تاملي بر شهر سازي دوره پهلوي اول در مطالعه موردي شهر يزد [2 از 2]

6- سيماي شهر در دوره پهلوي اول ۩

شكل 11: نقشه ذهني از شهر يزد در دوره پيش از پهلوي اول؛ طرح مياني تصوير مربوط به تكيه امير چخماق و نخل آن است.

جلال گلشن، كتاب يزد ديروز

سيماي شهر ^{(1) ۞} نه به كالبد شهر، كه به تصوير آن در ذهن مردمان اطلاق مي شود. ^{(2) ۞} اين ادراكات محيطي ^{(3) ۞} كه در تعامل انسان و محيط، به شكل تصاوير ذهني ^{(4) ۞} ثبت مي شود ممكن است مخدوش، غير واقعي، ناخوانا و بعضاً نادرست باشند. آنچه از شهر در ذهن مردمان نقش مي بندد، با ذخيره اطلاعات جديد به صورت پويايي در حال تكامل و تصحيح خويش است. ^{(5) ۞}

براي دستيابي به سيماي شهري دوره پهلوي اول، پياده كردن متد لينچ ممكن نيست؛ اما مي توان با بررسي اسناد موجود از آن دوران تا حدودي به شاكله شهر نو در قياس با شهر پيش از خود در ذهن مردمان پي برد.

دكتر جلال گلشن تصاويري ارزنده از آنچه خود «صورت ظاهر يزد، آنچنانكه در خاطرم مانده» نام مي نهد، ترسيم كرده است. اين تصاوير را مي توان با اغماض به عنوان نقشه شناختي ^{(6) ۞} يزد تحليل نمود، چراكه به گفته طراحش "من در آن زمان شهر يزد را به طور ذهني بدين گونه مي ديدم." ^{(7) ۞}

عناصر سيماي شهر در دوران پيش از پهلوي اول (شكل 11):

◊ محلات: مهمترين ركن سيماي شهر و فاقد مرز كالبدي.
◊ گره: متبلور در ميادين و حسينيه ها.
◊ نشانه: مانند تكيه ها، آب انبار ها، مساجد، بقاع و ....
◊ لبه ها: در امتداد برج و باروي قديم و خندق آن.
◊ راه: به شكلي محو و محدود در گذر ها و راسته بازار.

اين سيما در مواجهه با تصوري كه شهر پس از دوران پهلوي اول بر اذهان گذاشته (شكل 12)، تغييري ماهوي و بنيادين دارد. عناصر سيماي شهر در اين دوره اينچنين دستخوش تغيير شده اند:

◊ راه: خيابان هاي تازه احداث مستقيم و عريضي كه در ذهن طراح، آنقدر سلب است كه آن را با بهره گيري از خط كش ترسيم كرده است.
◊ گره: فلكه هاي هندسي در تلاقي راه هاي جديد. گرچه گره ها در دوره پيشين نيز بسيار هندسي و راست گوشه بوده اند، اما در آن سيما، به نشان دادن موقعيت ميادين و حسينيه ها با دوايري بسنده شده، حال آنكه در سيماي فرم محور جديد، فلكه ها با استفاده از شابلون، تصوير شده اند.
◊ نشانه ها: مانند تكيه ها، مساجد، اداره ها، كارخانه ها، زندان و ....
◊ لبه ها: آنها حذف و محلات محو و كم اهميت شده اند.

شكل 12: نقشه ذهني از شهر يزد در دوره پهلوي اول؛ طرح بالاي تصوير مربوط به تكيه امير چخماق است.

جلال گلشن، كتاب يزد ديروز

7- بيان معماري پهلوي ۩

زبان شهر سازي اين دوره در مقام اجرا، بياني متناسب با مباني نظري اش مي جويد:

7-1- تهران زدگي ۩

نگاه الگو بردارانه به مركز و واگويه كردن گويش معماري پايتخت، يك اپيدمي شايع در معماري اين دوره بود كه اجازه بالندگي لهجه هاي مختلف معماري، آنگونه كه در قبل وجود داشت را منتفي مي كرد. سبك تهران كه همان ادامه شيوه قاجار به همراه تلفيقي از عناصر معماري بومي و بيگانه است به عنوان شيوه رايج در مركز، متاثر از نگاهي اصول گرا بود كه پيشتر تشريح شد. شكلي از معماري كه عمدتاً اقشار ميانه جامعه را پوشش مي داد و در مساكن بروز مي يافت. با رويكردي برون گرا در عين حفظ حريم درون، سعي در دروني كردن مفاهيم جديد داشت تا تحول تاريخي اش را حفظ كند. ^{(8) ۞} در دوره پهلوي اول اين نگاه، شيوه غالب در احداث بنا هاي جديد يزد است: فرمانداري، اداره ماليه، اداره ثبت احوال و آتشكده زرتشتيان نمونه هايي از اين بيان است.

7-2- باستان گرايي ۩

نگاهي كه تحت تاثير انديشه بوم گرا، در ادامه كاوش هاي باستان شناسانه در سال 1313 و به موازات تجدد، عربيت زدايي، روابط گرم با آلمان و الهام از فرهنگ پيش از اسلام شكل مي گيرد. تب احياي عظمت ايران باستان عمدتاً در بنا هاي دولتي و توسط معماراني نظير وارتان و فروغي به كار گرفته شد. نمونه هاي آن در پايتخت، عمارت مجلس، بانك ملي، شهرباني، موزه ايران باستان و دبيرستان انوشيروان و فيروز بهرام است. ^{(9) ۞} ساختمان مدرسه ماركار كه توسط مهندس برزو در سال 1312 طراحي شد، نمونه اي از اين معماري در يزد است (شكل 13). ^{(10) ۞}

شكل 13: دبيرستان ماركار يزد كه با همت ماركار و با طراحي مهندس برزو در سال 1312 به صورت ملي احداث گرديد.

كاوه، سالنامه فرهنگ يزد

7-3- معماري به سبك كلاسيك اروپا ۩

اين سبك، شيوه ايست متناسب با انديشه نو واره تحصيل كردگان اروپا كه عمدتاً در آرايش ميادين جديد الاحداث و به منظور ايجاد نوعي وحدت شكل به كار گرفته مي شود. نمونه هاي اين معماري در پايتخت را در چهارراه لاله زار، اسلامبول، ميدان حسن آباد، ميدان فردوسي و ميدان بهارستان ^{(11) ۞} و در ميدان پهلوي يزد مي توان جست.

7-4- معماري مدرن ۩

بهره گيري از جنبش معماري بين المللي، خصوصاً با زوال گرايش به معماري ناسيونال دولتي، رواج مي يابد. پرهيز از تزيين، روكار ساده سيماني، احجام هندسي و خالص از ويژگي هاي اين بيان معماري است. بياني كه ابتدا نو پردازان افراطي بر مي گزينند و رفته رفته از سال 1316 به سبك غالب در طراحي فضا هاي عمومي تبديل مي شود. ^{(12) ۞} آثار گوركيان، معماري دانشگاه تهران و راه آهن تهران از اين زمره است. در يزد نيز برج ساعت ماركار اين بيان را نمايندگي مي كند.

ساختمان مدرسه ايرانشهر، اثر ماكسيم سيرو را مي توان نوعي معماري التقاطي با بهره گيري از تلفيقي هوشمندانه از بيان هاي رايج آن دوره دانست. قوس هاي گوتيك و رويكرد بومي و عملكرد مدرن آن، اين اثر را فرا تر از دسته بندي هاي ارايه شده قرار مي دهد (شكل 14).

8- نتيجه گيري ۩

در اينكه شيوه شهر سازي پهلوي اول در يزد، با از هم دريدن بافت قديم، ضمن تخريب مهمترين فضا هاي شهري سنتي، سازمان مدنيت و شالوده شهر كهن را ويران كرد، جاي شبهه اي نيست (شكل 15). اما وارداتي انگاشتن نو پردازي رضا خاني، ناديدن تاريخ بالنده تجدد خواهي از عباس ميرزا تا مشروطيت است؛ حتي اگر اين تجدد خواهي با خواست بيروني همسو شود و حتي اگر مستبدانه اعمال گردد. غير منصفانه تر اين است كه مداخلات شهري دوره رضاخان را عرضي، صوري، خودسرانه و بي هيچ پشتوانه تئوريك و از پيش انديشيده اي تلقي نماييم. ميراث تجدد خواهي ملت استبداد زده ايران پس از برگزيدن امنيت مستبدانه در مقابل آزادي اغتشاش انگيز، ناگزير، به دستگاهي ديوانسالار و منضبط پناه آورد كه ايده هايش را محقق كند. از آنجا كه شهر، هم محمل اين رويا بود در فراهم آوردن بستر گردش سرمايه و هم مي بايست رفاهي مدرن براي شهروندانش پديد مي آورد، به نخستين زمينه اين تغييرات تبديل شد. اشتباه اصلي آنجايي رخ داد كه وضع موجود، مانعي در جهت نيل به تجدد فرض شد و براي حذف آن، ساده ترين راه يعني بهره گيري از نسخه هاي آزموده شده در بلاد مترقيه، پيش گرفته شد.

اين رويكرد عملگرا، فضا هاي مدرن را در ساده ترين شكل، بر روي معابر قديم مانند مورد خيابان پهلوي حد فاصل ماليه تا ميدان اميرچخماق، بر روي خندق شهر مانند مورد خيابان پهلوي از دارالحكومه تا ماليه و از ماليه به سمت شرق، از ميان بازار مانند خيابان شاه از ميدان اميرچخماق تا ميدان شاه، بر روي گورستان ها مانند ميدان اميرچخماق، باغ ملي، ساختمان ماليه و ... و بر كشتزار ها مانند ميدان پهلوي به طور مستقيم جاري ساخت. اين برخورد سهولت محور، كه خصيصه مدرنيسم است در كنار بي ارزش دانستن بافت موجود، به انهدام آنها انجاميد؛ با اين همه، خيابان مدرني را آفريد كه امروزه خود به عنوان سمبل سنت و در جايگاه زيباترين خيابان شهر يزد، محل مرمت ميراث دوستان واقع شده است (شكل 16).