندي نديده و ماده آن زيباتر و اصيل تر شود. به اين ترتيب، قسمتي از زيبايي و اصالت شهر هاي ايراني مرهون مصالحي است كه در ساختمان بنا هاي آن به كار رفته است.

نماي كاهگلي كوچه اي خاكي در كرمان.

شهر ها اغلب با خشت خام، گچ و كاهگل بنا شده و اين مصالح ساده با افكار احساسي، در قالب تناسبات دلپذير تركيب شده است. كاشي، چوب و يا سنگ مصالحي است كه معماران از آنها براي تزيين بيشتري كمك گرفته اند. شهر ايراني براي مردم اين سرزمين، با خصوصيات معيني و با يك معماري موزون، اصيل و تناسبات زيبا بنا شده است.

بر روي فلات ايران، بر روي چشم انداز شهر ها، بام هاي كاهگلي ميان آدميان و حرارت خورشيد حفاظ مي شود. بادگير ها شهر را تهويه مي كند. نورگير ها به تالار ها و هشتي ها سايه روشن ملايمي مي دهد و حياط هايي گود كه اطاق ها آنها را دور مي زند يك حوض سنگي و چند درخت را در ميان گرفته و به زندگي ايراني لطافت مي بخشد. در ميان وزن حجم هاي كاهگلي، بام هاي گنبدي و بادگير هاي سر به آسمان كشيده، پوشش دالان ها و تيمچه هاي بازاري، حسينيه ها و بالاخره گنبد و مناره هاي مسجد جامع و مساجد ديگر و بقعه ها به چشم مي خورد.

تاريخ شروع مصرف كاهگل را در تمدن ايران نمي توان دقيقاً تعيين نمود لكن وجود آن در قديمترين آثار معماري فلات، دليلي است بر اينكه اين ماده با زندگي اقوام سرزمين ايران از ابتدا آميخته شده و شناسايي و استفاده از آن طي قرون، نسل به نسل به ما رسيده است.

براي آسايش قوم ايراني، معماران، شهر ها را با قشري از كاهگل پوشانيدند و از ميان اين پوشش، سبزي شاخه هاي درختان از حياط ها بيرون آمد. رنگ دلنشين كاهگل نه تنها زيبايي فوق العاده اي به شهر ايراني داده بلكه به زندگي مردم روشني و رنگ بخصوصي پاشيده است. اين خمير در سرزمين ما به صورت يكي از مصالح اساسي در انواع معماري مختلف به كار رفت و با دست آدميان و با نيت خوش بر روي همه شهر هاي ايراني كشيده شد و زندگي در شرايط اقليمي بهتري زير حمايت آن ادامه يافت.

تركيب ماده كاهگل از ابتدا تا امروز يكسان بوده و شامل دو ماده ساده است:

پوشش كاهگل سقف حسينيه اي در محمديه نايين در اصفهان.

1- ماده اول كاه است كه پس از دروي گندم و خشك شدن و كوبيدن و با كمك چهارشاخ به هوا پرت شدن، با جزيي نسيم از دانه هاي گندم جدا شده، آرام بر روي زمين مي ريزد. سپس آن را جمع آوري نموده و براي مصرف هاي مختلفي انباشته مي كنند. به اين ترتيب، در اغلب نقاط ايران، كاه به آساني و ارزاني به دست مي آيد. الياف آن، ماده گل را به هم مي كشد و گل را مسلح مي كند؛ همان طور كه آهن، بتون را.

2- ماده دوم گِل است كه حتي المقدور براي ساختن آن، از خاك رس استفاده مي كنند. قبل از اينكه خاك را آب بدهند، آن را با كاه به خوبي مخلوط مي كنند و به شكل تپه كوچكي در مي آورند. ميان آن را گود مي كنند و داخل آن به نرمي آب مي ريزند. خاك و كاه را با آب مي اندازند تا در آب گل، زردي كاه نمودار شود. سپس خمير را مالش مي دهند و به تدريج كاهگل ساخته مي شود.

با وجود اينكه ساختن اين خمير در نهايت سادگي انجام مي شود معهذا چگونگي مخلوط و مقدار هر كدام از مواد امري حساس است. با كمبود كاه، ماده كاهگل ترك بر مي دارد. با كمبود مقدار خاك، الياف كاه مانع رواني آب باران مي شوند. كاهگلي كه براي پوشش بام ها ساخته مي شود، كاه كمتري دارد و در عوض به خمير آن، خاك شني از شن چاه مي افزايند تا در مقابل باران به جاي كاه، قشر كاهگل را تقويت نمايد و در مورد كاهگلي كه براي پوشش ديوار تهيه مي شود، كاه بيشتري به مخلوط اضافه مي كنند تا متن كاهگل صاف تر شود و نيز ترك بر ندارد. با به كار بردن خاك رس سرخ تري، كاهگل، رنگ سرخي به خود مي گيرد و متن آن براي گرفتن نقوشي از گچ آماده مي شود.

پوشش كاهگل در داخل هشتي منزلي در كاشان با فرم هاي گچبري.

قشر كاهگل عايق است؛ گرما و سرما از آن عبور نمي كند؛ باران در پوشش هاي گنبدي و سقف هاي طاقي آن نشست نمي كند؛ همهمه كوچه ها و بازار ها در آن گم مي شود و لازم به توضيح نيست كه گرد آمدن خواص اين چند عايق در يك ماده به ندرت ديده شده است.

كاهگل ارزان است. كاه در اغلب شهر هاي ايران به فراواني يافت مي شود. قيمت خروار آن ناچيز است؛ و با اين مقدار، كاه، سطوح بزرگي از اندود گل را مسلح مي كند. كاهگل را هر كس مي تواند بسازد و ماواي خود را با آن بپوشاند و حفظ كند. اندود كاهگل آسان كشيده مي شود. آدمي با يك دست خمير آن را بر مي دارد و بر روي سطح دلخواه پهن مي كند. در اين مورد حتي به كار بردن ماله در كشيدن آن روي سطوح، نشاني از امكانات صاحبخانه است.

كاهگل مانند خمير نرمي بر هر حجمي پوشانيده مي شود و در اين مورد، معماران حداكثر استفاده را نموده و توانسته اند براي شهر هاي ايراني ميراث ارزنده اي از حجم هاي جالب به جا گذارند. گرچه كاهگل به سهولت و ارزاني به دست مي آيد لكن به علت خواص فوق العاده اي كه نيز دارد، به صورت متن شهر هاي ايراني در آمده و به بنايي قدم گذاشته است؛ به كلبه بي بضاعتان يا اعيان نشين ها، به كوره ها، به بازار ها، به حمام ها، به تكيه ها و بالاخره به مسجد ها. و همه اين ساختمان هاي شهر، با كوچه هايي كه ميان ديوار هاي كاهگلي مي دود به هم مربوط مي شود.

قسمتي از پوشش كاهگل سقف سالن مركزي ساختماني در كاشان.

معماران تيزهوش، از گرمي رنگ كاهگل براي متن تزيينات ديواري داخل بنا نيز استفاده كرده اند. ديوار حياط هاي داخلي را از بهترين خمير سرخ فام پوشانيده و بر آن با خطوط برجسته گچ، نقش هاي هندسي انداخته اند و يا آن را به داخل هشتي هاي ورودي كشيده و بر آن نقش هاي تصويري ساخته اند. رنگ كاهگل، نور شديد و گاه زننده آفتاب سرزمين ما را براي ساكنان آن مطبوع نموده و در گرماي فصل تابستان با برگشت دادن اشعه خورشيد و حرارت آن از روي بام ها و يا ديوار هاي كاهگلي، دما را به حداقل رسانيده است.

با وجود اينكه كاهگل ماده فشرده اي نيست، استقامت و دوام آن قابل ستايش است. تنها در مناطقي كه باران هاي فصلي شديد ببارد، ناچار هر چند سال يك بار، اندود تازه اي از كاهگل بر روي اندود سابق مي كشند. به اين ترتيب، تعمير و تقويت آن امر ساده ايست و احتياج به تخصصي ندارد. اين تعمير براي پوشش ديوار ها كمتر اتفاق مي افتد. كاهگل سال ها بر روي ديوار مي ماند به طوريكه اندود بنا هاي رها شده قرون گذشته هنوز بر جاست.

ابرقو، ابركو يا ابركوه يكي از شهرستان هاي يزد، نمونه شهر كاهگلي ايراني.

و اما امروز ...

امروز تهران مانند كليه شهر هاي پر جمعيت جديد و بدون برنامه دنيا به ناچار قيافه بي شخصيتي به خود گرفته است. ايجاد ساختمان هاي عظيم فلزي و بتون آرمه تمدن دنياي غرب، مانند سالن هاي سينما، هتل ها، فرودگاه ها و غيره با عث هجوم تكنيك هاي مختلف ساختماني غربي شد و طبعاً مصالح معماري قوم ما كه با تجربه، زيبايي و شخصيت همراه بود در اين پايتخت به مصالح خشك و سرد تكنيك هاي نا آشنا تبديل گرديد.

جاي خوشوقتي بسيار است كه اغلب شهر هاي بزرگ ايران و كليه شهر هاي كوچك و دهات از اين موهبت برخوردار نشده و اگر قدمي از تهران بيرون بگذاريم، مي بينيم كه هنوز در گوشه و كنار كوچه ها و بازار ها، تپه هايي از كاهگل مقدس كنار زندگي مردم براي خدمت به ساختمان و ماواي آنان انتظار مي كشد.

كاهگل هنوز در زمره مصالح مورد استفاده اكثر ساكنين مملكت ماست و با ديدن ساختمان هاي غريب پايتخت كه هر كدام نمونه اي از فكر شلوغ دوره ما و نيز هجوم مصالح جديد است، شهر آرام كاهگلي، زيبا تر و درخشنده تر و عزيز تر جلوه مي كند.