1- چكيده
«مسجد جامع يزد» را مي توان درخشان ترين بناي اين شهر ناميد. اين مسجد، تغييرات زيادي را در طول تاريخ، متناسب با زمان خود شاهد بوده است. در بررسي اين مسجد مانند ديگر بنا هاي اسلامي، با تزيينات متنوعي روبرو هستيم؛ از جمله، توپي گچي ته آجري.
توپي ها از آن دسته تزييناتي هستند كه از تركيب گچ و آجر به وجود مي آيند و همراه با آجر چيني فضاي داخلي بنا هاي اسلامي به ويژه در دوره «سلجوقي» و «ايلخاني» به كار مي رفته اند. جنس مصالح، تنوع نقش و شيوه اجراي توپي ها، از جمله سوالاتي هستند كه در نگاه اول، ذهنيت هر مخاطبي را بر مي انگيزد و هدف كلي اين مقاله، يافتن پاسخي بر اين سوالات است.
در اين مقاله تلاش شده است پس از برشمردن سابقه تاريخي، پيشينه و روش اجراي توپي در بنا هاي اسلامي به عنوان آرايه اي مستقل از تزييناتي چون گچ بري و آجر كاري، ويژگي هاي تزييني و تصويري اين نوع تزيين در «مسجد جامع يزد» مورد مطالعه قرار گيرد. در اين بين، مواد به كار رفته در توپي ها، تناسب اين نوع تزيين با محل اجراي آن ها در اين بنا و جايگاه نقوش حك شده بر آن ها به عنوان عامل بصري تاثير گذار، هم از نظر مفهومي و هم از نظر بصري در قالب تصوير، مورد بررسي قرار گرفته است.
واژگان كليدي: توپي گچي ته آجري، مسجد جامع يزد، گچبري شهري، بند كشي گچي.
2- مقدمه
3- مرور پيشينه تحقيق
4- مسجد جامع يزد
تحقيق درباره «مسجد جامع يزد» را مي توان به 4 بخش تقسيم كرد: «مسجد جامع عتيق»، «مسجد جامع قديم»، «مسجد جامع نو» و «مسجد جامع كنوني».
"«مسجد جامع عتيق» در نيمه دوم قرن سوم هجري در زمان حكومت «عمرو ليث صفاري» با طرح شبستاني ساخته شد. اين مسجد در نيمه دوم قرن پنجم هجري در زمان حكومت امراي كاكويي يزد تعمير و نوسازي شد و در جوار آن مناره هايي احداث شد كه تا قرن نهم هجري بر پا بود. آثار اين مسجد تا سال 1324 ه.ش در شمال شرقي صحن «مسجد فعلي» باقي بود." (حاجي قاسمي، 1383، 169)
«مسجد جامع قديم» كه باني آن «گرشاسب بن علي بن فرامرز بن علاء الدوله كالنجار» (كاليجار، 527 - 504 ه.ق) از دودمان «كاكوئيان آل بويه» است، در جهت غربي «مسجد عتيق» بنيان نهاده شد "و داراي يك گنبد خانه و يك يا چند ايوان بود كه دختران «فرامرز بن علي كاكويي» شبستان و مقبره اي در جوار آن احداث كردند." (حاجي قاسمي، 1383، 169)
طبق روايت «جعفري» در «تاريخ يزد» كه بعد ها در «تاريخ جديد يزد» و «جامع مفيدي» نقل شده، اين مسجد بر جاي يك آتشكده ساساني بنا شده است. همچنين «كريستين سن» در كتاب «ايران در زمان ساسانيان» ترجمه «سعيد ياسمي»، به نقل از مقاله «اونوالا» به بنا شدن اين مسجد بر يك آتشكده ساساني اشاره كرده است. اين آتشگاه در قسمت شمال شرقي محوطه ورودي مسجد و مقابل كتابخانه امروزي است.
در اين باره «محمد كريم پيرنيا» ضمن يادداشتي راجع به مسجد مذكور، چنين آورده است: "كهن ترين قسمت مسجد، كرياسي است كه در پشت تكيه قرار گرفته ... و نيز صفه اي است نزديك «مسجد گرشاسب» و پشت «مركز برق» كه از رسم طاق و نوع مصالح آن پيدا است متعلق به يك معبد پيش از اسلام بوده است. وجود محلي به نام «تل خاكستر» در آن حوالي مويد آن است كه قبلاً آتشكده اي در مجاورت آن وجود داشته است." (افشار، 1374، 111)
بناي «مسجد جامع نو» از آثار «سيد ركن الدين محمد بن قوام الدين محمد بن نظام الحسيني يزدي قاضي» متوفي به سال 732 ه.ق مي باشد كه موقوفات زيادي در يزد و شهر هاي ديگر داشته است. "اين مسجد داراي صحني كوچك و گنبد و ايواني عظيم بوده است و در نيمه اول قرن 8 ه.ق در پشت قبله «مسجد جامع قديم» ساخته شده بود." (حاجي قاسمي، 1383، 169)
«احمد كاتب يزدي» در «تاريخ جديد يزد» چنين مي نويسد: "در اربع و عشرين و سبع مائه (724 ه.ق) «مرتضي اعظم سيد ركن الدين محمد بن قاضي» در جهت قبله «مسجد قديم» قطعه اي زمين بخريد و طرح «مسجد نو» بيانداخت و صفه و گنبد و مقصوره و غرفه ها بنا كرد و اساس آن به سنگ و آجر و گچ بنهاد و چون تمام شد، مي خواستند كه مسقف كنند، «امير ركن الدين محمد» وفات يافت و «مولانا سعيد شرف الدين» تعهد كرد." (كاتب، 2537 ش.ش، 114) «ماكسيم سيرو» معتقد است اين بنا قسمتي از طرح مسجدي چهار ايواني بوده كه به انجام نرسيده است.
اين سه، نهايتاً در دوره «فتح علي شاه قاجار» و در نتيجه اقدامات ساختماني گسترده اي كه منجر به تخريب قسمت هاي زيادي از سه مسجد ديگر شد، به «مسجد جامع فعلي» و به صورت بنايي واحد درآمد. (حاجي قاسمي، 1383، 169) (تصوير 1)
نكته مهم در مورد «مسجد جامع يزد» اين است كه هر قسمت از بنا در دوره اي خاص ساخته شده است و بانيان مختلف، الحاقات و تصرفاتي متناسب با شان و مقام خود در آن داشته اند. براي مثال، باني مناره هاي سردر «مسجد جامع»، «آقا جمال الدين محمد»، مشهور به «مهتر جمال» حاكم يزد در دوره «شاه طهماسب صفوي» بوده است و يا شبستان زمستاني كه در جهت غربي صحن مسجد بنا شده است مربوط به زماني است كه «شاهزاده محمد ولي ميرزا» در سال 1236 ه.ق به حكومت يزد رسيد.
در قسمت هاي مختلف بنا، كتيبه هايي وجود دارد كه نام معماران قسمت هاي مختلف بنا و سال اقدامات آن ها بر آن نقش شده است؛ از جمله «مولانا عنيف الدين معمار» در نيمه اول قرن هشتم هجري، «مولانا ضياء الدين محمد معمار» به سال 777ه.ق، «صنع الله معمار» در سال 947 ه.ق و «عمر بن محمد حاج تاج الدين» كه نام او در كتيبه اي بي تاريخ بر سردر شرقي بنا ديده مي شود. از خطاطان كتيبه هاي مسجد نيز مي توان به «مولانا شمس الدين محمد شاه حكيم خطاط» و «مولانا كمال الدين بن شهاب الدين» مشهور به «عصار» اشاره كرد.
5- روش اجراي توپي گچي در مسجد جامع يزد
6- جايگاه نقوش در توپي هاي مسجد جامع يزد
7- بررسي صوري نقوش توپي در مسجد جامع يزد
7-1- اسماء و صفات مقدس
7-2- جملات دعايي
7-3- نقوش هندسي
7-4- نقوش گياهي
8- نتيجه گيري
علاقه به تزيين و طبع كمال جوي انسان ايراني، صنعتگر ايراني را وا مي دارد تا در حد امكان، فرآورده دست خود را مزين به انواع نقوش كند. حتي كوچك ترين اجزاي شيئ ساخته شده از چشم او دور نمي ماند. براي برآوردن اين مهم، صنعتگر از تكنيك هاي متنوعي بهره مي جويد. چنان چه در «مسجد جامع يزد»، معمار، بهترين مصالح و روش اجرا را براي تزيين سطوح صاف و يكنواخت ديواره دهليز ها برگزيده است؛ به گونه اي كه تنوع نقوش توپي ها و تناسب آن ها با مكان، جدا از افزودن نور محيط، به خوبي چشم ناظر را براي مواجه شدن با فضاي ملون و رنگين محراب و گنبد رفيع مسجد آماده مي سازد.
در نقوش توپي هاي «مسجد جامع» مي توان روند تداوم و تكامل برخي از نقوش همچو «گل لوتوس»، «نيلوفر» و «چليپا» را در قالبي جديد بازشناخت. همچنين نقوش به كار رفته در اين تزيينات، حكايت از جهان بيني انسان ايراني در يك مقطع زماني خاص دارد. براي مثال در توپي هاي دهليز هاي «مسجد جامع» به ندرت مي توان دو نقش اسمائي را ديد كه شبيه به هم باشند. اين نكته در مورد بسياري از نقوش گياهي و هندسي نيز مصداق پيدا مي كند و نمودي است بر گرايش صنعتگر به تزيين در چارچوب آداب و اعتقادات زمانه و نگاه نكته سنج وي نسبت به اثرش؛ چرا كه هدف او در خلق اين نمونه ها، تنها ارضاي حظ بصري بيننده نيست، بلكه عمل او با اعتقادش درآميخته است. اين بينش به خوبي توانسته است هنرمند را در آفريدن اين اثر ياري دهد، تا جايي كه امروزه نيز طرح، نقش، نوع نگاه صنعتگر به ماده و روش اجراي اين نقوش مي تواند دستمايه هنرمندان معاصر قرار گيرد. | 
حميد بهداد
بهنام جلالي جعفري
