اطراف عقدا

1- رباط نارستان ۩

رباط يا قلعه نارستان در قريه نارستان، نزديك عقدا در يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

در هيجده كيلومتري جنوب غربي عقدا، بر سر راهي كه به ندوشن منتهي مي شود، قريه كوچك نارستان واقع است. اين دهكده در عصر صفوي بر سر راه واقع بوده و در اين دهكده رباط ^{(1) ۞} آجري و سنگي اي به طول و عرض تقريبي چهل در سي متر با چهار برج و صفه ها و حجرات وجود دارد و در محل، آن را «قلعه» مي نامند.

در جامع مفيدي به اين دهكده اشاره شده و نوشته است: "مزرعه نارستان، مكاني است به غايت خوش هوا و محل نزول قوافل. در سنه ثمانين و الف حاجي شرف الدين عقدايي در آنجا سرايي محقر ساخته، خانه آخرت خود بدان آبادان ساخت ..." ^{(2) ۞}

به نظر من اين سرا جز كاروانسراي فعلي، بناي ديگري نمي تواند باشد.

نزديك به نارستان ده خليل آباد واقع است كه بنا بر ضبط جامع مفيدي ^{(3) ۞} در 1071 ^{(4) ۞} به سعي حاجي خليل عقدايي آبادان شده است و فعلاً از آثار قديم، بناي اعياني آن خانه شخصي كه به شكل قلعه اي از آجر به بلندي شش متر بوده با برج گسيخته اي نزديك به آن كه بسيار عظيم است باقي است و با پل چوبي از برج به داخل قلعه مي رفته اند.

رباط يا كاروانسراي شورو يا شوراب، نزديك خليل آباد و عقدا در يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

2- برج شاه ريگ ۩

به فاصله سه فرسخ از خليل آباد به طرف غرب و بركنار از راهي كه به رباط ياغميش منتهي مي شود، به نزديك كوه سياه و منفرد، برجي از عصر صفوي كه محل حفاظت بوده قرار دارد.

رباط يا كاروانسراي شورو يا شوراب، نزديك خليل آباد و عقدا در يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

3- رباط شورو ۩

بر سر راه رباط ياغميش و ورزنه به فاصله سه فرسخ از خليل آباد، رباطي از گل و سنگ كه رو به ويراني است قرار دارد. مساحت اين رباط به طور تقريب سي متر در سي متر است و سردر و برج هاي آن از آجر ساخته شده.

ذكر اين رباط در جامع مفيدي بدين شرح آمده است: "رباط شوراب. ^{(5) ۞} مدتي بود كه آن رباط خراب و مسكن قاطعان طريق گرديده بود. در زماني كه ميرزا جعفر قزويني به وزارت خطه يزد تعيين گرديده، به آن بلده آمد و رباط مزبور را عمارت نمود. و از قديم الايام در حوالي رباط آب شوري بود. خواست كه آن را جاري كند. دو سه چاهي كه در بلندي حفر نمود؛ آبي كه بود در جوف زمين ناپديد گرديد." ^{(6) ۞}

نماي شمالي رباط يا كاروانسراي ياغميش يا يغمش نزديك عقدا در يزد. سردر آجري بنا نيز در همين ضلع شمالي مي باشد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

4- رباط ياغميش (يغميش) ۩

به فاصله چهار فرسخ از شورو در راه مالروي كه به ورزنه اصفهان منتهي مي شود رباطي ^{(7) ۞} مستحكم به مساحت 35 × 45 متر از سنگ و آجر قرار دارد كه وضع ظاهري و عظمت بنا حكايت از اعتبار رباط و مركزيت داشتن آن در دوراني مي كند كه راه اصفهان به يزد از ورزنه مي گذشته و ياغميش بر سر آن راه واقع بوده است و ابتداي خاك يزد را از ياغميش مي شمرده اند. ^{(8) ۞}

صاحب جامع مفيدي در وصف اين رباط مي نويسد: "به سرحد يزد و اصفهان در ميان بيابان واقع است. جايي است خوفناك و مكاني است پر وحشت. در قديم الايام قلعه اي ساخته بودند از سنگ؛ اما خرابي تمام در بنيان آن راه يافته بود. ايالت و شوكت پناه، جاني خان قورچي باشي در زمان اقتدار به تعمير آن همت گماشت و در نهايت استحكام به اتمام رسانيد و بر اطراف آن برج هاي عالي ترتيب داده و در ساحت آن چاهي حفر نمود كه مترددين از آن مستفيض مي گردند و باني را به دعا ياد مي كنند." ^{(9) ۞}

نماي شرقي رباط يا كاروانسراي ياغميش يا يغمش نزديك عقدا در يزد. دو برج سنگي و گاوپهلو هاي آجري در ضلع شرقي قابل رويت مي باشد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

وضع فعلي قلعه نيز مويد نوشته صاحب مفيدي است. يعني ديوار هاي قسمت قديمي رباط همه از سنگ سرخ و بسيار محكم است و بعداً تعميرات و مرمت هايي كه در آن شده، با آجر به انجام رسيده و مخصوصاً برج ها و گاوپهلو هايي به آن الحاق شده است.

سردر ورودي كه در طرف ديوار شمالي است تماماً از آجر و احداث عصر صفوي است. دو برج متصل به سردر به محيط خارجي پانزده متر از آجر و يك گاوپهلو و جرز كه حكم شمع و حمال براي ديوار دارد در همين قسمت ساخته شده. در دو زاويه ديوار سمت راست يا مغرب دو برج و در وسط آن يك برج سنگي هست و يك شمع آجري هم در همين سمت ديده مي شود. در ديوار سمت چپ يا مشرق دو برج سنگي اصلي و دو گاوپهلوي آجري متصل ديده مي شود. بلندي ديوار ها قريب نه متر است. بالاي سر شاه نشين برجي از آجر به بلندي سه متر ساخته اند و در همانجا سه سوراخ تعبيه شده كه جاي ريختن روغن داغ و آب جوش بوده است. دو متر از سر ديوار برج هاي اطراف قلعه از آجر ساخته شده. در داخل رباط صفه ها، و عقب سر آنها طويله و اصطبل ها همه از آجر بنا گرديده و به طور كلي اين رباط از حيث استحكام و استواري از رباط هاي مهم و نسبتاً سالم صفحات يزد و از لحاظ نقش و طرح هم استادانه و خوش كار است. ^{(10) ۞}

5- رباط خرگوشي ۩

نماي داخلي رباط يا كاروانسراي خرگوشي. همين گونه كه معلوم است رطوبت زمين بيابان تا نيمي از رويه ديوار هاي بنا را خورده است. پشت صفه ها، اطاق ها و پشت آن اصطبل ها قرار دارند.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

اين رباط كه از بنا هاي خير و استوار شاه عباس صفوي است، نزديك باتلاق گاوخوني و بر سر راه قديمي واقع شده كه امروزه مالرو است و از آنجا راهي به ورزنه و راهي به ندوشن مي رود و فاصله اش تا ورزنه حدود چهارده فرسخ است. چون راه يزد به اصفهان از معبر قديم به مسير كنوني تغيير يافته اهل تحقيق، گذارشان بدين رباط نيفتاده است و فرنگي ها هم ذكري از آن در كتب اساسي معماري و باستانشناسي ايران نكرده اند.

از اين رباط در تاريخ عالم آراي عباسي ياد شده است. اسكندر بيك تركمان ذيل مقاله يازدهم از صحيفه اول به عنوان آثار خير شاه عباس مي نويسد: "... و رباط گاوخوني و رباط ديگر در بيابان خرگوشي مابين ورزنه رودشتين اصفهان و ندوشن يزد كه هميشه از بيم قطاع طريف محل خوف و خطر مترددين بود و حالا امن است ...." ^{(11) ۞}

بيابان خرگوشي بياباني است بر كناره شرقي و جنوبي گاوخوني و رباطي كه در آن ساخته شده به همان نام محل ناميده شده است. اين رباط ده فرسخ تا عقدا و بيست فرسخ تا ندوشن فاصله دارد و راه آن كه از خليل آباد جدا مي شود ابتدا به سرو عليا بعد به آبادي محقري به نام كايون مي آيد.

نماي داخلي رباط يا كاروانسراي خرگوشي. در وسط رباط مخزن آب به صورت يك آب انبار وجود دارد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

رباط، بسيار عالي و بزرگ و معتبر و تمام از سنگ و آجر ساخته شده و طول و عرض آن حدود هشتاد در هشتاد متر است. متاسفانه به علت انحراف راه و بي مصرف ماندن رباط، چوپانان و ساربانان قسمت هاي زيادي از آن را خراب كرده اند و تقريباً رو به انهدام است.

اين رباط از بزرگترين و زيباترين و خوش طرح ترين رباط هاي عصر صفوي است. رباط هايي كه در اطراف سياه كوه (مشهور به عين الرشيد و قصر بهرام نزديك ورامين)، اصفهان و نطنز و جز اينها ديده ام هيچ يك بدين پايه نيست و بسيار افسوس كه ويراني در اركان آن چنگ انداخته است.

وضع ساختماني رباط بدين شرح است كه در دوره اصلي رباط اصطبل و جلوي آنها حجرات و پيش اطاق ها صفه قرار دارد.

در هر بدنه آن پنج ستون برج نما ساخته شده. ديواره روي پشت بام دو متر عرض دارد. سردر آن دو طبقه و طبقه دوم شاه نشين است. در داخل رباط دور تا دور هيجده صفه هست كه سه صفه بزرگتر و يكي هم در قسمت جنوبي داراي محراب و نمازگاه است. در چهار زاويه رباط چهار مدخل براي دخول به طويله است و مخزن آب به صورت آب انبار در وسط رباط ساخته شده است.

كتيبه داخلي رباط يا كاروانسراي خرگوشي. عبارت كتيبه در متن آمده است.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

نفيس ترين اثر باقي مانده در اين رباط، كتيبه آن است كه به خط عليرضا عباسي خطاط مشهور عصر شاه عباس است و در پيشاني رباط ميان شاه نشين و سردر ورودي نصب است. اين كتيبه بر پانزده قطعه سنگ سبز رنگ به عرض شصت سانتي متر و طول هشت متر در سه ضلع مدخل نقر و نصب شده، و عبارت منقور بر آن بدين شرح است:

امر فرمودند بانشاء اين رباط بندگان نواب كامياب كلب آستانه حضرت اميرالمومنين علي بن ابي طالب عليه السلام عباس الحسيني الموسوي الصفوي بهادر خان خلد الله ملكه، و ثواب آن به روح جد بزرگوار خود پادشاه غفران پناه فردوس بارگاه شاه طهماسب انار الله برهانه هبه فرمودند. كتبه علي رضا عباسي، 1023 ^{(12) ۞}.

در داخل رباط، بر دست چپ بدنه ديوار ورودي، سنگ سياه رنگي نصب است كه به خط نسخ ناپخته اي اين عبارات بر آن نقر شده:

هو الله سبحانه؛ بسعي العبد الملك المعبود الا له اسد الله بن حسن خانه خواه، سنه 1023."

بر سمت راست همين بدنه و قرينه سنگ مذكور در فوق سنگ ديگري نصب بوده است كه آن را از جاي خود خارج كرده اند. اما اينكه آن را به كجا برده اند و چه بر آن نوشته بوده خدا عالم است!