1- چكيده
يكي از اجزاي بنا هاي بومي ايران در اقليم گرم، بادگير است كه به عنوان يك سيستم سرمايشي ايستا، تهويه مطبوع را با استفاده از انرژي تجديد پذير باد فراهم مي آورده است. بادگير از شاهكار هاي معماري ايران محسوب مي شود كه قدمت و پيشينه استفاده از آن در ايران به علت قرار گيري آن در مرتفع ترين بخش بنا يا به عبارتي اولين قسمتي كه در معرض تخريب قرار دارد، نامعلوم مانده است.
اين پژوهش با مدد گرفتن از دو حوزه باستان شناسي و ادبيات سعي نموده تا با پژوهش در پيشينه ساخت بادگير در ايران قبل از اسلام، گامي در راستاي هويت فرهنگي - تاريخي معماري ايران بردارد و با ارايه مداركي مستدل از متون ادبي، سابقه استفاده از آن در ايران قبل از اعراب حوزه «خليج فارس» را تدقيق نمايد. محور اصلي پژوهش بر بررسي توصيفي تحليلي استوار است و نتايج آن به مدد استنتاج از اسناد و متون تاريخي به دست آمده است.
واژگان كليدي: بادگير، هويت ايراني، پيشينه يابي، معماري ايران.
2- مقدمه
3- تاريخچه بادگير در جهان
4- پيشينه يابي بادگير در ايران
4-1- بادگير در متون ادبي
4-1-1- بادگير در سفرنامه ها
4-1-2- بادگير در اشعار
4-1-3- بادگير در واژه نامه ها و دايرة المعارف ها
4-2- پيشينه يابي بادگير با كنكاش در حوزه باستان شناسي
4-3- پيشينه يابي بادگير با كنكاش در حوزه متون ادبي
گفته شده است كه بادگير با سيستم دوران هوا در آتشكده «ساسانيان» در «فيروز آباد» در سال 250 م وجود داشته است كه به هر حال توجيه اين دعاوي بدون داشتن مدرك غير ممكن است. «روف» اولين شواهد موثق از وجود بادگير ها در فلات ايران را نمونه هاي قرن 14م مصادف با قرن 8 ه.ق مي داند كه يكي از آن ها در خراسان و پنج نمونه آن در يزد موجود است. (Roof, 1988, 58)
قرن 8 و 9 را بايد دوران رونق ساخت بادگير ها ناميد. دو كتاب كه ويژگي هاي شهر يزد را در آن زمان توصيف كرده اند عبارت اند از: 1- «تاريخ يزد» نوشته «جعفر بن محمد بن حسن جعفري» و 2- «تاريخ جديد يزد» نوشته «احمد بن حسين بن علي كاتب». "«كاتب» از ساخت و ساز وسيع عمارت و باغ هاي وسيعي در محدوده يزد كه به تازگي تحت «حكومت آل مظفر» قرار گرفته است صحبت مي كند. او در توصيف بادگير ها چنان پيش مي رود كه از صفاتي چون «رفيع» و «چهار دهانه» در توصيف آن ها استفاده مي كند." (ارجنان ميرجاني، 1383، 45)
«اُكين» قديمي ترين بنايي كه بادگير در آن ديده شده است را «مدرسه غياثيه خرد گرد» در «خراسان» معرفي كرده است. (O`kane, 1976, 85) اين بنا در قرن نهم ساخته شده است در حالي كه در يزد چندين بنا شامل مسجد، آب انبار و تكيه از قرن هشتم به جاي مانده كه تاريخچه ساخت آن ها آن گونه كه «سازمان ميراث فرهنگي كشور» مشخص كرده است به قرن هشتم مربوط مي شود:
+ مجموعه مهرپادين (مسجد، حسينيه، آب انبار، حمام)؛ قدمت قرن هشتم؛ شماره ثبتي 2332 ميراث فرهنگي
+ مسجد ريگ؛ قدمت قرن هشتم؛ شماره ثبتي 1848 ميراث فرهنگي
+ آب انبار وزير؛ قدمت قرن هشتم؛ شماره ثبتي 1610 ميراث فرهنگي
آن چه كه در مورد بادگير ها حايز اهميت مي باشد اين است كه اين اجزا كه در زمره بديع ترين اركان معماري سنتي ايران محسوب مي شوند، كم كم دارند به تاريخ مي پيوندند. دوام آن ها به خاطر تكنيك ساخت آن ها است. استحكام بادگير ها، هم به نگهدراي از آن ها مربوط مي شود و هم به شيوه ساخت مناسب آن ها. اما بي شك نگهداري و مرمت زماني متوقف مي شود كه ساختمان ديگر مفيد نباشد و كارآيي نداشته باشد. بادگير ها نيز به واسطه بروز و گسترش معماري مدرن، كارآيي خود را از دست داده اند و رو به نابودي اند.
5- نتيجه گيري
تحقيقات انجام گرفته در مورد سابقه تاريخي بادگير در جهان، آن را به طور قطع به قبل از ميلاد مسيح مي رساند؛ اما يافتن اين كه چه كساني براي اولين بار آن را ابداع كرده اند، كمي دشوار مي نمايد. با توجه به اين كه تصاوير پاپيروس متعلق به 1500 سال قبل از ميلاد مسيح است، لذا چنان چه به كنكاش هاي «مسودا» در «تپه چخماق» رجوع شود، با توجه به دلايل گفته شده پيرامون كنكاش هاي «مسودا» در شمال «شاهرود»، پيشينه ساخت بادگير در ايران به 4000 سال قبل از ميلاد مسيح مي رسد. اين مهم مي تواند دليلي براي مدعي بودن ايرانيان براي ابداع بادگير در جهان نيز باشد؛ چرا كه چنين سابقه اي براي استفاده از بادگير در هيچ كجاي «خاور ميانه» وجود ندارد.
اما در مورد استفاده ايرانيان از بادگير قبل از اعراب به طور حتم مي توان بر اين نكته تاكيد كرد و دو دليل نيز بر اين مدعا كافي است. اول اين كه در اشعار كهن عربي كه در بخش اشعار آورده شدند از واژه «بادهنج»، «بادآهنج» و «باذهنج» استفاده شده كه اين واژه اي فارسي است و اگر چه متون ادبي مورد بررسي از قرن پنجم ه.ق به بعد مي باشند، اما مي توان گفت كه با توجه به كاربرد واژه فارسي براي اين سازه، نحوه ساخت آن نيز از ايران به آن سوي آب هاي «خليج فارس» رسيده است. كما اينكه امروزه به آن ها «باجير» گفته مي شود كه مخفف «بادگير» است. دوم اين كه بادگير هاي «امارات» در منطقه «بستك» قرار دارند كه منطقه ايراني نشين «امارات» بوده كه اولين ساكنان آن ايراني ها بوده اند.
نكات مورد بحث در اين نوشتار حاكي از استفاده ايرانيان از بادگير قبل از اعراب حوزه «خليج فارس» است كه نشانه خلاقيت و نبوغ معماران ايراني است. بنابراين مي توان خاطر نشان كرد كه ايرانيان در زمينه طراحي بادگير نيز همچون ابداعاتي ديگر در حوزه معماري، منبع الهام ساير كشور ها بوده اند. | 
مهناز محمودي
سيد مجيد مفيدي شميراني
