كثه، كثنويه، كثنوا

محله كثنويه، كسنويه، كهنو يا كهنويه در يزد؛ محله اي قديمي در شمال غربي يزد و احتمالاً از آثار مانده كثه، كه قبلاً آبادي اي نزديك به يزد بوده و همينك يكي از محلات شهر يزد مي باشد.

«كـَثـَه» نامي است كه در منابع جغرافيايي بعد از اسلام، همراه با نام يزد، بار ها از آن ياد شده است؛ به گونه اي كه برخي كثه را مترادف با نام يزد پنداشته يا آن را نام قديمي و پيشتر يزد دانسته اند. ^{(1) ۞}

ناشناختگي واژه كثه و ابهامي كه در شكل و معني آن وجود دارد و نيز ناروشني تعلق ريشه اي اين واژه به زبان هاي ايراني يا غير ايراني، تاكنون نزد اهل نظر تعابير و گمان هاي گوناگون را بر انگيخته است. چنين به نظر مي رسد كه بررسي و شناخت اين واژه در بازشناسي تاريخ يزد، در دوره هاي پيش از اسلام، گامي بلند خواهد بود.

تا سده چهارم هجري، هيچ سندي در دست نداريم كه از كثه نام برده باشد؛ در حالي كه دست كم يك قرن پيش از آن، نام يزد را در اسناد مكتوب قرن سوم هجري مي يابيم؛ بدين صورت كه «ابن خردادبه» ^{(2) ۞} و «يعقوبي» ^{(3) ۞} در آثار جغرافيايي خود، بدون ذكر كثه، تنها از يزد نام برده اند.

گويا نخستين بار، ابراهيم اصطخري در سده چهارم هجري، يزد و كثه را با هم معرفي كرده و توضيح نسبتاً گويايي داده است. ^{(4) ۞} در سده هاي بعد، تا قرن هشتم نام كثه فقط در آثار جغرافيايي آمده و در منابع تاريخي همه جا از «يزد» نام برده اند. در سده نهم هجري نويسندگان تاريخ محلي يزد ^{(5) ۞} نام كثه را با روايات «زندان اسكندر» در آميخته و كثه را «اول عمارت يزد» پنداشته اند، كه به دستور اسكندر مقدوني ساخته شد و آن را «زندان ذوالقرنين» خوانده اند. ^{(6) ۞}

محله كثنويه، كسنويه، كهنو يا كهنويه در يزد؛ به نوشته آثار تاريخي در قرن نهم تره بار مصرفي يزد از آنجا تامين مي شده است و آنجا زراعت فراوان و باغات معموري وجود داشته است.

ويليام جكسن از غربيان متاخري است كه پژوهش هايي درباره آيين زرتشتي و يزد دارد. او مي گويد: مي توانيم كلمه كثه ^{(7) ۞} را با جزء اول نام لاتيني «كتورا» ^{(8) ۞} كه در فهرست نام هاي جغرافيايي نقشه «پوتينگر» ^{(9) ۞} آمده است، مقايسه كنيم. ^{(10) ۞}

توجهي كه عبدالحسين آيتي و ايرج افشار براي يافتن نوعي ارتباط ميان واژه كثه و «كثنويه» ^{(11) ۞} داشته اند شايان بسي دقت و بررسي است. ^{(12) ۞}

وقفنامه هاي ربع رشيدي و جامع الخيرات، قديمترين اسناد مكتوبي است كه از دو كثنويه در يزد نام برده اند: ^{(13) ۞}

◊ آبادي كثنويه در حومه يزد.
◊ كاريز كثنويه در ميبد.

محله كثنويه، كسنويه، كهنو يا كهنويه در يزد؛ از آثار چشمگير آن باغ مشيرالممالك، آب انبار زرتشتي ها، برج مغولي، سيد كهنو و مسجد كهنو و ... مي باشد.

واژه كثنوا را به لحاظ همانندي لفظي و نام محل مي توان با نام «كثروا» نيز مقايسه كرد كه مقدسي آن را از شهر هاي ناحيه خبيص ^{(15) ۞} در كرمان شمرده است. ^{(16) ۞}

اگر گمان ما در مورد كثنوا به عنوان اصيل ترين صورت هاي كثه، كته، كثنويه و كهنو موجه باشد، مي توانيم اين واژه را با «كاتوئيكيا» لاتين مقايسه كنيم.

كاتوئيكيا كلني هاي نظامي يا شهر هاي مهاجر نشين يوناني مقدوني بود كه پس از غلبه ارتش اسكندر و سلوكيان، در زمين هاي تصرف شده يا «اراضي شاهي» مي ساختند. ^{(17) ۞}

مقايسه كثه، كثنويه و كثنوا با كاتوئيكاي لاتيني در واقع نوعي هم آوازي با نويسندگان تاريخ يزد در قرن نهم است؛ چرا كه جعفري ^{(18) ۞} تلويحاً و احمد كاتب ^{(19) ۞} صريحاً در آثار خود، كثه را واژه يوناني دانسته اند.

اين تعبير، همچنين گمانه ايست كه ما را در رديابي نقاط جغرافيايي برخي پادگان ها و شهرك هاي يوناني عهد اسكندر و سلوكيان ياري خواهد كرد. هر چند به زعم نويسنده «ايران باستان»، شهر هاي يوناني، در سرزمين هاي خاوري چند قرن بيشتر نپاييدند و تطبيق آن ها با نقاط جغرافيايي كنوني كاري دشوار خواهد بود، ^{(20) ۞} اما در سرزمين دور افتاده يزد، همان گونه كه بسياري از آيين ها و رسم هاي كهن از دستبرد زمانه مصون مانده اند، واژه ها نيز بالنسبه كمتر دستخوش دگرگوني و نابودي گرديده اند. چه بسا كه واژه كثنوا عليرغم صورت هايي كه در نوشتار و گفتار يافته است، وجهي از همان كاتوئيكيا باشد.