آب انبار و بركه

1- مقدمه ۩

شكل 1: يك آب انبار قديمي سنگي در جاده تهران - گرمسار. در اين عكس قسمت هاي مختلف آب انبار شامل مخزن، گنبد و سردر راه پله مشخص مي باشد.

به دليل خشكي آب و هواي بخش عمده اي از كشور ايران و عدم ريزش باران كافي در بيش از شش ماه از سال در اكثر نقاط و در نتيجه فصلي بودن آب رودخانه ها و عدم دسترسي به آب، تمهيدات گوناگوني جهت تامين آب شيرين در فصول خشك سال شده است. احداث بند، قنات و آب انبار را مي توان از اين جمله نام برد. در اين رابطه، آب انبار همان گونه كه از نام آن مشخص است، براي ذخيره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقيه ايام سال مي باشد.

قديمي ترين آثار به جاي مانده از آب انبار تقريباً با پيدايش اولين تمدن هاي ايران هم زمان است. مخزن آب شهر ايلامي - دورانتاش ^{(1) ۞} در چغازنبيل مربوط به هزاره دوم قبل از ميلاد هنوز باقي است. از دوران حكومت هخامنشيان نيز بقاياي آب انبار و آب راه هاي متعدد در قصر جمشيد وجود دارد.

در دوره اسلامي، آب انبار نيز مانند ساير ابنيه شهري در مراكز تجمع، مانند راسته هاي بازار و مراكز محلات و همچنين در كاروانسرا هاي بين راهي احداث مي شده. در شهر هاي گرم و خشك ايران هر محله اي اغلب براي خود يك آب انبار داشته كه توسط اهالي محل احداث مي شده و يا گاهي باني آن يكي از افراد متمكن و خيرخواه محله بوده است. آب انبار توسط اهالي خود محل اداره مي شد و از كسي مبلغي براي استفاده از آن گرفته نمي شد، فقط اهالي محل خرج تعميرات و نگهداري آن را مي پرداخته اند.

در شهر هاي گرم و خشك آب انبار از ابنيه مهم شهري بوده و بناي آن با بادگير هاي بلند و گنبد هاي حجيم از فواصل دور در سيماي شهر خودنمايي مي كرده است. آب انبار هاي مهم داراي سردر هاي ورود بسيار زيبا بوده اند كه با انواع كاربندي ها و مقرنس ها تزيين مي شده و گاهي شعري در جهت سلام بر امام حسين (ع) و لعنت بر يزيد و يا يادآوري خيري كه باني آن انجام داده بر روي كاشي هاي هفت رنگ نقش مي بست. چنانچه ابيات زير قسمتي از اشعار نوشته شده بر روي آب انبار حاج ميرزا حسين عامل در نزديكي ميدان امام ساوه بيانگر آن است.

................................... به سـر فـتـاد مـرا كـه امـر خـيـري را ................................... بناي بركه آبي گذاشتم كه بر هدهد ................................... غــريــق عــصـيـان بـودم بـراي نـجـات ................................... ز عـقل رفـت شـوالي بـراي تاريخـش ................................... بـــراي مــاده تــاريــخ اوخــر، گــفــتــا ................................... ...................................	.................... ..... 1 ..... .................... ..... 2 ..... .................... ..... 3 ..... .................... ..... 4 ..... .................... ..... 5 ..... .................... ....................	................................... بنـا گـذارم تا گـردم به نـيكـوان ملحق ................................... ز سلسـبيل كـزو بـوده آب امـر الـحق ................................... از ايـن حـقـيـر بـنـا سـاخته يك زورق ................................... كه تا نويسند ماند ز مـن در اين زورق ................................... بـنـوش آب و بـگـو بـر يـزيد لعنت حـق ................................... ...................................

تاريخ احداث آب انبار ها، معمولاً در درگاه آن ها ثبت مي شده و با حساب ابجد، سال بناي اين آب انبار 1186 هجري قمري ^{(2) ۞} كه به دوره زنديه بر مي گردد، مي باشد.

فراهم نمودن آب بهداشتي، خنك و قابل دسترس براي همه اهالي، احتياج به يك سري تدابير زيست اقليمي داشته است كه در دنباله اين مقاله بحث خواهد شد.

2- اقليم ۩

شكل 2: سردر راه پله يك آب انبار در روستاي كوهستاني ابيانه. مخزن آب انبار، درست پشت راه پله واقع است.

آب انبار در نواحي گرم و خشك از جمله ملزومات مهم براي تداوم زندگي در اين مناطق بوده و در اكثر محلات شهري و روستا ها يك يا چند آب انبار وجود داشته است. اين آب انبار ها شامل يك مخزن ^{(3) ۞} بزرگ مكعب يا مكعب مستطيل و يا استوانه اي شكل در داخل زمين بوده اند كه روي اين مخزن را با طاق قوسي و يا گنبدي مي پوشاندند (شكل 1). اين مخازن غالباً يك و در بعضي از موارد دو راه پله براي برداشت آب از مخزن داشته اند (شكل 9).

در نواحي كوهستاني نيز با وجود اينكه بارندگي نسبتاً بيشتر از نواحي گرم و خشك است و اغلب در اين نواحي چشمه سار ها و نهر هاي دايم يا فصلي جريان دارد ولي براي ذخيره آب قابل شرب، معمولاً از آب انبار استفاده مي كردند، هر چند كه تعداد آب انبار هاي در اين نواحي كمتر از مناطق گرم و خشك مي باشد. در بعضي از موارد، پوشش سقف آب انبار در نواحي كوهستاني خصوصاً در مناطق خوش آب و هوا و جنگلي، به صورت مسطح است و با چوب و كاهگل پوشش مي شود. مخزن اين نوع آب انبار ها به لحاظ پوشش سقف آن به صورت مكعب و يا مكعب مستطيل است (شكل 2).

شكل 3: نماي داخلي گنبد و هواكش آب انبار نو در محله آب انبار نو در ساري.

در شهر همدان، در دامنه كوه الوند، خانه ها اغلب چاه داشته اند. البته در بعضي از خانه ها كه بر روي مجراي زيرزميني قنات ساخته شده بودند، مي توانستند مستقيماً از آب قنات استفاده كنند. در اين گونه خانه ها، مسير قنات از سيزان ^{(4) ۞} رد مي شده كه اطاقي به نام حوضخانه در آنجا با طاق ها و آجركاري هاي بسيار زيبا درست مي كردند. اين مكان در تابستان بسيار خنك بوده و جهت استراحت استفاده مي شده. به اين محل چشمه هم اطلاق مي شده است. در اكثر سرا ها و مراكز محلات شهر نيز دسترسي به آب قنات امكان داشته است.

در مناطق پر آب و يا مناطقي كه مقدار نزولات جوي زياد مي باشد، آب انبار هر چند به تعداد اندك، وجود داشته است. در شهر تاريخي اصفهان در كنار رودخانه زاينده رود، اغلب خانه ها داراي چاه آب بوده اند و با كندن چند متر از خاك زمين، دسترسي به آب شيرين در تمامي ايام سال ممكن بوده است. آب مورد نياز باغ ها و باغچه ها در بهار و تابستان، از طريق شبكه مادي ها ^{(5) ۞} كه در محلات مختلف شهر جريان داشته و از رودخانه زاينده رود منشعب مي شده تامين مي گشته است. ولي براي انجام عمل خير يا در مناطق مرتفع شهر و در قسمت هايي از شهر كه از رودخانه دور و عمق آب هاي زيرزميني نسبتاً زياد بوده، مانند منطقه تخت فولاد در جنوب شرقي شهر اصفهان، آب انبار وجود داشته است.

شكل 4: سردر ورودي آب انبار نو در ساري در استان مازندران.

در شهر شوشتر كه در بين دو شاخه از رودخانه كارون قرار گرفته است نيز اهالي در خانه ها چاه آب داشتند. ولي از آنجايي كه خاك اين شهر شور است، لذا آب چاه شور بوده و اغلب براي استحمام، شستن ظروف و يا آبياري درختان از اين آب استفاده مي شده است. جهت آب شرب، مردم از آب رودخانه استفاده مي كردند. بدين ترتيب كه سقا آب را با مشك به خانه ها مي برده و در يك ظرف بزرگ گلي به نام حُب مي ريخته. بعضي از افراد هم خود به رودخانه مي رفتند و آب بر مي داشتند. البته در اينجا نيز در مناطقي كه از رودخانه دور بوده، آب انبار مي ساختند.

در شهر هاي كنار درياي خزر نيز مواردي معدود آب انبار در محلاتي كه امكان دسترسي به آب قابل شرب در تمامي فصول سال نبوده وجود داشته است ( شكل 3 و 4).

شكل 5: آب انبار سنگي قوام در ساحل خليج فارس در بندر بوشهر.

در تمام مناطق ياد شده در فوق، شكل كلي كالبد آب انبار همان گونه بوده كه در مناطق گرم و خشك توضيح داده شد؛ ولي در سواحل جنوبي كشور، نوع ديگري آب انبار كه در آن منطقه به نام بركه و آبگير نيز خوانده مي شود، وجود دارد كه اگرچه مخزن آن درون زمين واقع است، ولي محفظه بالاي مخزن آن محصور نمي باشد و اهالي از طريق بازشو هاي اطراف مستقيماً به داخل آن مي روند و آب را برداشت مي كنند. آب اين بركه ها عمدتاً از طريق جمع آوري آب باران از روي سطح زمين تامين مي شود (اشكال 5 و 6).

در اين سواحل اگرچه هوا مرطوب است، ول به دليل ميزان بسيار اندك بارندگي و شوري آب هاي زيرزميني، وجود اين بركه ها امري ضروري بوده و در اغلب موارد تنها امكان دسترسي به آب شيرين فقط از طريق آب بركه ها بوده است. در بندر لنگه و بندر بوشهر، با كندن چند متر از زمين به آب شور و يا تلخ مي رسيدند و از اين آب فقط جهت شستشو و آبياري استفاده مي كردند. بعضي از افراد مواقع شستن بدن با اين آب، در آخر يك سطح آب شيرين بر روي بدن مي ريختند تا نمك بر روي پوست بدن شسته شود.

3- آب ۩

شكل 6: مخزن آب انبار سنگي قوام در ساحل خليج فارس در بندر بوشهر.

آب انبار هاي به جز در سواحل جنوبي كشور غالباً در اواخر فصل زمستان شسته شده و مخزن آن ها از طريق نهر ها، قنات ها يا مسيل ها در اوايل فصل بهار يا مواقع بارندگي پر مي شده. يكي از نكات مهم جهت تعيين مكان آب انبار، نزديكي آن به آب جاري در فصول پر آب بوده است. مخزن آب انبار درچه اي دارد كه متصل به جريان آب قنات و يا نهر است. در مواقع پر كردن مخزن، مسير عبور آب را كاملاً تميز كرده و آن را از هرگونه آلودگي پاك مي كردند و بعد از باز كردن دريچه مخزن، آب را در مخزن جاري مي كرده اند تا پر شود.

به دليل خنكي و بهداشتي بودن نسبي اين آب، از آن فقط جهت آشاميدن و پخت و پز استفاده مي كردند.

به سه روش آب بهداشي و مطبوع براي آشاميدن در آب انبار ها ذخيره مي شده است:

1 - در آب انبار ها تاريكي محض وجود دارد و چون ميكروب هاي غير هوازي احتياج به نور براي رشد و نمو دارند، بنابراين در اين آب انبار ها از بين مي روند.

2 - به واسطه جاذبه زمين، املاح و ذرات موجود در آب ته نشين مي شوند. همچنين بر روي آب، نمك و آهك مي ريختند تا مانند كلر باكتري ها را در آب از بين ببرند. بنابراين تصفيه آب هم از طريق فيزيكي و هم شيميايي صورت مي گرفته است. البته شايان ذكر است كه در همه آب انبار ها موارد بهداشتي به يك ميزان رعايت نمي شده.

3 - با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمين و تهويه هواي داخل آن، آب آب انبار در زمستان يخ نمي زده و در تابستان نيز براي آشاميدن خنك بوده است. دليل اين مطلب در دو قسمت بعدي همين مقاله ذكر خواهد شد.

شير آب آب انبار را معمولاً يك متر بالاتر از كف مخزن قرار ميدادند تا رسوبات و املاح ته نشين شده در مخزن از شير آب خارج نشود.

شكل 7: يك آب انبار پنج بادگيره با دو منبع ذخيره آب در جزيره كيش در اقليم گرم و مرطوب. اين آب انبار اخيراً مرمت شده است.

در سواحل خليج فارس و درياي عمان، رعايت نكات بهداشتي در مورد آب بركه انجام نمي شده و آب آنها آلوده بوده است. در اين نواحي به علت شور بودن اغلب آب هاي زيرزميني، در بسياري از نقاط اين سواحل تنها منبع تامين آب شيرين، بارندگي فصلي بوده و لذا بركه ها در كنار مسيل ها و مناطق آب گير احداث مي شده است.

بركه ها راه پله مجزا نداشته و از سطل و يا دلو براي برداشتن آب استفاده مي شده است. بعضي از بركه ها در داخل مخزن خود پله داشته اند مانند آب انباز قوام در بوشهر در شكل 6 و افراد مي توانسته اند داخل مخزن بركه بروند و آبرا مستقيماً از آنجا بردارند. بازشو هاي اطراف مخزن هم براي برداشت آب و ورود و خروج به داخل مخزن بوده و هم عملكرد تهويه را داشته است (اشكال 7 و 10). لذا چون فضاي مخزن به طريق صحيحي محصور نشده و گرد و غبار و آلودگي ها به راحتي وارد مخزن و نهايتاً داخل آب مي شده و همچنين به دليل تماس مستقيم مصرف كنندگان با آب مخزن، اين آب غير بهداشتي بوده است. به علاوه تابش آفتاب كه از طريق بازشو ها وارد مخزن مي شده، باعث گنديدگي و رشد موجدات آبزي مي گرديده است.

با اين وجود، به علت عدم دسترسي به منبع بهتر آب، استفاده از آب بركه ها براي اكثر اهالي اين سواحل امري اجباري بوده است. اگرچه در اكثر شهر ها مدت هاست كه بركه ها بلا استفاده مانده اند ولي روستا هايي كه آب لوله كشي ندارند، هنوز اهالي از اين آب استفاده مي كنند.

البته در تعداد بسيار كمي از روستا هاي خوش اقبال كه خاك آن شور نيست، مانند روستاي طيس در شمال بندر چابهار، آب چاه شيرين است و اهالي مجبور به استفاده از آب بركه ها نيستند.

4- تهويه ۩

شكل 8: آب انبار شش بادگيره در شهر تاريخي يزد با اقليم گرم و خشك و ساخته شده در دوره قاجاريه كه از بهترين نمونه هاي استفاده از جريان هوا جهت تهويه و خنك نمودن آب از طريق برودت تبخيري است.

فضاي مخزن هيچ يك از آب انبار هاي حبس نمي باشد و همه آنها دريچه اي جهت تهويه هوا دارند. حبس بودن فضاي مخزن علاوه بر آن كه امكان دسترسي به داخل آن را مشكل مي نمايد، آب را هم بسيار گرم مي كند. مانند اتومبيلي كه در زير آفتاب كليه درب ها و پنجره هاي آن بسته باشد؛ لذا در روز هاي آفتابي فضاي بسته مخزن بسيار گرم مي شود. به علاوه، گرما و رطوبت بسيار زياد داخل مخزن به مصالح و بدنه آن لطمه مي زند. بدين لحاظ كليه آب انبار ها داراي دريچه هاي تهويه بر روي بام مخزن (اشكال 3 و 11) و يا بادگير مي باشند. آب انبار هاي حاشيه كوير مركزي ايران اكثراً دو، چهار و يا شش بادگير در اطراف مخزن دارند.

اين دريچه هاي تهويه و بادگير ها، علاوه بر تهويه فضاي داخل مخزن باعث خنكي و گوارايي آب آن نيز مي شوند، زيرا مقدار تبخير آب در داخل مخزن به دليل جريان هوا افزايش مي يابد و فضاي داخل آب انبار و بالطبع آب موجود در آن خنك مي شود.

همان گونه كه عنوان شد، تهويه در بركه هاي جنوب كشور از طريق بازشو هاي ورودي و پنجره هاي اطراف مخزن صورت مي گيرد، ولي در اين جا چون اين بازشو ها همسطح كف زمين مجاور هستند، لذا خاك و گرد و غبار به راحتي وارد مخزن بركه مي شود و از آنجا كه رطوبت هوا در سواحل جنوبي كشور نسبتاً زياد است، بنابراين تبخير چنداني در داخل مخزن صورت نمي گيرد. لذا اگرچه تهويه باعث جابجايي هوا در داخل مخزن مي شود كه امر مثبتي است، ولي باعث برودت آب مانند مناطق گرم و خشك نشده و به علاوه به دليل پايين بودن ارتفاع بازشو ها، جريان هوا، آب داخل مخزن را آلوده مي كند ( شكل 10 و 11).

5- زمين ۩

شكل 10: آبگيري در بندر لنگه. به دليل اينكه پلان اين نوع مخازن به شكل بعلاوه است، به آن چهار بركه نيز مي گويند.

زمين آب انبار را در محلي انتخاب مي كردند كه سفت باشد و تحمل وزن سنگين ديوار مخزن و طاق آن و خصوصاً آب داخل آن را داشته باشد.

به سه دليل مخزن آب انبار را در كليه اقليم ها و مناطق مختلف ايران هميشه در داخل زمين احداث مي كردند:

1 - دليل اول اين كه اگر مخزن بر روي سطح زمين باشد، فشار و نيروي جانبي آب درون آن به ديوار هاي مخزن باعث تخريب آن مي شود و جهت مهار كردن اين نيروي جانبي، احتياج به پشتبند هاي بسيار قطور و تحمل مخارج بسيار بوده است؛ ولي اگر مخزن در داخل زمين قرار داشته باشد، خاك اطراف ديوار مخزن، باعث استحكام و مقاومت آن در برابر فشار آب درون آن مي شود. همچنين در هنگام وقوع زلزله اين نوع آب انبار در مقابل نيرو هاي جانبي زلزله مقاومت بسيار خوبي از خود نشان مي دهد و در زلزله هاي مختلف ايران، آب انبار و ساير ابنيه زيرزميني سالم و يا با آسيب نسبتاً كمي پابرجا مانده اند. ^{(6) ۞}

2 - دليل دوم كه اين نيز حايز اهميت مي باشد اين است كه وقتي مخزن آب انبار پاين تر از سطح زمين باشد، آب نهر يا قنات را مي توان به راحتي و به طور طبيعي بر روي آن سوار نمود و احتياج به نيروي اضافي جهت انتقال آب به داخل مخزن نخواهد بود.

هر چه به عمق بيشتري از زمين داخل شويم، نوسان درجه حرارت كمتر و پس از عمق 6.5 متري برابر معدل درجه حرارت ساليانه بر روي سطح زمين مي باشد. ^{(7) ۞} بنابراين آب آب انبار زيرزميني همانند آب چاه، در زمستان يخ نمي زند و در تابستان خنك و گوارا مي باشد كه براي آشاميدن مزيت بسيار خوبي است.

در روز اول تير ماه سال 1372 در هنگام ظهر درجه حرارت در اطراف آب انبار حاجي سيد حسين صباغ كاشاني در بازار كاشان ^{(8) ۞} 29 درجه و در مجاور پاشير آب انبار 18 درجه سانتي گراد بوده است كه نشان دهنده 11 درجه اختلاف بين هواي گرم خارج و دماي مطلوب در قسمت پاشير مي باشد.

6- نحوه اجرا و نوع مصالح ۩

شكل 11: بركه عباسي در بندر لنگه در استان هرمزگان با اقليم گرم و مرطوب. رنگ سفيد بدنه بركه ها مانع ذخيره شدن بيش از حد حرارت در مصالح مي شود.

براي احداث آب انبار، پس از مشخص كردن محل آن و كندن زمين، معمولاً كف آن را با شفته آهكي كاملاً مي پوشاندند و يك پي يكپارچه به صورت راديه ژنرال اجرا مي كردند. در بعضي از موارد در صورت بزرگ بودن مخزن، كف آن را آجر فرش مي كردند. دكتر پرويز ورجاوند، انديشمند و محقق تاريخ اجتماعي و معماري ايران در اين رابطه «آب انبار هاي خواجه و ريگ در يزد و آب انبار گنج علي خان در كرمان» ^{(9) ۞} را مثال مي زند.

براي ديوار هاي آب انبار از آجر قرمز كه به نام آجر آب انباري معروف است و در مقابل آب مقاوم مي باشد، استفاده مي كردند. البته در نواحي كوهستاني و يا مناطقي كه تهيه سنگ آسان تر و اقتصادي تر از آجر بوده از سنگ لاشه براي ديوار ها و گنبد استفاده مي شده است (شكل 11). روي ديوار ها و كف مخزن را با ملات ساروج مي پوشاندند و سپس روي ديوار ها را با گنبد و يا طاق و تويزه مسقف مي نمودند.

نوع مصالح و نحوه اجرا هميشه يكسان نبوده است. براي احداث آب انبار سردار بزرگ در قزوين ^{(10) ۞} كه مخزن آن با 6000 متر مكعب گنجايش يكي از بزرگترين مخزن ها ها در ايران مي باشد از شفته آهك در كل بدنه و كف بنا استفاده شده است (شكل 13). براي اجراي ديوار، اين آب انبار، ابتدا محيط مخزن را به ضخامت دو متر و ضلع مجاور پله به ضخامت سه متر در زمين كنده اند. سپس اين حفره را به تدريج با شفته آهكي پر كرده و بعد از سفت شدن آن اقدام به كندن خاك وسط مخزن نموده اند. كف مخزن را نيز با شفته آهك پر كرده و روي كل آن را ملات ساروج كشيده اند. سپس راه پله را مجاور ديوار قوي تر كنده و پس از تعبيه ديوار ها، روي آن را طاق آهنگ آجري زده اند. روي مخزن را نيز با تعبيه چهار فيلپوش در گوشه ها و يك گنبد دورچين عظيم آجري پوشانده اند.

شكل 12: آب انبار معصوم خاني، آب انبار حاج حسين و آب انبار عبد الحسين كه به نام آب انبار هاي سه قلو معروف است در شهر نايين در استان اصفهان قرار دارند.

سازمان ميراث فرهنگي اين شهر يك راه ورودي از پايين راه پله به مخزن حفر كرده كه حدود يك ماه وقت صرف شده تا ديوار مخزن با مته و كلنگ به ابعاد 2.20 × 1.20 متر براي ورودي كنده شود. هنگام ورود به مخزن، بازديدكننده به عظمت بناي آب انبار كه در عين سادگي انجام شده واقف مي شود. طبق اظهار مقامات ميراث فرهنگي، از اين آب انبار در آينده احتمالاً به عنوان يك سالن تياتر و يا نمايشگاه استفاده خواهد شد.

براي پوشش مخازن كوچك از طاق و تويزه و يا طاق كلمبه استفاده مي شده و گاهي نيز ستون جهت نگهداري طاق ها در داخل مخزن زده مي شده است مانند آب انبار ميرزا مقيم در كاشان ( شكل 14 و 15)، آب انبار بزرگ جزيره هرمز و آب انبار قوام در بوشهر (شكل 6). همان گونه كه در ابتداي اين فصل اشاره شد، در مناطق كوهستاني و خوش آب و هوا و نقاطي كه امكان دسترسي به چوب آسان بوده، براي آب انبار هاي كوچك از سقف هاي تير چوبي با پوشش حصير و كاهگل استفاده شده است (اشكال 2 و 16).

راه پله عموماً مجاور و يا عمود بر يكي از سطوح مخزن بوده و از سطح روي زمين شروع شده و تا پاشير ادامه پيدا مي كرده است. در مخازني كه راه پله مجاور يكي از سطوح مخزن است مانند آب انبار سردار در قزوين، ضخامت ديوار آن سمت را بيشتر مي گرفتند تا جبران فضاي خالي راه پله براي مقاومت در مقابل نيروي جانبي آب و احياناً زلزله بشود. در انتهاي راه پله يك يا چند شير آب از جنس برنج جهت برداشت آب تعبيه مي كردند. در هنگام بمباران شهر ها در طي جنگ اخير ايران و عراق از اين راه پله ها به عنوان پناهگاه استفاده مي شده است.

شكل 13: آب انبار سردار بزرگ در قزوين ساخته شده در دوره قاجاريه. هواكش مخزن آب انبار در بالاي گنبد قرار گرفته است.

روي گنبد و ديوار هاي بركه هاي جنوب كشور را با گلي مخصوص به رنگ طوسي متمايل به سفيد اندود مي كردند. اين گل مقاومت خوبي در مقابل رطوبت دارد و به جهت رنگ آن و انعكاس تابش نور آفتاب از گرم شدن بيش از حد آب داخل مخزن جلوگيري مي كند (اشكال 10 و 11).

بام اغلب آب انبار ها كه با گنبد و يا طاق پوشش مي شده به همان صورت كروي باقي مانده؛ ولي در بعضي از آب انبار ها كه مي خواستند از محوطه بالاي بام استفاده كنند مانند آب انبار قوام آباد در بوشهر (شكل 5) و يا آب انبار هايي كه ساختمان آنها با ساختمان ديگري مثل مسجد، مدرسه و يا كازوانسرا تلفيق شده مانند آب انبار ميرزا مقيم در كاشان (شكل 5) سطح كروي روي بام را با زدن طاق هاي كوچك تر به صورت مسطح در مي آوردند.

معمولاً در اغلب شهر هاي كويري افراد متمول در خانه هاي خود آب انبار خصوصي داشته اند و يكي از اطاق هاي زيرزمين براي ذخيره آب مورد استفاده قرار مي گرفته است. از اين آب انبار ها نيز مانند آب انبار هاي عمومي از آب نهر يا قنات در اوايل فصل بهار پر مي شده وداراي راه پله و شير آب برنجي بوده است.

شكل 14: پلان زيرزمين و طبقه همكف مسجد و آب انبار ميرزا مقيم در مركز محله درب اصفهان در شهر كاشان.

همان گونه كه در فصل چهارم كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران در مورد خانه هاي بوشهر ذكر شده در اين بندر آب انبار هاي خصوصي در طبقه همكف قرار داشته ولي مخزن آن مانند حوض در داخل زمين بوده. آب اين آب انبار ها از آب باراني كه بر روي بام و حياط خانه ريزش مي كرده و به سمت مخزن آب انبار هدايت مي شده، تامين مي گرديده است. آب مستقيماً توسط سطل از روي سطح آب برداشته مي شده. آب اين آب انبار به دليل مراقبتي كه از آن مي شده، قدري تميز تر و بهداشتي تر از آب انبار هاي عمومي شهر بوده است.

در اينجا بايد يادآوري شود، اگرچه آب آب انبار هاي جنوب كشور چه عمومي و چه خصوصي، آلوده بوده و هنوز هم بالاجبار در بعضي از روستا ها و شهر هاي اين مناطق از اين آب براي آشاميدن استفاده مي كنند، ولي در ساير مناطق ايران كه مخزن آب انبارمحصور بوده، آب آن بسيار تميز، گوارا و سالم بوده است.

نكته قابل توجه اين كه در مناطق حاشيه كويري بسياري از اين آب انبار ها با وجود لوله كشي آب شهري، هنوز مورد استفاده قرار مي گيرد. تجربه شخصي نگارنده در چند شهر و روستاي حاشيه كويري مويد اين مطلب بوده است. آب اين آب انبار ها خنك تر و گوارا تر از آب لوله كشي است و مهم تر از همه آن كه عاري از املاح خصوصاً گچ كه در آب اغلب اين نواحي وجود دارد، مي باشد.

در منطقه قصر الدشت شيراز حدود نيمي از بيست و هفت آب انبار قديمي آن هنوز مورد استفاده مردم است (شكل 16). اهالي شيراز نيز كه در روز هاي تعطيل به باغ هاي اين ناحيه مي آيند براي يك روز هم كه شده سعي در پرهيز از آب گچ دار شيراز مي كنند و در موقع بازگشت، ظرفي را از آب پر مي كنند و با خود به شيراز مي برند. سقف هاي آب انبار هاي اين ناحيه مسطح است و با تير چوبي، حصير و كاهگل پوشيده شده است.

عليرغم استفاده از معدودي از آب انبار ها در شرايط كنوني، اكثر آب انبار هاي فعال كشور با لوله كشي شهر ها از حيز انتفاع خارج شده و بالنتيجه اين امر آغازي در جهت فرسايش و تخريب تدريجي اين ابنيه بوده است. راه پله اكثر آب انبار ها با تيغه آجري بسته شده (شكل 4) و آنهايي كه هنوز مسدود نشده تبديل به زباله داني و محل تجمع افراد معتاد و ناباب مي باشد. لذا جهت حفظ اين ميراث فرهنگي با مرمت آب انبار ها و تخصيص عملكرد هاي جديد نظير سالن ورزشي، محل اجتماعات و يا موزه و نمايشگاه، ضمن حفظ اين ابنيه با ارزش، ممر انتفاعي جديدي نيز براي سازمان هاي فرهنگي خواهد بود. ضمن آن كه بايد توجه و نگهداري لازم از آب انبار هاي سالم و فعال نيز بشود.

شكل 16: ورودي و مخزن يك آب انبار با بام مسطح در قصر الدشت شيراز.

در دو شهر تاريخي و بسيار زيباي بندر لنگه و بندر كُنگ در ساحل خليج فارس، تعداد بسيار زيادي آب انبار وجود دارد كه هنوز مورد استفاده گسترده اهالي مي باشد. دليل اين امر بدين لحاظ است كه در شهرستان بندر لنگه كماكان تنها آب شيرين قابل دسترس در دوازده ماه سال براي اهالي، آب ذخيره شده در آب انبار ها مي باشد. به نظر نگارنده زيبايي اين دو بندر و ساير بنادر در اين شهرستان مانند بندر مغويه، بندر طاحونه و بسياري ديگر به خاطر حفظ سيماي زيباي گذشته خود مي باشد. هنوز مناره هاي بلند مساجد، بادگير هاي حجيم چهار طرفه و آب انبار هاي سفيد كروي شكل مشخصه اصلي در سيماي شهري اين بنادر است.

به احتمال قريب به يقين در آينده با آمدن آب شيرين كن ها ^{(11) ۞} اين آب انبار ها به تدريج از بين خواهد رفت؛ ولي بايد براي تعدادي از آنها عملكرد جديد يافت نمود تا بخشي مصور از تاريخ اجتماعي مردم اين خطه براي آيندگان حفظ شود. تبديل چند آب انبار در بندر عباس به زورخانه و چايخانه عمل مثبتي در اين راستا بوده است.