زرجوع، هفتادر، گاپله، ارجنان

1- زرجوع ۩

زرجوع ^{(1) ۞} دهكده اي است كه در دره اي به فاصله بيست و چهار كيلومتر در جنوب شمس آباد عقدا و در دامن كوه هاي «ميل نيزار» و «لاي چغك» كه درختچه هاي بادام كوهي در آن كوه ها بسيار است، واقع شده است. اهالي آنجا مسلمان اند و باغ ها و زراعت، جمله متعلق به آنهاست.

1-1- زيارت بونو پرس ۩

زيارتي در آنجا هست كه از آن زردشتيان است و همه ساله اين طايفه از اول تا پنجم تير ماه براي زيارت و نذورات به اينجا مي آيند. اين زيارت را «بونو پرس» ^{(2) ۞} و «پير بانو» مي خوانند.

آقاي جمشيد سروش سروشيان در «فرهنگ بهدينان» درباره آن نوشته است:

"زيارتگاهي است در جنوب عقدا؛ و معروف است كه دختر يزدگرد هنگامي كه از فارس فرار كرد، چند نفري ^{(3) ۞} او را مورد تعقيب قرار دادند. در نزديكي عقدا به او نزديك شدند. دختر يزدگرد كه بسيار برآشفته و نگران بود از خدا خواست تا كوه او را به دامن خود پنهان كند. كوه دهان باز كرد و او بدانجا رفت. ولي سر مقنعه او بيرون ماند. يكي از مسافرين كه شب را در عقدا مانده بود، دختر را در خواب ديد و دختر از او خواست كه محلي بر سر مزار او بسازد. مسافر سحرگاهان برفت و مزار او را از انتهاي مقنعه كه بيرون مانده بود بيافت و بنايي در آنجا ساخت كه تا امروز باقي است. سابقاً چنين مرسوم بود كه درين محل زرتشتيان قرباني مي كردند. يكي از پيشوايان ديني به اين عمل ايراد كرد و فعلاً نذوراتي به آنجا مي برند و قسمت مي كنند." ^{(4) ۞}

نماي داخلي زيارتگاه پير پارس بانو يكي از زيارتگاه هاي زرتشتيان يزد.

عكس: نصر الله كسراييان؛ متن: زيبا عرشي؛ مجموعه: سرزمين ما ايران؛ سايت

ابنيه اي كه اكنون در اين محل ديده مي شود چنان قدمتي كه آقا سروشيان بدان اشاره كرده اند ندارد و بر سنگ تاريخي كه در مدخل اطاق اصلي اين زيارتگاه نصب است اين عبارت نقر شده است كه تاريخ تعمير بنا را نشان مي دهد:

"هو الله تعالي. به نام ايزد راستي پسند. در عهد دولت ابد مدت اعلي حضرت پادشاه جمجاه ناصر الدين شاه خلد الله ملكه، تعمير اين مكان شريف كه محل غيبت خاتون بانوي پارسا، دختر شاه يزدجرد شهريار، خاله امام سجاد صلوة الله عليه است به همت جناب مهروانجي بن فسرامجي پاندي هندوستاني كه هميشه معين طايفه ايرانيان اند در هنگامي كه اين مسافر مانكجي ابن ليمجي ولد هوشنگ هاتريا ملقب به درويش فاني هندوستان ^{(5) ۞} با فرزند دلبند خود هرمزجي به عزم سياحت اينجا رسيد اهتمام به عمل آمد. مطلب اصلي اين است كه چون سابق بر اين ندانسته ذبح گاوي شد، به فتواي قاضيان دين مبين، اين عمل خلاف است و من بعد هر كس مرتكب اين فعل خلاف شود به لعنت خدا و نفرين انبياء گرفتار شود. به تاريخ يوم فروردين ايزدار سپندار ماه تقويم سنه 1225 يزدجردي مطابق با سنه 1272 هجري نبوي مصطفوي."

سنگ ديگري در دست چپ مدخل نصب است كه قدمت بناي زيارت و آباداني آن را به عصر صفوي مي رساند و معلوم مي شود در آن ايام اين محل مورد احترام و زيارتگاه زرتشتيان بوده است. ^{(6) ۞} نص منقور بر سنگ مورخ 1070 چنين است:

"يك عدد چنار ابان ولد اسفنديار سرخاب ركنابادي نشانيد و وقف كرد در گذرگاه خاتون بانوي پارسا مشروط بر آنكه نكنند و نچرند و نفروشند و مادام كه اولاد و ورثه ×سه كلمه خوانده نمي شود× در آن حدود باشند ديگري منزل نكند و خلاف كننده به لعنت ابدي و نفرين خلايق گرفتار شود. تحريراً في خرداد ماه، سنه سبعين و الف. عمل ابن قياس (كذا) محمد حسن اردكاني يزدي."

در باب اين زيارتگاه خانم مري بويس مقاله فاضلانه اي نوشت و بر اين عقيده رفت كه اين زيارتگاه و زيارتگاه هاي پنجگانه ديگر يزد همه از معابد ناهيد است. مري بويس در مقاله خود راجع به پير هريشت و بانو پارس اطلاعاتي مفيد از كتاب «روايات داراب هرمزد» هم نقل كرده است. عنوان و مشخصات اين مقاله بدين شرح است:

آقاي دكتر حسين جوادي ترجمه مقاله را در صفحات 125 - 146 مجله «بررسي هاي تاريخي»، جلد 2، ش 3 و 4، سال 1346 انتشار داده است.

2- هفتادر ۩

هفتادر ^{(7) ۞} قريه اي است به فاصله سه كيلومتر از جاده در شمال شرقي عقدا و از قديم ترين آبادي هاي اين منطقه است. در تواريخ يزد به اين مطلب اشارت رفته است كه قباد ساساني چون به فارس رسيد و به سوي يزد آمد در ولايت ميبد به ده فرسنگي شهر ميبد، آتشخانه اي بنا كرد و فرمود تا هفت آتش از آتشگاه هاي بزرگ آن عصر بدانجا آورند و آنجا را قريه اي آبادان ساخت، و به «هفت آذر» مرسوم شد. ^{(8) ۞} البته اكنون آثار آتشكده در اين محل باقي نيست و ممكن است مولفان به تناسب لفظ، چنين وجه تسميه اي را در كتب خود نقل كرده اند. آثار قديمي اي كه فعلاً در هفتادر موجود است عبارت است از:

2-1- امامزاده سيد محمد ۩

امامزاده سيد محمد در هفتادر در شهرستان عقدا در يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

امامزاده سيد محمد بناي نسبتاً مفصل و خوش طرحي است كه بر كنار ده واقع شده و قسمتي از گنبد آن در كمره، كاشيكاري است. چون مقدار زيادي از كاشي هاي قديمي آن كه صفوي نما است ريخته بوده، جديداً از كاشي هاي نو چسبانيده شده است. در اين امامزاده چند لوحه قبر از كاشي با تواريخ منظوم ديده شد كه همه از قرن سيزدهم هجري است. يك قطعه سنگ قبر مرمر به اندازه 40 × 120 سانتي متر كه آن را «سنگ كولي» مي نامند، آنجا وجود دارد كه عبارات منقور بر آن بدين شرح است:

"وفات يافت. هذا مرقد كربلايي (كذا) فراج (كذا، و يك كلمه پس از آن شكسته است) ولد مرحوم كربلايي (كذا) مقصود في غره شعبان المعظم سنه 1036 ^{(9) ۞}."

در سه طرف بناي اصلي امامزاده به طرح مرسوم صفحات عقدا و اردكان، غلام گردش ^{(10) ۞} به عرض چهار متر و در قسمت پيش رو صفه بلند و پهني ساخته شده است.

2-2- دروازه قديم هفتادر ۩

قسمتي از دروازه قديم آبادي، كه آجري است در قسمت مشرق ده به جاي مانده و به نام دروازه «بز گله كن» مشهور است. قدمت بنا را به قرن نهم مي توان تخمين كرد.

2-3- مسجد جامع هفتادر ۩

كاشي محراب مسجد جامع هفتادر به رنگ فيروزه اي كه سوره يس بر آن نقر شده است؛ مربوط به شماره 1.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

مسجدي است كه از گل و خشت بنا شده و گرمخانه و ايوان تابستاني روبروي يكديگر قرار گرفته است و حياط كوچكي آن دو را جدا مي سازد. از آثاري كه در اين مسجد ديده شد هفت قطعه كاشي است كه به معرفي آنها پرداخته مي شود:

1- كاشي فيروزه اي 50 × 150 سانتي متر در دو قطعه كه در محراب تابستاني نصب است. سوره يس در وسط و حاشيه آن، به طور برجسته به خط نسخ مشوشي خوانده مي شود.

اين كاشي تاريخ ندارد ولي به قياس نظايري كه از اين نوع در يزد ديده شده است و بعداً معرفي مي شود ^{(11) ۞}، ساخت قرن هفتم هجري است.

2- كاشي منقش يك پارچه كه در متن آن دوازده امام و در اطرافش آيه «اقم الصلوة ...» به خط نسخ نوشته شده و متاسفانه قسمتي كه نام كاتب و احتمالاً تاريخ داشته شكسته شده و از ميان رفته است. اين كاشي به رنگ هاي لاجوردي و مشكي است و در قسمت فوقاني در ميان گل و بوته، نقش قنديل آويخته ديده مي شود و از حيث كار و زمان، مشابه كاشي ديگري است كه بلافاصله پس از اين معرفي مي شود.

3- كاشي منقش و مخطوط يك پارچه كه در متن آيه «كل نفس ذائقة الموت» و حديث نبوي «الموت كاس ...» به خط نسخ و در سه طرف آن دوازده امام نوشته شده و لوح مزار مولانا شاه حسين است؛ با اين عبارات:

"وفات يافت شاب محترم مكرم، مولانا شاه حسين بن خواجه حسن بن خواجه حسين هفتادري در تاريخ پنجم شهر ذي الحجة الحرام، سنة ستين و تسع مائة هجرية نبوية. عمل العبد الضعيف المحتاج الغني، حيدر بن حسين الاردكاني."

در بين سطور اين كاشي اشعار فارسي بدين شرح ضبط شده است:

................................... هركه آمد بـه جـهان اهل فنـا خواهد بود ................................... خـانه اي را كـه تـو امـروز عروسي بيني ................................... ...................................	.................... ..... 1 ..... .................... ..... 2 ..... .................... ....................	................................... آنكه پاينده و باقي است خدا خواهد بود ................................... نـگـران بـاش كـه روزيـش عزا خواهد بود ................................... ...................................

................................... اي مرگ! هـزار خـانـه ويـران كردي ................................... هـر دانـه قيمتـي كـه آمـد به وجود ................................... ...................................	.................... ..... 3 ..... .................... ..... 4 ..... .................... ....................	................................... در چـنگ اجـل تـو غارت جان كردي ................................... بـردي و بـه زيـر خـاك پنـهان كردي ................................... ...................................

................................... ××× هـرچه در آري ز ممكنات جهان ................................... ...................................	.................... ..... 5 ..... .................... ....................	................................... نوشـتـه اند بـر آن كـل من عليها فان ................................... ...................................

لوحه كاشي مورخ 892 در مسجد جامع هفتادر.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

در سمت فوقاني مثلثي شكل كاشي، تصوير چهار سرو و قنديل آويخته در ميان آنها ديده مي شود. اين كاشي در بدنه ستون محاذي ^{(12) ۞} محراب، در ايوان تابستاني نصب است.

4- كاشي لاجوردي رنگ يك پارچه به اندازه 30 × 50 سانتي متر داراي خطوط برجسته كه در قسمت زنانه ايوان تابستاني در سمت چپ نصب است. اين كاشي لوح مزار حاجي قهار نامي بوده است و در حاشيه آن آيه « انا انزلنا ...» و در وسط، عبارت "هذا مرقد حاج قهّار ... في سنه 655." به خط نسخ ديده مي شود.

5- كاشي لاجوردي مايل به سبز و يك پارچه به اندازه 30 × 50 سانتي متر كه در پايه ستون دست چپ در ابتداي ايوان تابستاني نصب است و در كناره آن «قل هو الله احد ...» به خط نسخ برجسته و در وسط آن كه شكل محراب دارد نقوش اسليمي ديده مي شود. از حيث جنس و كار و خط نظير شماره 4 است.

6- كاشي لاجوردي رنگ يك پارچه به اندازه 20 × 30 سانتي متر.

3- گاپله ۩

امامزاده سيد نور الدين احمد يا امامزاده پاگنده در گاپله در شهرستان عقدا در يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

گاپله ^{(13) ۞} آبادي كوچكي است به فاصله سه فرسخ در مشرق عقدا و چهار كيلومتر از جاده فاصله دارد.

3-1- امامزاده سيد نور الدين احمد ۩

اين امامزاده در پانصد قدمي مركز آبادي گاپله واقع شده است و هيچ نوع سنگ و كتيبه ندارد.

بقعه امامزاده بنايي است با گنبد و غلام گردشي كه از سه طرف، بناي اصلي را در خود گرفته است و از طرف مدخل ايواني دارد. در داخل بنا در قسمت كمربند گنبد دو بند ^{(14) ۞} و در مركز گنبد شمسه اي به شكل ستاره هشت پر از آب و رنگ، نقاشي شده است.

اين امامزاده به نام «پا گنده» ^{(15) ۞} نيز شهرت دارد.

4- ارجنان ۩

در تلفظ محلي ارژنون و ارجنون ^{(16) ۞} مي گويند. آبادي كوچكي است بر لب جاده عقدا به اردكان و در چهار فرسخي اردكان. برج خوش طرحي كه قريب صد سال قبل در آنجا بنا شده، از مشخصات و ديدني هاي آن است. آثار تارخي اين محل بدين شرح است:

4-1- امامزاده شمس الحق ۩

بناي موجود اين امامزاده كه به كل تازه و حديث ^{(17) ۞} است بر سر تپه اي به فاصله يك كيلومتر از ده و بر كنار جاده اصلي واقع شده است. از بناي قديمي آن كه در «فرهنگ جغرافيايي ايران»، جلد هم، ذيل ارجنان ذكر شده، اثري به جاي نيست.

4-2- رباط و برج ارجنان ۩

رباطي ^{(18) ۞} كه در ارجنان از آجر ساخته شده است و در منظر عمومي قرار دارد از آثاري است كه در دوران قاجاري بنا كرده اند.

برج منفردي كه روبروي رباط، بر كنار استخر آب ديده مي شود نيز از دوره قاجاري است.