اطراف عقدا

1- رباط نارستان ۩

رباط یا قلعه نارستان در قریه نارستان، نزدیك عقدا در یزد.

ایرج افشار، كتاب یادگار های یزد

در هیجده كیلومتری جنوب غربی عقدا، بر سر راهی كه به ندوشن منتهی می شود، قریه كوچك نارستان واقع است. این دهكده در عصر صفوی بر سر راه واقع بوده و در این دهكده رباط ^{(1) ۞} آجری و سنگی ای به طول و عرض تقریبی چهل در سی متر با چهار برج و صفه ها و حجرات وجود دارد و در محل، آن را «قلعه» می نامند.

در جامع مفیدی به این دهكده اشاره شده و نوشته است: "مزرعه نارستان، مكانی است به غایت خوش هوا و محل نزول قوافل. در سنه ثمانین و الف حاجی شرف الدین عقدایی در آنجا سرایی محقر ساخته، خانه آخرت خود بدان آبادان ساخت ..." ^{(2) ۞}

به نظر من این سرا جز كاروانسرای فعلی، بنای دیگری نمی تواند باشد.

نزدیك به نارستان ده خلیل آباد واقع است كه بنا بر ضبط جامع مفیدی ^{(3) ۞} در 1071 ^{(4) ۞} به سعی حاجی خلیل عقدایی آبادان شده است و فعلاً از آثار قدیم، بنای اعیانی آن خانه شخصی كه به شكل قلعه ای از آجر به بلندی شش متر بوده با برج گسیخته ای نزدیك به آن كه بسیار عظیم است باقی است و با پل چوبی از برج به داخل قلعه می رفته اند.

رباط یا كاروانسرای شورو یا شوراب، نزدیك خلیل آباد و عقدا در یزد.

ایرج افشار، كتاب یادگار های یزد

2- برج شاه ریگ ۩

به فاصله سه فرسخ از خلیل آباد به طرف غرب و بركنار از راهی كه به رباط یاغمیش منتهی می شود، به نزدیك كوه سیاه و منفرد، برجی از عصر صفوی كه محل حفاظت بوده قرار دارد.

رباط یا كاروانسرای شورو یا شوراب، نزدیك خلیل آباد و عقدا در یزد.

ایرج افشار، كتاب یادگار های یزد

3- رباط شورو ۩

بر سر راه رباط یاغمیش و ورزنه به فاصله سه فرسخ از خلیل آباد، رباطی از گل و سنگ كه رو به ویرانی است قرار دارد. مساحت این رباط به طور تقریب سی متر در سی متر است و سردر و برج های آن از آجر ساخته شده.

ذكر این رباط در جامع مفیدی بدین شرح آمده است: "رباط شوراب. ^{(5) ۞} مدتی بود كه آن رباط خراب و مسكن قاطعان طریق گردیده بود. در زمانی كه میرزا جعفر قزوینی به وزارت خطه یزد تعیین گردیده، به آن بلده آمد و رباط مزبور را عمارت نمود. و از قدیم الایام در حوالی رباط آب شوری بود. خواست كه آن را جاری كند. دو سه چاهی كه در بلندی حفر نمود؛ آبی كه بود در جوف زمین ناپدید گردید." ^{(6) ۞}

نمای شمالی رباط یا كاروانسرای یاغمیش یا یغمش نزدیك عقدا در یزد. سردر آجری بنا نیز در همین ضلع شمالی می باشد.

ایرج افشار، كتاب یادگار های یزد

4- رباط یاغمیش (یغمیش) ۩

به فاصله چهار فرسخ از شورو در راه مالروی كه به ورزنه اصفهان منتهی می شود رباطی ^{(7) ۞} مستحكم به مساحت 35 × 45 متر از سنگ و آجر قرار دارد كه وضع ظاهری و عظمت بنا حكایت از اعتبار رباط و مركزیت داشتن آن در دورانی می كند كه راه اصفهان به یزد از ورزنه می گذشته و یاغمیش بر سر آن راه واقع بوده است و ابتدای خاك یزد را از یاغمیش می شمرده اند. ^{(8) ۞}

صاحب جامع مفیدی در وصف این رباط می نویسد: "به سرحد یزد و اصفهان در میان بیابان واقع است. جایی است خوفناك و مكانی است پر وحشت. در قدیم الایام قلعه ای ساخته بودند از سنگ؛ اما خرابی تمام در بنیان آن راه یافته بود. ایالت و شوكت پناه، جانی خان قورچی باشی در زمان اقتدار به تعمیر آن همت گماشت و در نهایت استحكام به اتمام رسانید و بر اطراف آن برج های عالی ترتیب داده و در ساحت آن چاهی حفر نمود كه مترددین از آن مستفیض می گردند و بانی را به دعا یاد می كنند." ^{(9) ۞}

نمای شرقی رباط یا كاروانسرای یاغمیش یا یغمش نزدیك عقدا در یزد. دو برج سنگی و گاوپهلو های آجری در ضلع شرقی قابل رویت می باشد.

ایرج افشار، كتاب یادگار های یزد

وضع فعلی قلعه نیز موید نوشته صاحب مفیدی است. یعنی دیوار های قسمت قدیمی رباط همه از سنگ سرخ و بسیار محكم است و بعداً تعمیرات و مرمت هایی كه در آن شده، با آجر به انجام رسیده و مخصوصاً برج ها و گاوپهلو هایی به آن الحاق شده است.

سردر ورودی كه در طرف دیوار شمالی است تماماً از آجر و احداث عصر صفوی است. دو برج متصل به سردر به محیط خارجی پانزده متر از آجر و یك گاوپهلو و جرز كه حكم شمع و حمال برای دیوار دارد در همین قسمت ساخته شده. در دو زاویه دیوار سمت راست یا مغرب دو برج و در وسط آن یك برج سنگی هست و یك شمع آجری هم در همین سمت دیده می شود. در دیوار سمت چپ یا مشرق دو برج سنگی اصلی و دو گاوپهلوی آجری متصل دیده می شود. بلندی دیوار ها قریب نه متر است. بالای سر شاه نشین برجی از آجر به بلندی سه متر ساخته اند و در همانجا سه سوراخ تعبیه شده كه جای ریختن روغن داغ و آب جوش بوده است. دو متر از سر دیوار برج های اطراف قلعه از آجر ساخته شده. در داخل رباط صفه ها، و عقب سر آنها طویله و اصطبل ها همه از آجر بنا گردیده و به طور كلی این رباط از حیث استحكام و استواری از رباط های مهم و نسبتاً سالم صفحات یزد و از لحاظ نقش و طرح هم استادانه و خوش كار است. ^{(10) ۞}

5- رباط خرگوشی ۩

نمای داخلی رباط یا كاروانسرای خرگوشی. همین گونه كه معلوم است رطوبت زمین بیابان تا نیمی از رویه دیوار های بنا را خورده است. پشت صفه ها، اطاق ها و پشت آن اصطبل ها قرار دارند.

ایرج افشار، كتاب یادگار های یزد

این رباط كه از بنا های خیر و استوار شاه عباس صفوی است، نزدیك باتلاق گاوخونی و بر سر راه قدیمی واقع شده كه امروزه مالرو است و از آنجا راهی به ورزنه و راهی به ندوشن می رود و فاصله اش تا ورزنه حدود چهارده فرسخ است. چون راه یزد به اصفهان از معبر قدیم به مسیر كنونی تغییر یافته اهل تحقیق، گذارشان بدین رباط نیفتاده است و فرنگی ها هم ذكری از آن در كتب اساسی معماری و باستانشناسی ایران نكرده اند.

از این رباط در تاریخ عالم آرای عباسی یاد شده است. اسكندر بیك تركمان ذیل مقاله یازدهم از صحیفه اول به عنوان آثار خیر شاه عباس می نویسد: "... و رباط گاوخونی و رباط دیگر در بیابان خرگوشی مابین ورزنه رودشتین اصفهان و ندوشن یزد كه همیشه از بیم قطاع طریف محل خوف و خطر مترددین بود و حالا امن است ...." ^{(11) ۞}

بیابان خرگوشی بیابانی است بر كناره شرقی و جنوبی گاوخونی و رباطی كه در آن ساخته شده به همان نام محل نامیده شده است. این رباط ده فرسخ تا عقدا و بیست فرسخ تا ندوشن فاصله دارد و راه آن كه از خلیل آباد جدا می شود ابتدا به سرو علیا بعد به آبادی محقری به نام كایون می آید.

نمای داخلی رباط یا كاروانسرای خرگوشی. در وسط رباط مخزن آب به صورت یك آب انبار وجود دارد.

ایرج افشار، كتاب یادگار های یزد

رباط، بسیار عالی و بزرگ و معتبر و تمام از سنگ و آجر ساخته شده و طول و عرض آن حدود هشتاد در هشتاد متر است. متاسفانه به علت انحراف راه و بی مصرف ماندن رباط، چوپانان و ساربانان قسمت های زیادی از آن را خراب كرده اند و تقریباً رو به انهدام است.

این رباط از بزرگترین و زیباترین و خوش طرح ترین رباط های عصر صفوی است. رباط هایی كه در اطراف سیاه كوه (مشهور به عین الرشید و قصر بهرام نزدیك ورامین)، اصفهان و نطنز و جز اینها دیده ام هیچ یك بدین پایه نیست و بسیار افسوس كه ویرانی در اركان آن چنگ انداخته است.

وضع ساختمانی رباط بدین شرح است كه در دوره اصلی رباط اصطبل و جلوی آنها حجرات و پیش اطاق ها صفه قرار دارد.

در هر بدنه آن پنج ستون برج نما ساخته شده. دیواره روی پشت بام دو متر عرض دارد. سردر آن دو طبقه و طبقه دوم شاه نشین است. در داخل رباط دور تا دور هیجده صفه هست كه سه صفه بزرگتر و یكی هم در قسمت جنوبی دارای محراب و نمازگاه است. در چهار زاویه رباط چهار مدخل برای دخول به طویله است و مخزن آب به صورت آب انبار در وسط رباط ساخته شده است.

كتیبه داخلی رباط یا كاروانسرای خرگوشی. عبارت كتیبه در متن آمده است.

ایرج افشار، كتاب یادگار های یزد

نفیس ترین اثر باقی مانده در این رباط، كتیبه آن است كه به خط علیرضا عباسی خطاط مشهور عصر شاه عباس است و در پیشانی رباط میان شاه نشین و سردر ورودی نصب است. این كتیبه بر پانزده قطعه سنگ سبز رنگ به عرض شصت سانتی متر و طول هشت متر در سه ضلع مدخل نقر و نصب شده، و عبارت منقور بر آن بدین شرح است:

امر فرمودند بانشاء این رباط بندگان نواب كامیاب كلب آستانه حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان خلد الله ملكه، و ثواب آن به روح جد بزرگوار خود پادشاه غفران پناه فردوس بارگاه شاه طهماسب انار الله برهانه هبه فرمودند. كتبه علی رضا عباسی، 1023 ^{(12) ۞}.

در داخل رباط، بر دست چپ بدنه دیوار ورودی، سنگ سیاه رنگی نصب است كه به خط نسخ ناپخته ای این عبارات بر آن نقر شده:

هو الله سبحانه؛ بسعی العبد الملك المعبود الا له اسد الله بن حسن خانه خواه، سنه 1023."

بر سمت راست همین بدنه و قرینه سنگ مذكور در فوق سنگ دیگری نصب بوده است كه آن را از جای خود خارج كرده اند. اما اینكه آن را به كجا برده اند و چه بر آن نوشته بوده خدا عالم است!