اطراف اردكان

1- پير هريشت ۩

پير هريشت؛ محل غيبت يكي از كنيزان بانوي يزد گرد و زيارتگاه زرتشتيان در اطراف اردكان يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

هريشت در پانزده كيلومتري اردكان و بر دامن كوه هاي پستي واقع است. اين كوه ها خشك و بي علف است. به علت اعتقادي كه زردشتيان به غيبت يكي از كنيزان بانوي يزدگرد در آن محل دارند براي زايران چند دستگاه ساختمان مسكوني و سه آب انبار در آنجا ساخته شده است و هر سال روز هيجدهم نوروز براي زيارت بدين محل مي آيند و بيتوته مي كنند.

قديمي ترين آب انبار آن در زمان سلطنت ناصر الدين شاه بنا شده. تاريخ يكي از عمارات قديم آن 1314 قمري برابر با 1266 يزدجردي ^{(1) ۞} است.

بناي زيارتگاه منحصر به يك اطاق و پستو است. در قسمت پستو قسمتي از سنگ كوه مشهود است كه محل غيبت شمرده مي شود و در اين محل همواره آتش روشن است. در وسط اطاق مدخل كلكي ^{(2) ۞} وجود دارد كه بر آن نيز آتش مي افروزند.

در «فرهنگ بهدينان» شرح زير مربوط به اين زيارتگاه ضبط شده است:

"... بعضي معتقدند كه محل غايب شدن يكي از كنيز هاي بانوي يزدگرد است و بعضي مي گويند كنيز دختر يزدگرد است كه هنگام حمله عرب فراري شد و در اين محل گفت اي كوه مرا فرو گير و كوه دهان باز كرد و او را در خود جاي داد. مدت ها گذشت. مردي پسر خود را با خري كه به صحرا برده بود گم كرد و مدت سه روز دنبال او مي گشت. بالاخره پسرش را در حوالي اين محل بيافت. از او پرسيد كه با برف و سرما چه كردي؟ گفت: من ابداً برف و سرمايي نديدم. در اينجا زني مرا در كنف حمايت خود نگاهداري مي كرد و الحال كه تو آمدي در فلان نقطه پنهان شد. بايد كه به ياد او در اينجا بنايي بر پاي كني. پدر هم گفتار پسر را پذيرفت و ساختماني در آنجا ساخت كه هنوز پا بر جاي است." ^{(3) ۞}

پير سبز يا پير سوز يا چك چك؛ محل غيبت يكي از دختران يزدگرد و زيارتگاه زرتشتيان در اطراف اردكان يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

2- چكچكو، چك چك يا پير سوز ۩

محلي است در ميان اردكان و انجيره (در راه طبس) كه از يزد هشت فرسنگ فاصله دارد و به علت ريزش مختصر آب از كوه هاي سنگي سخت و بريده به «چك چك» و «چكچكو» موسوم است. زردشتيان به آنجا اعتقاد مي ورزند و مقدسش مي شمارند و بنا هاي متعدد مرفه براي ايامي كه به زيارت مي روند ساخته اند. اين محل به علت آنكه در ميان و بر بلندي كوه قرار گرفته است از دور شكوه و زيبايي دارد. راه رسيدن به آنجا ده تاست. راه اصلي از نزديك اردكان جدا مي شود؛ ولي راهي كه نگارنده اين سطور سپرد (در معيت منوچهر ستوده) از طريق «هامانه» بود. هامانه ديهي است بر كنار افتاده از جاده يزد به طبس كه راهش پس از گذشتن از رباط انجيره جدا مي شود و منطقه، دست نخورده و بسيار ديدني است.

زردشتيان اين محل را «پير سوز» ^{(4) ۞} مي خوانند و روز سوم تير ماه تا دهم، براي زيارت و نذورات بدينجا مي آيند و مخصوصاً گوسفند ذبح مي كنند. درين محل هم به مانند پير هريشت ساختمان ها و آب انبار هايي ساخته اند كه قديم ترين آنها در عصر ناصر الدين شاه بنا شده است؛ و سبب اين امر كه آثار و ابنيه زردشتي يزد در اين زمان ساخته شده است، سياست رفق و مدارايي است كه ناصر الدين شاه نسبت به آنان پيش گرفت و با آمدن مانكجي ليمجي هاتريا از هند و حشر و نشرش با زعماي دولت و اصحاب ديوان، اجازه بنا كردن اين نوع ساختمان ها و اجراي مراسم مذهبي به طور آزاد داده شد.

از ميان سنگ هاي تاريخ عمارت هاي اين محل دو سنگ كتيبه نقل مي شود:

◊ "به نام بخشنده مهربان. در عهد دولت ابد مدت سلطان عالي ... و خسرو صاحب قران ناصر الدين شاه قاجار ... و در اين خجسته مكان فرخ نشان، حيات بانو، دخت شاهنشاه اكبر يزدگرد شهريار بهدين سعادت ... جام گودرزين جنت مكان مهربان رستم، بنابر خير انديشي و سخاوت شعاري، مبلغ هفتاد و پنج تومان فيضي تصرف اين منزل شريف نمود تا هم كيشان او نشيمن و آسايش نموده، او را در دعاي خير ياد نمايند و خدا بيامرزي به روان خلد آشيان مهربان رستم بدهند. خراب كننده اين منزل و تباه سازنده اين لوح به لعنت خدا گرفتار بود. به تاريخ آذر ايزدي ماه قديم .... ×يك سطر مطلب زير سيمان كاري جديد رفته است.×"

◊ "به نام ايزد بخشاينده بخشايشگر مهربان. در عهد دولت جاويدان آيت، شاهنشاه جم جاه جهان پناه، ناصر الدين شاه قاجار، روحنا فداه، اين خجسته مكان مينو نشان را كه قدمگاه يكي از اولياء الله و خاصان درگاه يزدان، حضرت پير سبز نام و زيارتگاه طايفه زردشتيان است كه به مرور دهور عمارتش كهنه و شكسته شده بود و تعمير و مرمت لازم داشت. بهدين ستوده منش نيكو كنش بهرام بن مرحوم بهمن بن رستم بهرام محض لله و طلب آمرزش براي خود و نياكان و پدر و اردشير برادرش به يادگاري نيكنامي در جهان، بناي اين عمارت پيران گاه ^{(5) ۞} نهاده، به انجام رسانيد كه طايفه مزبوره و ساير زايرين به آسودگي در كنار زيارت و اوستا و دعا خواني بپردازند و اميد آنكه روان باني و آباء و اخوانش را ياد و شاد سازند. انجام يافت في ... دهم آذر ماه قديم 1236 يزدگرديه مطابق با 24 شهر ذي الحجه الحرام سنه هجريه. شكننده و خراب كننده اين لوح ... به لعنت خدا و نفرين ملايكه گرفتار باد."

داخل زيارتگاه پير سبز يا چك چك، محل روشن كردن شمع و سوزاندن گياهان متبرك.

عكس: نصر الله كسراييان؛ متن: زيبا عرشي؛ كتاب: سرزمين ما ايران؛ سايت

شرح زير را در كتاب «فرهنگ بهدينان» راجع به اين مقام مي خوانيم:

"زيارتگاهي است در هشت فرسنگي شمال شرقي يزد كه مسلمين «پيري چك چكو» خوانند. معروف است درينجا مزار حيات بانو است و از انظار مخفي بوده است. شباني در حوالي اين محل مشغول چراندن گوسفندان خود بود؛ ناگهان گوسفندان رم مي كنند و فراري مي شوند. شبان دست به درگاه خداوند بلند كرد و راه چاره از او طلبيد. در حين جستجو تشنه و خسته به كوهي رسيد كه آب از آن چكه چكه فرو مي ريخت. آبي نوشيد و استراحتي كرد. در عالم خواب مزار «پير سبز» به او خواب نما شد. از خواب برخاست. گوسفندان را جمع كرد و به شهر برد. بعداً مزار فعلي را ساختند تا حاجتمندان حاجت بدانجا برند و مقصود خود بيابند." ^{(6) ۞}

ميل ترك آباد؛ برجي آجري با محيط و ارتفاع سه متر كه نشانگر مسير راه است.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

3- ميل ترك آباد ۩

به فاصله دو كيلومتر از تركاباد ^{(7) ۞} و نيم كيلومتر در شمال شاهراه، ميلي آجري به ارتفاع سه متر ديده مي شود كه وسيله راهنمايي مسافران در قديم بوده و نشاني از ممر قديم جاده در پنجاه سال قبل است. محيط قاعده اين ميل 310 سانتي متر اندازه گيري شد. ميل را از آجر و گچ بنا كرده اند و داراي كتيبه يكپارچه آجري است كه اين عبارت را در آن نقر و پخته كرده اند: "عمل حاجي حسين چاووش محمود آبادي، 1331."

4- زردك ۩

زردك ^{(8) ۞} محلي است متروك در حاشيه اردكان به فاصله تقريبي ده كيلومتر كه مقاديري آثار و ابنيه خرابه مربوط به آبادي قديم در آن باقي است.