يزد باستان

در مباحث پيش، برخي از ويژگي هاي جغرافيايي ديرينه يزد را به انگيزه شناخت منابع و مجاري آب هاي سطح الارضي منطقه بررسيديم. اين شناخت اجمالي، ما را در رديابي كانون هاي عمده تجمع و اسكان و زراعت در جلگه يزد، رهنمون خواهد بود.

بحث درباره ادوار پيش از تاريخ ساكنان دشت يزد به علت فقر اطلاعات و اسناد و پيچيدگي هاي فراوان از حوصله بررسي خارج است و ناگزير بررسي در محدوده دوره تاريخي خواهد بود.

زراعت و مدنيت در يزد، در چهار كانون عمده پا گرفته است كه عبارتند از: كانون هاي «مهريز - فهرج»، «يزد»، «رستاق» و «ميبد - اردكان». ^{(1) ۞}

زراعت پيشگان مهريز - فهرج و يزد، به طور عمده وابسته به آب هاي سطح الارضي ^{(2) ۞} بوده اند؛ در حالي كه كشاورزان رستاق و ميبد - اردكان اساساً از آب هاي زيرزميني ^{(3) ۞} بهره مند مي شده اند.

به موازات دگرگوني هاي آب و هوايي و كاهش آب هاي سطحي روند وابستگي همه كانون هاي ياد شده به آب هاي زيرزميني افزايش يافت كه ناگزير موجب محدوديت هايي در معيشت و نتيجتاً گرايش به پيشه هاي ديگر، يعني صنعت و تجارت گرديد. شهر يزد به عنوان مركز سياسي و فرهنگي سرزمين يزد، در چنين شرايطي تكوين يافته است.

ويژگي هاي جغرافيايي، ^{(4) ۞} كشاورزي و آبياري و داد و ستد، از عوامل پيدايش و گسترش شهر هاي قديم بوده اند، بر اين اساس، مي توان عرصه كنوني شهر يزد را طبيعي ترين جايگاه براي تكوين و شكل گيري يزد باستان دانست. شهر قديم در كنار آبراه «سگزه» در منتهي اليه مسير «آب تفت» ^{(5) ۞} و در تقاطع راه هاي باستاني ري - كرمان و پارس - خراسان، شكل گرفته است. محله «شهرستان» در بافت قديم شهر ^{(6) ۞} و محوطه هاي پيرامون آن را به سبب بلندي و برجستگي زمين و مصونيت از سيل بايد نقطه مناسبي براي سكونت و بنياد نخستين شالوده هاي شهر يزد در عهد باستان بدانيم. اما يزد از ادوار پيشين تاكنون تنها نام يك شهر نبوده است؛ بلكه به منطقه اي از فهرج تا نايين اطلاق مي شده است ^{(7) ۞} كه چند شهر و آبادي هاي بسياري را در بر مي گرفته است.

شادروان عبدالحسين آيتي، روايتي را بازگفته است كه گويا شهر باستاني يزد را «ايساتيس» مي ناميده اند و محل آن در دامنه ي ارتفاعات مهريز بوده است. ^{(8) ۞} بخش اول روايت را با اندكي مسامحه مي توان پذيرفت و شايد ايساتيس همان است كه در جغرافياي بطلميوس به نام «ايستيخاي» در بيابان «كارمانيا» ^{(9) ۞} از آن ياد شده است. ^{(10) ۞} اما به درستي معلوم نيست كه آيا ايساتيس نام ناحيه و سرزمين بوده يا نام شهر؛ و اگر نام شهر بوده باشد جايگاه آن كجاست؟ در اين باره به اسناد و برهان هاي روشنتري نيازمنديم. اين نام را در كتب جغرافيايي قديم به صورت «ايزاطيخه» به معني يزد هم آورده اند. ^{(11) ۞}

به هر حال در بررسي يزد باستان علاوه بر شهر يزد، ما به جلگه يزد يا واحد ارضي بزرگتري نظر داريم كه از شمال غرب تا حوالي استان اصفهان و از جنوب شرقي تا حوالي استان كرمان كشيده شده است.

همين منطقه را اهل تحقيق، جزء «سرزمين هاي دوردست ماد» شمرده اند. ^{(12) ۞} سرزميني كه در اواسط هزاره اول پيش از ميلاد در سرنوشت سياسي اتحاديه قبايل ماد سهيم گرديد؛ بدين معني كه پس از غلبه هخامنشيان بر ماد، جزء خاك «پارس» درآمد. از همان هنگام آبادي نشينان منطقه يزد علاوه بر اينكه در مسير شاهراه ري به كرمان و اصفهان به يزد بوده اند، در گذرگاه راه پارس به خراسان قرار گرفته و نوعي نقش مرزباني از مرز هاي شرقي پارس و نگهباني و تنسيق راه هاي متعددي كه به چهار سوي ايران مي رفته ايفا مي كرده اند. راه هايي كه از كرمان، بنادر جنوب، پارس، اصفهان، ري،خراسان و زابلستان مي آمده و از مركز ايران مي گذشته اند.

يزد به ظن قوي در دوره هخامنشيان داراي راه هاي معتبر و موسسات راهداري و مراكز پستي و چاپاري بوده است؛ زيرا علاوه بر راه هاي شناخته شده باستاني، از روي مدارك قديم، راه هاي متروكي را بازيافته اند كه در عهد باستان مركز اقتصادي و فرهنگي ايران قديم را به يزد مي پيوسته است. ^{(13) ۞} در دوره هاي بعد نيز همواره اين اهميت محفوظ مانده؛ چنانكه نويسندگان كتب مسالك در سده هاي نخستين اسلامي، راه هاي متعددي را منزل به منزل نام برده اند كه از يزد مي گذشته است. بازمانده كاروانسرا ها و رباط ها و ميل ها و چاپارخانه هاي اكناف يزد خود بهترين گواهانند. و بالاخره اهميت راهداري در يزد به اندازه اي بود كه سلسله آل مظفر از منصب راهداري ناحيه ميبد به پادشاهي رسيدند. ^{(14) ۞}

ايستگاه ها و قرارگاه هاي منطقه در دوره هاي قديمتر عمدتاً اهميت نظامي و سياسي داشته است؛ اما در ادوار بعد اين قرارگاه ها را بيشتر براي سامان يافتن بازرگاني تقويت و نگهداري مي كرده اند. «بار تولد» نويسنده تذكره جغرافياي تاريخي ايران، يزد را عمدتاً داراي اهميت بازرگاني گذري مي داند؛ ^{(15) ۞} اما قبول نظر بار تولد بدين معني نيست كه اهميت برخي صنايع ريشه دار در منطقه به ويژه صنعت بافندگي را ناديده انگاريم.

از توصيف جغرافي نويسان قرون اوليه اسلامي درباره ويژگي هاي جغرافيايي سرزمين يزد يعني وجود مناطق پر گياه و درخت در منطقه و مرغوبيت و فراواني ميوه ها در شهر و روستا و حتي صدور آن ها به خارج از يزد، چنين بر مي آيد كه در ادوار پيش از آن نيز، كشاورزي در يزد پيشه اي پر سابقه و با رونق بوده است. ^{(16) ۞}

مردماني كه از ديرباز در اين منطقه به كشاورزي و آبادي نشيني روي آورده بودند، بي گمان به درجاتي از پيشرفت فرهنگي نيز رسيده بودند. امروز به دشواري مي توان از ويژگي هاي فرهنگي يزد در عهد باستان يزد سخن گفت؛ اما پاره اي آثار و يادمان هاي مادي و غير مادي كه تا امروز هم نگهداري شده اند، سر رشته اي از آيين هاي كهن ايراني را به دست مي دهند كه قرن ها پيش از ترويج مذهب «نو زردشتي» ساساني، مردم بدان پايبند بوده اند. از آن جمله مي توان از «مهر پپرستي» و نيايش آناهيتا ^{(17) ۞} نام برد. در زمينه آيين كهن مهر پرستي پاره اي نماد هاي آيين مزبور و رد پاي مهرابه هاي قديم، تا اندازه اي روشنگر است. و نيز درباره پرستش و نيايش آناهيتا، از چند نيايشگاه كهن الهه «ناهيد» كه دير زماني در اين منطقه پايدار بوده اند، مي توان نام برد. از آن جمله اند: «پارس بانو»، «پير سبز»، «پير ناركي»، «چهل دختران» ها و .... ^{(18) ۞}

در مجموع مي توان گفت كه دست كم چند قرن پيش از اردوكشي هاي اسكندر و سلوكيان به ايران، سرزمين يزد منطقه اي نسبتاً آباد و داراي اهميت اقتصادي، سياسي و فرهنگي بوده است.