تاملي بر شهرسازي دوره پهلوي اول در مطالعه موردي شهر يزد [1 از 2]

1- مقدمه ۩

جنبش تجدد خواهي در ايران كه با شكست مشروطيت، از اصلاحات پايين به بالا نااميد شده بود، تمركز قدرت رضا خاني را مركبي مناسب براي خواست هايش ديد. تجدد خواهي اقتدار گرا براي نو پردازي، نيازمند طرح بود و قانون، منبع مالي و مجري. ديوانسالاري پهلوي در شهر سازي براي پاسخگويي به اين نيازها، بلديه را فربه كرد تا شهر طراحي شده جاي شهر ارگانيك را بگيرد كه اين را لازمه تجدد مي دانست و آن را نماد عقب ماندگي. اينچنين بود كه شهر سازي نو به پشتوانه نظري چهار گرايش فكري اصول گرا، بوم گرا، نو واره و نو پردازانه در عمده بلاد مملكت به اجرا در آمد. هر نگرش در مقام اجرا از بيان معماري خاصي بهره مي برد: تهران زدگي، باستان گرايي، سبك كلاسيك اروپا و معماري مدرن. شهر سازي اينك زباني نو براي محاوره برگزيده بود. واژگان شهري اي چون خيابان، فلكه، بازار، تجهيزات شهري، ادارات، مدارس، كارخانجات، شركت ها و پارك هاي ملي در واژه نامه شهر سازي ايران دستخوش تغيير شدند. اين مفاهيم با گرامري متفاوت سامان يافتند. دستور زبان جديد شهر سازي بر اين اصول بنيان يافت: خيابان هاي صليبي، الگوي قرن نوزدهم اروپا، توسعه شطرنجي، منطقه بندي و فرسوده انگاري بافت كهن. طبيعتاً مردم نيز در مقام مخاطب متون شهري جديد، خوانشي متفاوت از شهر در ذهن خود داشتند كه اين نشانگر دگرگوني سيماي شهر در دوره مورد مطالعه است.

2- بستر اجتماعي ۩

كودتاي سوم اسفند 1299، نقطه پيوند جرياناتي است دلسرد از مشروطه در نيل به اهدافش و خسته از هرج و مرج و ناامني كشور؛ چه تجدد خواه، چه اصول گرا، چه ايراني و چه انيراني. ^{(1) ۞} اقتدار ناشي از سازمان ديوانسالار و نيروي نظامي قاهر رضا خان براي جامعه، امنيت و نظم به ارمغان مي آورد و براي او تمركز قدرت. ناكامي در تجدد از پايين به بالا منجر به ديكته شدن همان خواست بود در ظاهر تجدد مآبانه پهلوي اول اما اين بار از بالا به پايين. خواست مردم اقتدار بود و تجدد و اين «دولت، پرچمدار نوگرايي» ^{(2) ۞} بود. ديگر بالا و پايين اهميت نداشت.

در يزد نيز گرايش عامه همين سمت و سو را داشت. حتي گرايش روشنفكري، با مشاهده اغتشاش حاصل از سي مرتبه تغيير حكومت محلي در بيست سال پس از مشروطه، اقتداري از جنس ناصر الدين شاهي را مي طلبيد كه در 50 سال سلطنتش، تنها 24 مرتبه فرمانداري يزد تغيير كرد. ^{(3) ۞} رضا خان پهلوي باز توليد اين اقتدار بود.

اينچنين است كه "ارزش ها و معيار هاي غربي وقتي به ايران رسيد، به جامعه اي وارد شد كه خود در تلاش براي نوسازي خويش بود. تلاش در جهت بازبيني ارزش هاي خود بر مبناي شرايط تاريخي دروني .... بنابراين جامعه از سويي تحت تاثير عوامل دروني، اقدام به تغيير خويش كرده است و در اين تغيير به شيوه هايي كه خود مي شناسد گام بر مي دارد و از سويي ديگر اين تغييرات، تحت تاثير عوامل بروني استحاله يافته و دگرگون مي شود. نوگرايي خميرمايه اصلي اين دگرگوني است. ... شهر همچون هميشه مكان تبلور كالبدي نو وارگي و نو گرايي، نوسازي و تجدد طلبي مي گردد." ^{(4) ۞}

شكل 2: ساختمان ماليه يزد در خيابان مهدي.

عبدالحسين آيتي، كتاب آتشكده يزدان

3- پايگاه نظري ۩

دوره مورد مطالعه را مي توان «مقطع اقدام و اجرا» ^{(5) ۞} دانست. طبيعي است كه اين نگاه عمل گرا ^{(6) ۞} به تجدد، بايد در بادي امر مجهز به يك دستگاه فكري فربه باشد و اين بار "نه بر اساس تحريف شريعت كه بر مبناي خواست هاي اعلان شده در قانون اساسي 1286." ^{(7) ۞} پيدايش جريان روشنفكري موثر، با افرادي چون علي اكبر خان داور، علي اصغر خان حكمت و غيره، بنيه نظري اقدامات پيش رو را قوام مي بخشد. ^{(8) ۞} بسط اين نظريات را مي توان چه در انديشه فرهنگ گرايان ^{(9) ۞} و چه نو آوران ^{(10) ۞} اينچنين دسته بندي كرد: ^{(11) ۞}

1- اصول گرايان: نحله اي كه به فرهنگ ملي، تاريخي، ايراني و علوم اسلامي نگاه داشته و تلاش در پيوند مدنيت ايران و مدنيت جهان روزگار خود دارند؛ مانند سيد نصر الدين تقوي و بديع الزمان فروزانفر.

2- بوم گرايان: جرياني كه باور دارد مي توان دستاورد علمي فرنگ را مبنا قرار داد و معارف قديم را با آن در هم آميخت. منشا اين تفكر را كه سعي دارد با آموزش جديد، جامعه را دگرگون كند، مي توان در فارغ التحصيلان دارالفنون جست؛ نظير غلامحسين رهنما و علي اكبر دهخدا.

3- نو وارگان: گروهي كه در مدارس خارجه تحصيل كرده اند و به نو گرايي مي انديشند؛ نظير رضا زاده شفق، عيسي صديق، امير اعلم و لقمان الدوله ادهم.

4- نو پردازان: انديشه ورزاني كه چاره كار را فرنگي مآب شدن مملكت مي دانند؛ اصل را بر تغيير شكل مي دهند و محتوا را تابع آن مي شناسند؛ نظير علي اصغر حكمت، علي اكبر داور، تيمور تاش و سياسي.

شكل 3: مدرسه ايرانشهر در يزد؛ اين دبيرستان دولتي در سال 1313 توسط علي اصغر حكمت افتتاح و در سال 1317 به بهره برداري كامل مي رسد.

علي محمد كاوه، سالنامه فرهنگي يزد

4- شهر سازي قانون مدار ۩

تجدد خواهي توتالير براي نيل به منويات نو پردازانه اش، ناگزير به تناور كردن نظام ديوانسالاري است. شهر هاي ايالتي كه تا پيش از اين در رابطه اي نيمه مستقل با مركز به سر مي بردند، تنها در رابطه وابسته جديد خود مي توانند مجري بروكراسي دولت قاهر باشند. ^{(12) ۞} فرمانداري يزد نيز در راستاي همين نياز، دارالاماره خود را در موقعيت قلعه حكومتي قديم، توسعه داد.

پيرو رويكرد بروكراتيك پهلوي، شهر چه به عنوان مظهر كالبدي براي تفكر رايج زمانه و چه به عنوان بستر تحولات پيش رو، براي سامان يابي، در اولويت قرار گرفت. هرگونه ضابطه مند سازي شهري لاجرم به انقطاع از توسعه اندام واره ^{(13) ۞} مي انجاميد. از طرفي با جديت يافتن مساله مالكيت خصوصي ^{(14) ۞}، ضرورت تدوين نظام شهري جديد بيش از پيش عيان شد. اينچنين بود كه براي جاري شدن مداخلات ارادي يك تفكر در شهر، خلاء هايي نمايان گشت: نياز به مجري، نياز به منبع مالي، نياز به متخصص، نياز به قانون و نياز به طرح.

بلديه، ارگاني بود كه در سال 1300 در پاسخگويي به اين ضرورت ها دوباره آغاز به كار كرد. نگاهي به ادارات وابسته به بلديه در بدو بازگشايي، اهميت آن را نمايان مي كند: اداره صحيه، اداره امور خيريه، اداره تفتيش، احصاييه، سجل احوال، عوايد بلدي، ساختمان، مياه و .... حتي در تهران انجمن بلدي پيش بيني شد كه با راي ساكنين انتخاب مي شدند. ^{(15) ۞} بلديه يزد در سال 1309 مقارن با سفر رضا شاه به يزد با كادري انگشت شمار به وجود آمد كه سر آغازي شد بر تغييرات بنيادين در سيماي شهر. ^{(16) ۞}

براي تامين بودجه طرح هاي شهري، قانون ماليات مستغلات در سال 1309 به تصويب رسيد. همان سال ماليات وسايل نقليه نيز افزايش يافت. افزون بر آن سنگفرش كردن كوچه ها، توسط مالكين صورت مي گرفت. ^{(17) ۞}

بلديه در نخستين سال تاسيسش به منظور جبران نيروي متخصص ناكافي، مدرسه اي براي تربيت كارشناسان فني براي تهيه نقشه هاي ساختماني و كار هاي متره و برآورد در مدرسه دارالفنون بنيان نهاد و اين تاريخ آغاز آموزش رسمي معماري در ايران شد. ^{(18) ۞} دفاتر و شركت هاي نقشه كشي و ساختماني خصوصي در سال 1307 همزمان با اعلان نخستين قوانين نماسازي، رونق گرفت. ^{(19) ۞} از طرفي، قانون سال 1307، اعزام دانشجو به خارج از كشور براي آموختن فن مهندسي و معماري نو و نيز بهره گيري از تخصص مستشاران نظامي، مثلاً در نقشه 1316 تهران، نياز شهر سازي جديد به متخصص را تا حدي التيام مي داد. ^{(20) ۞} در يزد نيز بسياري از طرح هاي مهندسي توسط متخصصين خارجي انجام مي گرفت؛ چنانكه يك مهندس روس تبعيد شده، سيم كشي برق يزد را در حوالي سال 1308 انجام داد. ^{(21) ۞}

شكل 4: كارخانه اقبال يزد.

عبدالحسين آيتي، كتاب آتشكده يزدان

فرد ريچاردز ^{(22) ۞} در سفر خود به يزد، هرگاه قصد طراحي از ساختمان هاي قديم را داشته با نگراني مردم كه او را يك مهندس و يا معمار مي پنداشته اند، مواجه مي شده: "اين امر طبيعي بود، چه ايرانيان، افراد خارجي را براي اين قبيل كار ها استخدام مي كردند. در ايران راجع به اين قبيل امور حتي با صاحبان خانه و املاك نيز مشاوره و مذاكره نمي شود و هيچ گونه غرامتي نيز به آنها پرداخت نمي شود. بنابراين، ايجاد يك جاده جديد، موجبات نگراني شخصي را فراهم مي كند كه ممكن است خانه و يا قسمتي از ملك خود را براي عريض كردن خياباني در مركز شهر از دست بدهد." ^{(23) ۞}

ضوابط و قوانين اجراي طرح ها نيز با گذر زمان فربه تر شد: در سال 1307 بلديه اعلام كرد مغازه داران درب ها و پنجره هاي دكان هاي خود را با نوع شيشه اي آن جايگزين كنند. در همان سال، نخستين قوانين نماسازي در خيابان هاي تعريض شده را اعلام نمود. طبق اين مقررات، ارتفاع ديوار حداكثر 3 متر، بناي يك طبقه 3 متر و دو طبقه 8.5 متر تثبيت و نوع مصالح نماسازي، آجر تراش يا قزاقي با ازاره پاسنگ تعيين گشت. طبق مهمترين سلسله مقررات نماسازي در سال 1311، احداث بنا در جبهه معابر عمومي، بدون كسب جواز كتبي از بلديه ممنوع اعلام شد. مالكين موظف گرديدند نماي ساختمان را به وسيله معمار نقشه كش در دو ورقه ترسيم و به بلديه ارايه كنند تا با تطبيق با نقشه مصوب، جواز آن صادر گردد. در اين مقررات، احداث بناي خشتي، چينه اي، و كاهگلي با ممنوعيت مواجه شد. ^{(24) ۞} در سال 1312، «قانون تعريض و توسعه معابر و خيابان ها» به عنوان چارچوب اصلي اقدامات شهر سازي تصويب شد كه بار ها براي افزودن به قدرت اجرايي آن مورد تجديد نظر قرار گرفت. نخستين گروه دانشجويان اعزامي بازگشته از خارج كشور، متاثر از تركيب فضاي شهري اروپايي، در سال 1318، «قانون آيين نامه پيش آمدگي در گذرگاه ها» را پايه گذاري و تصويب كردند. با اجراي اين قانون، ساختمان هاي مشرف به بدنه خيابان، با اعمال ضوابطي بي تفاوت به محلات كهن پشت خود، نقاب تجدد زدند. ^{(25) ۞}

بدين ترتيب نقشه خيابان هاي يزد نيز همزمان با انتصاب فرماندار جديد و تحت تاثير ضوابطي اينچنين در سال 1310 تهيه شد. ^{(26) ۞}

5- گويش شهري دوره پهلوي اول ۩

5-1- واژه نامه شهري ۩

عناصري كه به عنوان واژگان شهري پهلوي مورد محاوره قرار گرفت بدين شرح اند: خيابان ها، فلكه ها، بازار، تجهيزات شهري و عناصر جديدي چون ادارات، مدارس، كارخانجات، شركت ها و پارك هاي ملي.

5-1-1- خيابان ها ۩

خيابان ها به عنوان محل پياده شدن طرح هاي شهري اين دوره، چنان واجد اهميت اند كه نخستين نقشه دگرگوني تهران در سال 1309 به عنوان «نقشه خيابان ها» شناخته مي شود. كوي و كوچه و راسته بازار و دربند به عنوان شالوده چند عملكردي بافت و شكل دهنده لبه هاي اجتماعي و فرهنگي و ذهني تقسيمات كالبدي قديم، ناگزير جايش را به خيابان مي سپارد. عنصري مسلط، مختص تردد و لبه عيني تقسيمات نوين اقتصادي و سياسي. ^{(27) ۞} خيابان هاي يزد بدين ترتيب بافت كهن و زندگي كهنه را درنورديدند:

◊ بخش نخست خيابان پهلوي: ^{(28) ۞} از دارالحكومه تا 200 متر به سمت مركز شهر در سال 1307. ^{(29) ۞}
◊ بخش دوم خيابان پهلوي: از دارايي تا فلكه پهلوي ^{(30) ۞} در سال 1314.
◊ خيابان شاه: ^{(31) ۞} از ميدان اميرچخماق تا ميدان شاه در سال 1322.
◊ خيابان كرمان: ^{(32) ۞} حدفاصل فلكه پهلوي و ميدان ماركار در سال 1323.
◊ خيابان ثريا: ^{(33) ۞} پشت تكيه اميرچخماق به طرف شرق در سال 1325.
◊ بخش سوم خيابان پهلوي: به طرف شمال در سال 1325. ^{(34) ۞}

5-1-2- فلكه ها ۩

ميدان سازي در محل تقاطع خيابان هاي ياد شده، از ديگر واژه هاي شهر سازي پهلوي است. ^{(35) ۞} ميادين هندسي با عملكردي كه بيش از آنكه محل اجتماعات مدني باشد، تردد را جواب گويد. و بدين ترتيب «فلكه» به خانواده گره هاي شهري ايران اضافه مي شود. سه نمونه مهم اين ميادين در يزد فلكه پهلوي ^{(36) ۞}، فلكه ماركار و فلكه باغ ملي است (شكل 1).

5-1-3- بازار ۩

براي هماهنگي با نياز هاي گردشي سرمايه، بازار كهن بايد عرصه را خالي كند و با اولين انتقال فضايي، خود را هرچه عريان تر در جداره خيابان هاي تعريض شده به نمايش بگذارد تا «زمان بازار» به اطوار زمانه جايگزين «مكان بازار» شود. ^{(37) ۞} شهر سازي شتابزده پهلوي، اين اقدام را با تعريض گذر هاي داخل بازار، تسريع و تسهيل مي كند تا حجره هاي خموده قرار گرفته درجداره نو، جاني دوباره بگيرند و دكان هاي كم رونق داخل بازار قديم، در بستر حاشيه، احتضار را انتظار بكشند. بازار حاشيه خيابان شاه يزد به اين قيمت، رونق گرفت. خيابان هاي پهلوي و كرمان نيز بدنه تجاري اي كه امروز سنتي تلقي مي شود را از آن روزگار به ميراث برده اند.

شكل 5: زايشگاه بهمن يزد.

عبدالحسين آيتي، كتاب آتشكده يزدان

5-1-4- عناصر جديد شهري ۩

اين عناصر شامل ساختمان هاي دولتي، فرهنگي، آموزشي، صنعتي، بهداشتي، پارك ها و تجهيزات شهري است كه در ادامه تشريح مي شوند:

عمارت ها و ساختمان هاي دولتي جديد مانند دارايي، وزارت خانه ها، دادگستري، پستخانه، شهرباني، بانك ملي و ... در پايتخت از تعدد و تنوع بيشتري برخوردار بودند؛ اما در مقياس يزد نيز مي توان بسياري از اين مفاهيم را برشمرد كه در منولوگ شهر سازي پهلوي متضمن معنايي جديد بودند: ساختمان هاي فرمانداري، شهرباني، ژاندارمري و چند ساختمان فرهنگي در شمال شرقي شهر در مكان ارگ قديم ^{(38) ۞} و همين طور اداره هاي ماليه يا دارايي ^{(39) ۞} و سجل احوال در همان محدوده (شكل 2).

احداث ساختمان هاي فرهنگي در يزد، خصوصاً مدارس، در زمان قاجار با دشواري بسيار همراه بود. هرچند در دوران مشروطه تا حدي در معرض توجه قرار گرفت اما با بالندگي اداره فرهنگ در دو دهه اول قرن است كه مجال شكوفايي بيشتري يافت؛ مانند: احداث چاپخانه و كتابفروشي گلبهار در سال 1305 ^{(40) ۞}، افتتاح نخستين سينما ^{(41) ۞} در سال 1314، بنياد نهادن انجمن ادبي و پرورشگاه ايتام در 1315. ^{(42) ۞}

علي رغم وجود مكتب خانه ها و مدارس قديم در يزد، تا سال 1306، دبيرستاني به عنوان مركز آموزشي حرفه اي در شهر وجود نداشته. تا 6 سال بعد، يك دبيرستان كامل به بهره برداري مي رسد. دبيرستان كيخسروي در سال 1305 و دبيرستان دخترانه ايزد پيمان در سال 1306 از توسعه دبستان قديم شكل مي گيرند. دبيرستان دولتي ايراندخت نيز در سال 1312 تاسيس و تا سال هاي 1318 و 1319 دانشسراي دختران به آن افزوده مي شود. دبيرستان ماركار، ديگر مدرسه مهمي است كه به صورت ملي در سال 1312 احداث مي گردد. در سال 1313 علي اصغر حكمت، دبيرستان دولتي ايرانشهر را افتتاح مي كند كه در سال 1317 به بهره برداري نهايي مي رسد (شكل 2). مجموعاً مي توان احداث هشتاد و شش دبستان و دبيرستان ملي و دولتي زير نظر اداره فرهنگ يزد را تا سال 1317، برشمرد (شكل 3). ^{(43) ۞}

متعاقب اهتمام دولت براي ترويج عناصر صنعتي جديد ^{(44) ۞}، كارخانه كش باف گرجي يزد نيز در سال 1302 تكميل و به جديد ترين آلات و ابزار مجهز شد. ^{(45) ۞} سومين كارخانه نخ ريسي ايران، كارخانه اقبال يزد است كه در سال 1310 داير شد (شكل 4). كارخانه درخشان و هراتي يزد چهارمين و پنجمين اينگونه كارخانجات در ايرانند كه در سال هاي 1312 و 1314 گشايش يافتند (شكل 4). ^{(46) ۞}

شركت هاي تجاري ^{(47) ۞} و بانك هاي ^{(48) ۞} عديده اي نيز در سايه امن سرمايه گذاري اين زمان در يزد پا گرفتند.

به منظور ساماندهي عناصر بهداشتي، بهداري يزد در اين دوره رشد چشگيري مي كند، به طوري كه بيمارستان پهلوي يا فرخي امروزه با ظرفيت متوسط 200 نفر در روز احداث مي گردد. ^{(49) ۞} احداث زايشگاه بهمن (شكل 5) و دوا خانه سررتن تاتا در سال 1316 را مي توان در همين راستا تعبير كرد. ^{(50) ۞}

شكل 8: درختكاري اوليه ميدان امير چخماق در يزد.

ايرج افشار، كتاب يزدنامه

از ديگر عناصري كه در حيطه فعاليت بلديه محسوب مي شد، ايجاد پارك هاي عمومي بود. نخستين پارك عمومي پايتخت با عنوان «باغ ملي» در سال 1307 و در نيمه غربي ميدان مشق احداث شد. ^{(51) ۞} باغ ملي يزد نيز در ضلع شمالي ميدان تازه تاسيسي با همين نام و در مكان يك گورستان قديمي قرار گرفت. ^{(52) ۞}

تجهيزات شهري نيز در تكامل زبان شهر سازي پهلوي معنايي نو مي يابد: سيم كشي و روشنايي خيابان، تسطيح خيابان ها و شوسه كردن راه ها، داير نمودن چراغ برقي، مشخص نمودن ماموران تنظيف يا سپور ها، بر عهده بلديه قرار مي گيرد. ^{(53) ۞} بدين ترتيب كارخانه برق يزد براي پوشش دادن روشنايي شهر در سال 1309 در خيابان تازه تاسيس پهلوي احداث شد. اولين مكاني كه روشنايي جديد را در يزد تجربه كرد، ميدان اميرچخماق بود. به تدريج سراسر شهر سيم كشي شد. اما برق شهر تنها تا ساعت 9 شب تامين بود. نهايتاً در سال 1316 اين كارخانه توانست برق كم و گراني به شهر ارزاني دهد. ^{(54) ۞}

در روياي كريم خان بوذرجمهري هنگام كفالت بلديه تهران در شبيه كردن تهران به شهر هاي اروپايي، خدمات شهري جايگاهي مهم دارد. ^{(55) ۞} ساختن پياده رو، كف سازي و جدول گذاري دو سوي خيابان، احداث آب رو سنگفرش و حوض هاي مخصوص آب پاشي خيابان، ايجاد سيل برگردان، تعمير قنوات و كابل كشي زيرزميني در پايتخت، تحقق عيني بخشي از اين روياست. در يزد مهمترين قدامي كه مي توان سواي موارد فوق برشمرد، احداث شركت آب و حفر چاه هاي آرتزين يا قعري در فاصله سال هاي 1317 تا 1319 است. ^{(56) ۞}

5-2- دستور زبان شهري ۩

واژه نامه فوق بخشي از ادبيات شهري دوره پهلوي اول را نشان مي داد. مهمتر از آن اما دستور زباني است كه بر شهر سازي آن دوره حاكم است. قواعد عمده استخراج شده از اين لهجه جديد شهر سازي ايران بدين شرح است:

5-2-1- خيابان هاي صليبي ۩

اين شيوه به دنبال تصويب نقشه خيابان ها و بي هيچ احترامي به ساختار كهن، نخستين بار با خيابان هاي بوذرجمهري و خيام در تهران، ساختار نويني را به شهر تحميل مي كند. و چون الگويي فارغ از مكان، چهره سراسر شهر هاي كشور را مصلوب مي نمايد. ^{(57) ۞} آنچه اين اقدام را در شهر يزد فاجعه بار مي كند، قرار گيري مركز ثقل خيابان هاي صليبي يعني خيابان پهلوي، شاه و سيد گلسرخ بر دو فضاي عمومي ارزشمند ميدان شاه و حسينيه امير چخماق (اشكال 6 و 7) و نابودي آن است؛ ^{(58) ۞} و آنچه باز از اين قابل تامل تر مي نمايد، استقبال جامعه روشنفكر يزد است از اين نماد تجدد. ^{(59) ۞}

5-2-2- الگوي قرن نوزدهم اروپا ۩

جانمايي عناصر شهري، تابعيت ساختار فضايي از نظام محور ها، ميدان هاي متقارن و نماسازي شده در تقاطع خيابان ها، الگوي تقارن و مدول از استخوان بندي شهر تا اجزاء و احداث بلوار ها و خيابان هاي درختكاري شده، عناصر گرته برداري شده از شهر سازي اواخر قرن نوزدهم اروپاست. ^{(60) ۞}

شكل عملياتي اين گرايش شهر سازي در يزد چنين است: كاشتن بذر هاي بيدانجير و شاهدانه در دو سوي خيابان پهلوي به جاي درخت، احداث برج يادماني ساعت در مركز ميدان ماركار در سال 1321 ^{(61) ۞}، درختكاري ميدان اميرچخماق (شكل 8) و ميدان شاه، جداره سازي و جدول گذاري خيابان پهلوي، احداث آب نما و بعد ها نصب مجسمه شاه در ميان فلكه پهلوي، ساختن طاقنما به الگوي كلوناد هاي مدولار ميادين اروپا در اطراف فلكه ياد شده و ... (شكل 1).

5-2-3- توسعه شطرنجي ۩

بافت شطرنجي توسعه كه در طرح 1316 تهران پياده شد به نحو بارزي متاثر از «جنبش معماري و شهر سازي مدرن» بين الملل است. ^{(62) ۞} ايده اي كه از بسط طرح چليپايي ايجاد شد و توسعه آتي شهر يزد را نيز در بر گرفت: احداث خيابان هاي ايرانشهر يا شهيد رجايي امروزه در سال 1334، خيابان فرح يا مطهري امروزه در سال 1339، خيابان امير آباد يا انقلاب امروزه در سال 1341، بلوار شاهنشاهي يا شهيد صدوقي امروزه در سال 1347 و بلوار شاه رضا يا امامزاده جعفر امروزه در 1348، در قالب همين توسعه شطرنجي است كه با تكثير صليب اوليه ايجاد مي شود. ^{(63) ۞}

شكل 10: مسجد جامع كبير يزد پيش از مرمت نهايي كه در سال 1324 انجام گرفت.

ايرج افشار، كتاب يزدنامه

5-2-4- منطقه بندي ۩

جدايي عملكرد هاي شهري آن دوران بنابر نوعي منطقه بندي كم و بيش نا منعطف نيز متاثر از همان جنبش بين المللي معماري مدرن و الگوي شهر صنعتي است. از اين جمله، احداث مناطق اداري، نظامي و اقتصادي در دل شهر كهن را مي توان نام برد. بدين ترتيب در طرح سال 1316، مكان دانشگاه تهران، بيمارستان، ايستگاه راه آهن و كارخانه در وراي بافت موجود پيشنهاد مي شود. ^{(64) ۞} تبلور اين تفكر در شهر سازي يزد، ساخت خطي تجاري در بر خيابان، محدوده خاص اداري در موقعيت ارگ قديم و خارج شدن بيمارستان و كارخانجات از محدوده شهر است (شكل 9).

5-2-5- فرسوده انگاري بافت كهن و نگاه موزه اي به تك بنا ها ۩

در خلال سال هاي 1310 تا 1320، طرح هاي مختلف مداخله اداري در بافت كهن شهر پياده شد و از آنجاكه رويكرد اين طرح ها به شهر، چون محملي براي گردش سرمايه و كالا بود، اندام موجود شهر فرتوت انگاشته شد. بدين ترتيب، 70% از سطح ساخته شده تهران، تخريبي تلقي گرديد. ^{(65) ۞} همين كهنه پنداري بافت كهن است كه در خيابان كشي شهر يزد، درنگي و تاملي براي حفظ برخي فضا هاي مهم شهري و معماري، قايل نمي شود؛ چراكه هرچه هست تخريبي است و آنچه اهميت دارد سرعت است و سهولت (شكل 9). اما هرچه نگاه نو واره شهر سازي پهلوي به بافت كهن با بي مهري است، تك فضا هاي معماري، مشمول اعتناي بيشتري مي شوند كه از مظاهر اين نگاه، تاسيس اداره عتيقه جات و سازمان حفاظت آثار ملي در سال 1304 است. ^{(66) ۞} حفظ بناي كاخ گلستان، شمس العماره و تكيه دولت در خلال تخريب كامل محله كهن ارگ و كاخ هاي دوران قاجار، زاده اين تفكر موزه اي جنبش مدرن است. ^{(67) ۞} مرمت كارشناسانه مسجد جامع كبير از سال 1324 ^{(68) ۞} و احداث خياباني عريض با محوريت آن، همين رويكرد را در شهري چون يزد گواهي مي دهد (شكل 10).