عقدا

1- مقدمه ۩

مسجد هلاكو در عقدا در يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

در راه نايين به يزد به فاصله 74 كيلومتر از نايين، نخستين آبادي بزرگ، عقدا است كه نامش دركتب تاريخي يزد برده شده و هميشه سرحد و حد فاصل ميان نايين و يزد شمرده شده است. عقدا از مضافات و توابع يزد است و احداث آن را به «عقدار» نامي از سرهنگان يزد، منسوب دانسته اند.

صاحب جامع مفيدي نوشته است: "... و او را سه سرهنگ بود. ... و عقدار در بيست فرسخي يزد قناتي جاري كرده، قلعه و ديهي ساخت و آن را به عقدا مرسوم نمود." ^{(1) ۞} و خود مطلبي است كه از تاريخ يزد جعفري و تاريخ جديد يزد اخذ شده است. نكته تازه اي كه در تاريخ جديد يزد ديده مي شود اين است كه مي نويسد: "و عقدار، عقدا بساخت كه به ده گبران مشهور است." ^{(2) ۞} ياقوت در معجم البلدان، صفحات 695 و 711، عقدا را به صورت «عُقده» به ضم اول آورده و گفته است: "مدينه في طرف المفازه قرب يزد من نواحي فارس." در مسالك و ممالك اصطخري صفحه 118، احسن التقاسيم مقدسي صفحه 488 و صوره الارض ابن حوقل در دو مورد به صفحات 203 و 289، نيز «عقده» ضبط شده است. اطراف دهستان عقدا بيست ده قرار دارد كه عده اي در پهنه بياباني و عده اي در دامه كوه هاي نزديك به آن است. جمعيت عقدا را شش هزار نفر شمرده اند.

سنگ مسجد هلاكو در عقدا در يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

2- رباط حاجي ابوالقاسم رشتي ۩

رباط يا كاروانسرا بزرگ و خوش طرح كه از آجر در وسط آبادي و بر كنار شاهراه بنا شده از آثاري است كه چون به شكل و ترتيب رباط هاي شاه عباسي ساخته اند، جلب توجه مي كند. رباط داراي بادگير بلندي است كه از فاصله دور، مشخص آبادي است. در صفه شمالي، روبروي در ورودي، تخته سنگي به خط نستعليق به ديوار نصب شده است كه نام واقف و باني در آن مذكور است، بدين عبارات:

هو الواقف السراير. ... و بعد وقف نمود قربه الي الله، جناب سعادت مآب، حاجي ابوالقاسم تاجر رشتي اين رباط را براي انتفاع مترددين به نحو متعارف و براي حيازت ^{(3) ۞} خاكروبه و محلله آنجا كه مضر انتفاعات مسلمانان نشود؛ به اين ترتيب كه اولاً تعميرات ضروريه رباط بشود؛ و ثانياً مصنعه اي {يك كلمه محو شده} جلو رباط كه وقف است بر عامه مسلمانان از آب يا از آن اقسام انتفاعات منتفع شوند {يك كلمه خوانده نشد} و كنند و همه را صرف تعمير نمايند، وجوه بر آب عقدا نمايند، حتي اتمام كردن مصنعه فاطمه خواند و ابناء السبيل آنجا، مقرر آنكه بدون اذن متولي احدي به جهت ضبط خاكروبه در آن تردد نكنند و توليت آن را به جهت خود و ساير متوليان مزرعه قاسم آباد وقفي خود در قرب شهر به همان ترتيب قرارداد نمود، و كان ذلك في المحرم الحرام من شهور سنه 1262. ^{(4) ۞}

اين رباط اكنون پاسگاه ژاندارمري عقداست. حاجي ابوالقاسم رشتي از تجار مشهور عصر خود بود كه جز يزد در بلاد ديگر هم شهرت داشت. مولف «دستور الاعقاب» كه رساله اي در سيرت و ذم حاجي ميرزا آقاسي است، در راهنماي كتاب، صفحه 477 از او به نام فرد شاخص ياد كرده است. در «كتابچه موقوفات يزد» تاليف عبدالوهاب طراز، ^{(5) ۞} موقوفات و خيرات و مبرات او برشمرده شده است.

3- سنگ آب انبار پايين كوچه ۩

قطعه سنگي است سياه رنگ به اندازه 85 × 36 سانتي متر كه از زير خاك بيرون آمده است و در خانه يكي از معتمدان محل ديده شد و حكايت از آب انباري مي كند كه اكنون ويرانه شده و در 1027 ^{(6) ۞} ساخته شده بوده است. قطعه تاريخ منظوم در سه ستون به نستعليق بر آن نقر شده و به علت خاك خوردگي، بعضي از كلمات آن ناخواناست؛ و اين است ماده تاريخ:

................................... شـد به سـال سـابع و عشـريــن الــف ................................... تـا كـه چون وارد شود ××× چــشـمـه ................................... ××××××××× اخلاص لعنت بر يزيد ................................... ×××××××××××××××× خـــــداي ................................... هــر كــه در دنــيــا بــكـــارد دانــــه اي ................................... صــــاحــبــــان خـــيــــر در روز جــــــزا ................................... جــاي اهــل خــيـــر در جـــنـــت بـــود ................................... ...................................	.................... ..... 1 ..... .................... ..... 2 ..... .................... ..... 3 ..... .................... ..... 4 ..... .................... ..... 5 ..... .................... ..... 6 ..... .................... ..... 7 ..... .................... ....................	................................... ايــن بـنــا از بـهــر حــفــظ آثــار طــيــن ................................... ××× از وي جــامـي از مـــاي مـعــيــن ................................... بر حـسـيـن بـن عـلـي خــلــد بــريـــن ................................... درگـذارد ×××××××××× اجـمــعـيـن ................................... در قـيـامت باشـدش صد خوشه چيـن ................................... بشـنــويــد ايـن مــژده از روح الامـيــن ................................... اي عــزيــزان فــادخـــلـــوها خــالــدين ................................... ...................................

ساخت حاجي عليشاه {يك كلمه ناخوانا} ولد حاجي محمد حسن

4- مسجد هلاكو ۩

اين مسجد از آجر بنا شده و در دو طبقه است و هر طبقه منحصراً يك اطاق دارد. در اين سال هاي اخير سقف و پيكرش فرو ريخته بوده است و اخيراً تعمير و مرمت كرده اند و سنگ تاريخ آن كه مدتي از محل خارج كرده و در خانه اي نگاهداري مي كرده اند، مجدداً در بنا نصب شده است. قسمت بالاي سنگ، مثلثي شكل است. بر اين سنگ خاكي رنگ به خط نسخ ابيات مذكور در زير را با عنوان يا الله، يا محمد و يا علي نقر كرده اند:

................................... كـريـم صـــادق بـا عـــقـــل عـــمــــده ××× ................................... چــو از ســرادق غــيــبــي نـــداي لا ريــبــي ................................... پــي هـلاك عـدو مـسـجـد هـلاكـو سـاخـت ................................... هـديـه كـرد ثـوابـش بــراي ســبــط سـعـيــد ................................... كسـي كـه در عـوض داغ مـيـوه دل خـويـش ................................... بـسـان كـعـبـه ديـن نـسـبـتـش بـه ابـراهـيم ................................... دروسـت شـيـوه تـجـري و تـحــتـهـا الانـهــار ................................... دعـا كـنــنـد عــزيــزان كــه صــاحــب خــانــه ................................... ز روي فــكــر خــرد گــفــت مــصــرع تــاريــخ ................................... ...................................	.................... ..... 8 ..... .................... ..... 9 ..... .................... ..... 10 ..... .................... ..... 11 ..... .................... ..... 12 ..... .................... ..... 13 ..... .................... ..... 14 ..... .................... ..... 15 ..... .................... ..... 16 ..... .................... ....................	................................... كــه بــد مــوفــق و تــقــوي شـعار زهـد پناه ................................... به گوش عقل رسيدش، به سعي اين درگاه ................................... بــــــــــراي روح ×××××× خـــــلــــيــــل الله ................................... كـه تـا بـه قـصـر بـهشـتـش كـنند تـوشه راه ................................... گـزارد شــكـــر چـــنـــيـــن ×××××× خـــواه ................................... ×××××××××××××××× ديـــــن پـــنـــاه ................................... درو بـخـواه بـهــشــت بــريــن و عــذر گــنــاه ................................... گـنـاه جـمـلـه بـبـخـشـد خـصوص فـضـل الله ................................... شــده تــمــام بــنـاي چـنـيـن بـه لـطـف الـه ................................... ...................................

5- مسجد جامع ۩

اين مسجد داراي گرمخانه و ايوان تابستاني است و قسمت تابستاني جديدتر ساخته شده و در سقف گنبدش از داخل، يكي كاسه آبي به جاي شمسه با رسم هاي سياه مغولي نصب است. بالاي سر محراب آن هم يك كاشي ستاره اي با نقوش گل در وسط و اشعار در اطراف از نوع كاشي هاي ساخت قرن هشتم در ديوار گچي ديده شد.

بر سردر مدخل اصلي بيتي به خط كوفي گچ بري شده است:

................................... غـرض نـقـشـي اسـت كـز مـا باز ماند ................................... ...................................	.................... ..... 17 ..... .................... ....................	................................... كـه هسـتـي را نـمـي بـيـنـم بـقـايـي ................................... ...................................

6- حمام نو ۩

اين حمام بنا بر ماده تاريخ منظومي كه به خط نستعليق بر سنگ كنده اند و بر سر در آن نصب است در 1055 ^{(7) ۞} بنا گرديده است.

7- كلك حسينيه ۩

در وسط حسينيه بزرگ عقدا به مانند تمام حسينيه هاي يزد و اطراف آن، كلكي آجري و گلي قرار دارد. بر يكي از اضلاع آن قطعه اي كاشي يك پارچه آبي 35 × 20 سانتي متري با خطوط سياه مورخ صفر 1292 ^{(8) ۞} مربوط به قبر آخوند ملا عبدالله موذن ولد ملا محمد حسين نصب است. بر اين قطعه كاشي اشعاري كتابت شده است.

حصار خواجه نصير در عقدا در يزد. محافظ خانه ها و آبادي و بنا به قول مشهور طراحي خواجه نصير الدين طوسي.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

8- حصار خواجه نصير ۩

ميان اهل محل شهرت دارد كه خواجه نصير طوسي بدين آبادي آمده و بناي حصاري گذارده است كه خانه ها و اصلي آبادي را محفوظ مي داشته است و اكنون ويرانه هايي از آن ديده مي شود و منحصراً سردر ورودي و قسمتي از برج و ديوار شرقي آن به صورت نسبتاً سالم، هنوز بر جاي است. سردر حصار آن را از آجر ساخته اند.

9- قلعه سام ۩

قلعه بزرگ دشتي است كه از گل و خشت بنا شده و اكنون برج هاي آن به صورت مخروبه باقي است.

10- مسجد شمس ۩

مسجدي است كه بنا بر تاريخ منقور بر كتيبه سنگي آن در سال 1090 هجري قمري ^{(9) ۞} ساخته شده است.

دوستم منوچهر ستوده در سال 1319 هجري شمسي نقش كتيبه آن را برداشته و من از روي آن سواد ضربي، متن كتيبه را كه به خط نسخ است نقل مي كنم:

................................... چـــه از ســـرادق غـــيـــبـــي بـــه گــوش ××× ................................... بساخت مسجدي از نيكويي چو مسجد شمس ................................... مـــقام دلـــكـــش و ×××××××××××××××× ................................... چـه شـد تــمــام خــرد گــفـــت از پـــي تـــاريـــخ ................................... ...................................	.................... ..... 18 ..... .................... ..... 19 ..... .................... ..... 20 ..... .................... ..... 21 ..... .................... ....................	................................... نـــدا رســيــد كــه دنـيـا دنـيـسـت تـرك هـوا كـن ................................... تـو هـم در آي ز اخـلاص و تـرك عـجـب و ريـا كـن ................................... اگـــر ×××××××××××××××××× خــــدا كـن ................................... بـيا به مسـجـد شـمـس و ز روي صـدق دعـا كـن ................................... ...................................