كتاب چهل گفتار در مردم شناسي ميبد - دفتر 4

چاله مخصوص آرد بود كه در مقابل سنگ آسياب با آجر و ساروج ساخته شده و كف آن نيز با تخته فرش شده بود.

مسيول جمع آوري آرد در آخوره.

عمل آوردن پوست با پشم يا موي طبيعي.

/A.ģañ/ پرده آهني يا چوبي مثلث شكل كه نقش اهرم داشت.

قاب چوبي غربال و نظاير آن.

/a.rā.bU.nā/ دف.

/boŵ.ĉā/ بسته كلاف.

/bar.ban.dā/ دو چوب يا طناب و زنجيري كه به يوغ بسته و براي به حركت در آوردن وسيله اي به گردن حيوان بلند پا مي اندازند. نگاه كنيد به متن.

در اصطلاح رنگرزي، منظور رنگ كردن دوباره كلاف است.

ظرف ديگ مانندي از جنس آهن سفيد با قطر دهانه 65 و عمق 60 تا 65 سانتي متر بود كه كف محدب داشت.

دو سكو يا ديواره موازي به ارتفاع يك متر و به پهناي 30 تا 40 سانتي متر بود كه بين آن ها فاصله اي در حد عبور يك حيوان باربر وجود داشت و محلي براي بارگيري بود.

ماده اي كه از تركيب كود گاو و گوسفند، خاكه نجاري و نفت كوره به دست مي آمد و در كوره پزي از آن براي پوشش درز و شكاف خشت هايي كه براي پختن روي كوره چيده بودند استفاده مي كردند. نگاه كنيد به متن.

از اجزاي سنگ آسيا و آن چوبي به طول نيم متر بود كه در دهانه سنگ رويي آسيا به سنگ الصاق شده بود. نگاه كنيد به متن.

/teb.rā/ وسيله اي شبيه تيشه دو سر بود كه در زير حفره سنگ رويي آسيا قرار داشت و نوك ميله محور چرخ در آن قرار مي گرفت.

/te.ĵā/ وسيله اي از جنس چوب و به شكل ناودان بود كه به وسيله قاتمه، يك سر آن با حالت شيب دار در زير دول و سر ديگر آن را به تازيونه مي بستند. تژه نوعي قفل چوبي نيز بود. نگاه كنيد به دفتر دوم و دفتر سوم، صفحه 176.

/tā.pik/ خاك نرم و گرد آفرين.

در اصل تخته اي است كه در نظام آبياري از آن براي تغيير مسير آب استفاده مي شود؛ ولي در اين جا مراد، تخته خاموش و روشن كردن آسياب است و آن يك قطعه الوار چوبي به بلندي دو متر و عرض نيم متر بود كه به حالت عمودي و متحرك در جلوي خروجي آب تنوره نصب مي شد. با قرار دادن آن در مقابل دريچه تنوره، آسياب به اصطلاح تخته مي شد و از كار مي افتاد.

/tol.tAs/ ظرف ناوداني شكل از جنس آهن سفيد و هم نوعي تاس مسي شلجمي شكل.

/to.lom/ ظرف چوبي لوله اي شكل كه براي كره گيري مورد استفاده قرار مي گرفت؛ البته در ميبد كاربردي نداشت.

توله يا سالامبو، پوست دباغي شده است.

تراش مجدد سنگ آسياب.

مايعي از محلول كريو يا قليا و آهك. نگاه كنيد به كريو.

مخزني به شكل مخروط وارونه به عمق پنج تا هيجده متر كه قطر دهانه خروجي آب آن برابر با سه انگشت مياني بود. آب با فشار زيادي از آن خارج شده و به روي پروانه هاي چرخ آسيا مي ريخت و آن را مي چرخاند. نگاه كنيد به متن.

چرم دباغي شده ساده.

ظرف مخروطي شكل چوبي كه از وسايل روغنگري بود. نگاه كنيد به متن.

در رنگرزي به معني رنگ است و در قند سازي ماده بي رنگ كننده شيميايي است كه براي سفيد شدن زردي شكر به شيره قند مي زنند.

/jā.hā/ چوب ميزان ترازو.

شيره اي با غلظت زياد بود كه براي تهيه نبات مي پختند.

/ĉA.he dUñ/ چاهي بود در كنار آخوره كه در مجاورت سل حفر شده بود و كاركرد اصلي آن ايجاد ارتباط با چرخ و پروانه بود.

/ĉa.pIŝ/ بز نر.

/ĉa.pI/ نوعي سيني سبدبافت و ظريف كه معمولاً با تركه بيد مي بافتند.

/ĉel.ģez/ فضله كبوتر.

چوبي به درازاي يك متر بود كه در كارگاه هاي رنگرزي در ديوار تعبيه مي شد و از آن براي گرفتن آب كلاف استفاده مي كردند.

قبل از رواج مايه خمير مصنوعي، نانوايان و حتي خانم هاي خانه دار هر روز مقداري از خمير مصرف روزانه را براي خمير روز بعد نگهداري مي كردند كه چون در اين فاصله ترش مي شد به آن خمير ترش مي گفتند.

/ŵU.mog/ نگاه كنيد به دوآل.

نوار باريكي به پهناي چهار تا پنج ميلي متر از تيماج كه دور تا دور رويه گيوه در محل اتصال به تخت دوخته مي شد.

مشك.

/dU.Al/ نوار باريكي به شكل صليب بود كه براي زيبايي و استحكام در نوك گيوه تا نزديك ميانه آن مي دوختند.

در اصل به معني دلو است ولي در اين جا مراد، ظرف چوبي ذوزنقه شكلي بود كه حداقل پنج من گندم كه هر من شش كيلو بود، ظرفيت داشت و از متعلقات آسياب بود.

حلالي است كه از آب پوست دباغي به عمل مي آيد و شبيه سود است.

/reŵ.te ĝa.nAt/ اختلاف سطحي كه به علت عوارض جغرافيايي در كف راهرو هاي قنات به وجود مي آيد.

رنگ هاي اصلي.

اين رنگ كه در بافت زيلوي مساجد به كار مي رفت، براي رنگ كردن، از خمره اي كه داخل زمين كار گذاشته بودند استفاده مي كردند. به همين دليل آن رنگ به خمره اي معروف بود. براي تهيه آن، آب و نيل را در آن مي ريختند و كلاف هاي بخچه را يكي يكي در پاتيل رنگ قرار مي دادند. حرارت آب پاتيل بايد پنجاه درجه باشد. اين رنگ بايد كاملاً تميز و زلال باشد.

رنگي است كه از تركيب رنگ قهوه اي و زرد و مشكي نمكي تهيه مي شود. اگر مشكي نمكي ساخت چين باشد، دو مثقال و اگر ساخت روماني باشد، يك مثقال اضافه مي كنند.

رنگي كه حالت اوليه آن مانند نمك، سفيد و بلوري است ولي وقتي داخل آب مي ريزند، رنگ خاص خود را نشان مي دهد. اين رنگ حتماً بايد در دماي 90 تا 100 درجه جوش بخورد.

رنگ سبز روشني كه با تركيب 100 گرم جوهر سبز، 150 گرم سود و 150 گرم هيدرو سولفيد تهيه مي شود.

نخي كه در كارگاه هاي رودتابي يا زهتابي از ضايعات روده مي تابيدند و از آن به عنوان زه در كمان حلاجي و كمانه خراطي استفاده مي شد.

نازك كردن لبه ظرف مسي.

ساغره چي يا ساغر چي، چرمي است كه با پوست انار، فضله كبوتر، مازو و رناس رنگ شده باشد.

نگاه كنيد به توله.

سبد ريز بافتي كه از آن براي شستن نرمه كاه يا نك /nek/ براي خوراك دام استفاده مي شود.

/sel/ سنگ آسياب.

سنگي بسيار سخت است كه حكاكان به وسيله آن سنگ هاي سخت و آهن و پولاد آب ديده را مي سابند و سوراخ مي كنند. معدن آن در بيشتر مواضع هست. اين سنگ كه در فرهنگ عامه به آن سنگ الماس هم مي گفتند، به علت مقاومت زياد و عدم فرسايش در ساخت و ساز آسيا كاربرد داشت. براي استقرار چرخ آسياب در ميان قطعه اي از آن حفره اي ايجاد كرده و در درون تخته اي به پهناي چهار متر در كف مجراي آب تعبيه مي كردند و پايه چرخ آسياب را در داخل آن قرار مي دادند.

از انواع نبات كه شبيه شاخه درخت است و يكي از اقلام خوانچه عروس بود. نگاه كنيد به متن.

/ŝeb.lā/ از وسايل دباغي بود. اين وسيله، تيغه اي بيل مانند و بيضي شكل داشت و با دسته اي كوتاه به دستگيره حلقه مانند يا صليب گونه اي منتهي مي شد. از اين وسيله براي تراشيدن چربي هاي پوست استفاده مي كردند.

نخ چند لايه اي كه از موي بز مي تابيدند.

نگاه كنيد به جوهر قند.

قندي كه جوهر به آن نزده اند. گر چه رنگ اين قند به زردي متمايل است، ولي مرغوب تر و گران تر است.

نخي كه با چند لايه ابريشم مي تابند.

چكش كردن و صاف كردن ظرف مسي.

نبات كاسه مانندي كه در زير شاخ نبات قرار داشت. به آن نبات كاسه هم مي گفتند. نگاه كنيد به شاخ نبات.

/keb.lā.rU/ وسيله اي كه از پوست گلوله شده بره شيرخوار بود و با آن آرد را از كف آخوره جمع آوري مي كردند.

/ko.rU.zā/ پنبه اي كه از غوزه جدا نشده است.

/ke.rI.yö/ كريو يا قليا، ماده اي قليايي بود كه با سوزاندن بوته اشنان تهيه مي شد.

/kaf.tog/ بيلچه اي از جنس تخته كه با آن آرد را در جوال مي ريختند.

/lI.tö/ رسوبات صابون پزي.

/lA.rog/ نوزاد بيد.

/mor.Du.nā/ بيد.

از انواع نبات كه نازك مانند شيشه است.

نگاه كنيد به كاسه نبات.

/nal.tā/ گلوله هاي تخم مرغ شكل پنبه كه حلاج ها براي سهولت حمل و نقل مي پيچيدند.

/nö.ĉeñg/ تنبوشه.

بيرون آوردن نان از تنور.

/har.zö/ هرز آب؛ فاضلاب.

/halm/ كودي كه از سرگين الاغ و پشكل گوسفند به عمل مي آيد.

/os.²A/ بنا.

جواز اقامت.

كسي كه در كار خريد و فروش انار است.

/ö.yAr/ آبيار.

/bAr.pAz/ بوجار.

/bey.lā/ گله شتر كه شامل 40 تا 50 شتر است.

/be.sIt/ آبي كه پس از تغيير مسير در مجرا تا مدتي جريان دارد.

دو صندوق روباز كه به دو پهلوي اسب، قاطر و شتر و مي بندند و دو مسافر در آن مي نشيند.

پالان دوز. پالان، نوعي پوشش براي الاغ و گاو و قاطر بود.

تاجر پشم.

تاجر پلاس.

كسي كه با شانه، پود زيلو را مي كوبد.

/pey.ö.koñ/ مسيول سركشي به نهر و مسير هاي آبرو براي جلو گيري از هرز رفتن و دزدي آب.

تعمير كننده گيوه.

/tAģ.sā.lAr/ تاغ سلار، تاق سلار يا تاق سالار، مسيول تقسيم آب در نظام خرده مالكي يا ميرابي مي باشد. نگاه كنيد به سبوكش.

گيوه دوز.

هرس كار.

/tā.kal/ نوعي پلان ظريف از جنس قالي كه مخصوص سواري بود و معمولاً اين پالان ها به الاغ هاي بندري اختصاص داشت كه براي سواري مورد استفاده قرار مي گرفتند. به اين الاغ ها، الاغ تكلي مي گفتند.

/tU.nā.tö/ چله تاب.

/jor.²ā/ واژه اي عربي و در اصل به معني كوزه و سبو است و در اصطلاح، واحد تقسيم آب است در نظام خرده مالكي. برابري آن با ساعت در قنات هاي مختلف، متفاوت و از 7.5 تا 12 دقيقه است. در محاوره به جاي آن كلمه فارسي تشت يا سبو به كار مي رود. بعضي به غلط جرعه ضبط كرده اند.

سرپرست كاروان و كسي كه يك منزل جلو تر از كاروان براي تدارك نياز هاي مسافرين حركت مي كرد.

كسي كه به حمل و نقل كالا و مسافر با چهارپايان اشتغال دارد.

/ĉaŵ.rI.sI/ ريسندگي.

تعمير كننده ظروف چيني شكسته.

داشتن چند شغل با هم.

/hA.der.bAŝ/ جاليز بان.

كسي كه مسافر به خصوص زوار جا به جا مي كند.

ارزياب ملك.

كسي كه شغل او تهيه خشت از خاك است.

نگهبان مزرعه.

/dö.rā.gIr/ تعمير كننده گيوه؛ پينه دوز.

/dU.nā.bo.rI/ جدا كردن پنبه دانه از پنبه.

مداح؛ پامنبري خوان.

توليد كننده روغن از دانه هاي روغني.

زغال فروش.

بافنده سبد با تركه انار و بيد.

كارگر كشاورز.

بافنده نوعي ظرف حمل و نقل از موي بز.

/ŝU.nā.bor/ سازنده شانه كرباس بافي.

/ŝU.nā.gort.koñ/ كسي كه به گرت كردن شانه اشتغال دارد. نگاه كنيد به دفتر دوم و دفتر سوم بخش كرباس بافي.

ساعت يك بعد از نصف شب را شبگير مي گويند.

/ŝā.bI.ŝö/ تعزيه خوان.

كسي كه در تعزيه خواني شيپور مي زند.

طبل زن.

كسي كه به تهيه روغن از دانه هاي روغني اشتغال دارد. در ميبد فقط به ارده كش، عصار مي گفتند.

كسي كه در مراسم مرگ و مير به قرآن خواني مي پردازد.

صندوقچه اي كه وسايل چاي خوري و قليان و غيره براي مسافرت در آن جاسازي شده بود.

هر هفت نفر شتر، يك قطار است.

كشاورزان بي چيز. نگاه كنيد به دفتر دوم صفحه 110.

/ĝa.fiz/ واحد سطح براي زمين كه برابر با 900 متر مربع است. هر قفيز، 6 دست يا دشت و هر دشت نيز 10 قصبه است. بنابراين هر قصبه 15 متر مربع است. ابزار اندازه گيري آن، چوبي به بلنداي 3 ذرع بود كه روي آن با خطوط دايره شكل، اندازه هاي كمتر از ذرع مثل وجب و گره را مشخص كرده بودند. امروزه هر قفيز را 1000 متر مربع محاسبه مي كنند. قفيز واحد حجم براي آب نيز هست و آن، مقدار آبي است كه يك قفيز زمين را در يك شبانه روز سيراب مي كند. ابزار اندازه گيري آن، پرگار و رقم نام دارد كه قبل از تداول سيستم متريك، با دانه جو مي سنجيده اند و آن، مقدار آبي بوده است كه از روزنه اي به پهناي دو و به ارتفاع يك دانه جو عبور مي كرده است. براي تطبيق آن با سيستم متريك، هر دانه جو را يك سانتي متر محاسبه كردند. نگاه كنيد به دفتر چهارم گفتار 23.

كرباس بافي. نگاه كنيد به دفتر دوم و دفتر سوم بخش كرباس بافي.

تاجر كرباس.

/kA.re ŝU dA.dā/ كار در اين جا به معني كرباس و شو يا همان شود به معني آهار است.

/kAr.do.Uñ/ چله تاب.

مجموعه چند تخته زمين كه از يك مجرا يا جوده آبياري شود. نگاه كنيد به دفتر اول صفحه 142.

/kel.fā.lA.koñ/ تبديل كننده كلاف چند لايه.

دوختن رويه گيوه به تخت كه از مشاغل پينه دوزان بود.

/ke.wa.rā.sAz/ سازنده ظروف سفالي. نگاه كنيد به دفتر دوم و دفتر سوم بخش سفالگري.

كسي كه با كوره، آجر و آهك توليد مي كند.

/gA.wA.rā/ بوجار؛ كسي كه در كار خرمن كوبي است.

/gA.wA.rā wA.lā.bar/ كسي كه در كار جا به جا كردن كود و خاك به وسيله الاغ اشتغال دارد.

كسي كه به خرده كاري بنايي مثل كاهگل كاري يا ساخت كريك /ko.rIk/ يا مقسم آب اشتغال دارد.

بافنده جوال و خورجين.

بافنده قطعات سياه چادر.

رامشگر؛ نوازنده دف و تنبك.

كسي كه سنگ گچ و گياهاني مثل حنا و رناس را با آسياب مخصوص پودر مي كند.

/mA.sU.rā.war.koñ/ ماسوره كننده نخ.

تعمير كننده و سازنده قنات.

/mon.tA¹ŝ.I.nā/ مخفف منتهايش اين است مي باشد؛ يعني آخر و عاقبتش اين است.

رييس و مسيول توزيع و تقسيم سهام آب قنات.

/nA.nI.sAz/ سازنده ظروف سفالي با خاك سفيد يا خاك چيني. نگاه كنيد به دفتر دوم و دفتر سوم بخش سفالگري.

خواننده اشعار مذهبي.

جمع بئر؛ چاه ها.

سرقت آب. نگاه كنيد به دفتر اول.

يكي از فصول زراعي. نگاه كنيد به دفتر اول.

نگاه كنيد به دفتر اول.

بري كردن از ذمه؛ به معني اسقاط دين و بخشيدن دين به مديون است كه منظور پرداخت بدهي است.

برابر مزد.

در نظام تاق بندي كه تقسيم زمين بر اساس ميزان آب دهي قنات است، به هر بخش از شبانه روز، مثلاً يك تأسو كه سه ساعت است، مقدار معيني زمين اختصاص يافته است كه در واقع اراضي تابعه آن است. به عنوان مثال در مزرعه شاه آباد، هر تاق آب، هشت قفيز زمين يا اراضي تابعه دارد. نگاه كنيد به دفتر اول صفحه 73.

ساقط كردن هر نوع اختيار مثل اختيار غبن و غيره در معامله.

در اصل يك سكه طلاي مملوك استاندارد طلا در اواخر دوره صفويه در سال 1131 ه.ق است كه وزن آن 3.498 گرم بوده است. لمتون مي نويسد واژه اشرفي به معني دينار هم به كار مي رفته است.

گرفتن؛ از آن خود كردن.

بدهكاري كه بدهي خود را بپردازد. نگاه كنيد به ابراء.

سال سگ.

/bar.tā.zAr/ زميني كه در مجاورت رودخانه و مسيل قرار دارد.

وسعت؛ مساحت.

زمين بن آب. آخرين كرت در هر كشتخوان. نگاه كنيد به دفتر اول صفحه 99 - 95.

فرزندان يك مادر.

برابر با ميزان سهم.

به حساب ابجد برابر با 22 است.

واحد وزن معادل 375 گرم. نگاه كنيد به دفتر چهارم گفتار 23.

بيع خياري اين گونه است كه يكي از متبايعين پس از انجام بيع به ديگري گويد امضاي بيع را اختيار كن كه اگر وي اختيار كند خيار مجلس ساقط و بيع لازم مي گردد.

بيع شرط، معامله اي است كه وقوع آن موكول به شرطي باشد. در عقد اين بيع متعاملين مي توانند شرط كنند كه هر گاه بايع در مدت معيني تمام مثل ثمن را به مشتري رد كند، خيار فسخ معامله را نسبت به تمام مبيع داشته باشد. در هر حال حق خيار، تابع قرارداد متعاملين خواهد بود.

درم در واحد وزن معادل 15 گرم است. نگاه كنيد به دفتر چهارم گفتار 23.

سكه مسي اي كه معادل 33 دينار بود. سكه ها، يك مثقالي، نيم مثقالي و ربع مثقالي بود. سكه هر شهر جدا بود اما همه در همه جا رواج داشت و همه را پول سياه مي ناميدند در مقابل پول سفيد يا نقره و پول زرد يا طلا. پول طلا منحصر به اشرفي، نيم اشرفي و ربع اشرفي بود كه معادل يك تومان، پنج قران و دو قران و نيم بودند. پول سياه در اواخر دوره ناصري از اعتبار افتاد.

پول نقره؛ قيد سفيد در پنج هزاري براي اين بود كه با پنج هزاري زرد كه طلا بود اشتباه نشود.

سال ميمون.

نوعي تقسيم بندي زمين در نظام عمده مالكي كه زمين ها به تخته هاي مربع شكل مساوي تقسيم شده و راه هاي دسترسي به آن، چهار خياباني بود كه به اصطلاح با تريشه /te.rI.ŝā/ از هم جدا مي شد. نظام آبياري آن نيز تاق بندي بود و هر تخته سهم آب مشخص و ثابتي داشت. چنين مزارعي معمولاً 1 تا 12 نفر مالك داشت. در ميبد، زمين هاي حسن آباد، امير آباد، عشرت آباد، شاه جهان آباد، سعيد آباد و شاه آباد داراي اين ويژگي بود.

يادداشتي كه بدهكار به عنوان وثيقه به طلبكار مي دهد.

به مالكيت خود در آوردن.

/tU.lā/ سنگ نشانه اي بود كه براي تعيين مرز مالكيت در خاك قرار مي دادند.

جمع جدر؛ ديوار ها.

جمع جعفر؛ نهر ها.

زميني كه پوشش خاك آن كم است و با قلوه سنگ هاي فشرده از خاك رس يا كنگلومرا مخلوط است.

واحد اندازه گيري اي برابر با ده سانتي متر. نگاه كنيد به دفتر چهارم گفتار 23.

اختصاص دادن ملك به امر خاص كه مانع معامله و انتقال به غير شود؛ مثل وقف كردن.

مساوي پهناي چهار انگشت به هم چسبيده.

حلال شده كه منظور همسر است.

كارشناسي.

صاحب آب و زمين كم.

زميني كه به آساني قابل آبياري باشد.

جمع خيار و اسم مصدر از اختيار است. در اصطلاح فقه عبارت از ملك فسخ عقد است؛ بدان معني كه عاقد مخير بين امضاء و فسخ عقد باشد و داراي اقسامي از 5 تا 14 قسم است.

اختيار فسخ به دليل مغبون شدن.

اختيار فسخ كردن لفظي.

نشانه اي كه آب در عبور از جوي يا نهر بر ديواره ممر باقي مي گذارد. نقطه برخورد سطح آب بر ديواره جوي را داغ آب مي گويند.

12 حبه.

حقي كه كشاورز در اثر كار و به خصوص خدمت كردن مانند كود دادن و بالا بردن ميزان باردهي آن، نسبت به زمين كشاورزي پيدا مي كند كه قابل واگذاري و انتقال است. مقدار دسترنج، توافقي است و آن را با ميزان كودي كه براي هر كشت ضرورت دارد يا ميزان افزايش محصول با افزودن آن كود مي سنجند.

واحد سطح و از اجزاي قفيز.

پس از آن كه در زمان ناصر الدين شاه، ضراب خانه هاي شهرستان جمع آوري شدند، و ضراب خانه منحصر به پايتخت شد، قراني ها چرخي و منگنه و زنجير دار شدند. نگاه كنيد به سكه.

سكه طلا؛ يك ده هزارم تومان.

رده؛ صف.

جمع رقبه. نگاه كنيد به رقبه.

ملك و زميني كه به كسي داده شود كه تا عمر دارد از آن بهره و فايده ببرد.

به گرو گذاشتن ملك در ازاي دريافت مبلغي پول. در اصطلاح فقه، رهن، وثيقه دين است.

زميني كه محصول آن برداشت شده است و كاربرد آن بيشتر در مورد زمين گندم زار است.

نگاه كنيد به زمين سادجه.

معادل دسترنج است براي رسيدگي به باغ. نگاه كنيد به دسترنج.

پول فلزي. براي ضرب آن نخست فلز مذاب را از ديگ هاي مخصوص در قالب هاي بلند مي ريختند تا به صورت شمش درآيد. سپس شمش ها را با مقراضي خاص به قطعات متساوي الوزن مي بريدند و به ضرب چكش، گرد، و با شستن و جوشاندن، سفيد مي كردند و سكه مي زدند؛ يعني قطعه آماده را در منگنه چوبي قرار داده، سكه اي نقش دار را رويش مي گذاشتند و با چكش، محكم بر آن مي كوفتند.

سي ام ماه.

به خصوص.

جوي اصلي و عمومي.

از فصول زراعي. نگاه كنيد به دفتر اول.

جمع شائبه؛ شك و ترديد ها.

مخلوط شدن آب و گل.

فرزند دختر.

واحد وزن برابر با 150 گرم.

فرزنداني كه از يك پدر هستند.

واگذاري ملك يا شيئي بدون دريافت پول.

از فصول زراعي. نگاه كنيد به دفتر اول.

دو برابر.

كسي كه در نوبت آب اول است.

در اين كتاب با املاي فارسي آن تأسو آمده است. زماني كه برابر با يك هشتم شبانه روز است. نگاه كنيد به دفتر اول.

نگاه كنيد به دفتر اول.

در دوره صفويه به امضاي مقامات مربوطه بر روي اسناد طغري مي گفتند.

مخفف ماه ربيع الثاني.

خارج از انواع عقد نيست بلكه از صفات عقد لازم است كه چون مثلاً در مورد معامله، مالي را از يك نفر خارج ساخته و داخل در ملكيت ديگري مي كند، لذا عقد خارج لازم مي گويند.

عقدي است كه هيچ يك از متعاقدين، حق فسخ آن را نداشته باشند مگر در موارد معين مانند بيع و اجاره و نكاح. در مقابل آن عقد جايز است كه هر يك از طرفين به دلخواه مي تواند آن را نقص كند؛ مثل وكالت.

مالكيت در سطحي بالا تر از عموم.

تعهد در پرداخت جنس يا پول يا انجام كار در قبال منافعي كه از ملك و آب حاصل مي شود.

مغبون شدن.

1337 به حساب ابجد.

1333 به حساب ابجد.

1335 به حساب ابجد.

نقره اي.

پول سياه. در دوره قاجاريه پول هاي مسين به قيمت يك شاهي كه برابر با يك بيستم قران بود و نيم شاهي به نام فلوس در ضراب خانه هاي محلي سكه مي خورد كه از لحاظ وزن خيلي سنگين بود. سنگيني آن براي اين بود كه ارزش پولي سكه، هم ارز ارزش فلزي آن باشد و تقلب در آن براي متقلبان صرف نكند.

سند ملك.

قباله اي كه خبرگان محلي مي نويسند.

تسلط يافتن شخصي بر چيزي كه به موجب معامله به وي اختصاص يافته باشد.

پهناي چهار انگشت در حالت مشت بودن كه برابر با 10 سانتي متر است.

در دوره ناصر الدين شاه برابر 1000 دينار موهومي بود و نصف آن را پناه آباد يا به اختصار پناباد مي گفتند.

10 متر مربع.

واحد سنجش حجم آب قنات و نيز سطح. نگاه كنيد به دفتر چهارم گفتار 23.

سال گوسفند.

قنات.

كرباس انداز يا پلاس اوريز، فاصله اي است كه بين دو ديوار غير مشترك باقي مي گذارند.

قطعه زمين مرز بندي شده با مساحت حداكثر 2 قفيز.

پوستين جليقه اي.

/korh/ بي ميلي و كراهت.

/ko.rIk/ مقسم آب قنات.

آب هايي است كه در زير زمين جاري است؛ مانند كاريز.

/ko.le dI.wAr/ كوزه يا كاسه شكسته اي كه به عنوان نشانه مالكيت در ديوار جاسازي مي كنند.

نگاه كنيد به دفتر دوم صفحه 193.

سال نهنگ.

مالي كه در ازاي صلح به كسي مي دهند.

منظور مالكان غير بومي است؛ كساني كه در روستايي ملك دارند بدون آن كه اهل يا ساكن آن محل باشند.

خريد و فروش.

صلح شونده؛ كسي كه مالي به او صلح شده است.

داراي ديوار؛ ديوار كشي شده.

مجرا و محل عبور آب.

به معناي عطا كردن و فرو گذاشت نمودن است در متون فقهي. مراد اين است كه شخص در مرض موت در معاوضات خويش فرو گذاشت و بخشش نمايد و مال خويش را كمتر از قيمت بفروشد و مال ديگري را بيشتر از قيمت بخرد.

جز آن ها.

براندازنده ها.

زميني كه قسمتي از آن را درخت كاشته باشند.

تمام درخت.

آبياري شونده.

واگذارنده.

اختيار فسخ داشتن در معامله.

نگاه كنيد به محاباتيه.

آب انبار.

جايي كه قنات آفتابي مي شود.

افطار كنندگان.

محل عبور آب.

جمع ماء؛ آب ها.

/nā.rā.ye band/ بلند ترين نقطه بند يا مرز بين دو كرت.

نوعي قرارداد بين مالك و كشاورز كه آب از يكي و زمين از ديگري است؛ مشروط بر اين كه محصول نصف به نصف باشد.

نوعي كشت در كناره مرز كرت.

/ne.ģAr/ داغ يا نشانه اي كه آب در كنار جوي از خود باقي مي گذارد.

چوبي به طول 3.5 متر كه از وسايل اندازه گيري سطح است. ني به عنوان يك واحد هم محسوب مي شود و برابر با 72 حبه است. نگاه كنيد به قصبه و حبه.

/nI.rA/ جويي كه گذرگاه دايمي آب حداقل در طول گردش آب در يك دور كه از 12 تا 15 روز در ماه است، باشد. نگاه كنيد به دفتر اول.

/nIm.dö.rI/ آبي كه در نيمه دور يك گردش 12 يا 15 روزه مورد استفاده قرار مي گيرد. نام ديگر آن آب شش است.

حبس كردن ملك براي منظوري خاصي.

وقفي كه درآمد آن متعلق به افرادي خاص باشد.

وقفي كه درآمد آن متعلق به عموم است.

توضيحي كه در حاشيه قباله مي نويسند.

/ha.dI.lā/ به روايت افشار در زبان يزدي يعني مرده شور خانه. تركيب هديله شده در لهجه يزدي جمله نفريني اي است و معادل مرده شور برده در تهران است. اما در گويش ميبد به معني اتاق يا گنبه اي /gom.bā/ است كه در قبرستان مي ساختند براي اقامت شبانه روزي قرائي كه تا سه شبانه روز سر قبر مرده تازه درگذشته قرآن مي خواندند.

سال اسب.

خوره؛ ريشي است كه پديد مي آيد و گوشت را مي خورد.

موادي ازت دار با تركيب شيميايي در هم با واكنش قليايي مي باشد كه به حالت آزاد در آب، غير محلول و يا مقادير كم محلول اند ولي در حلال هاي آبي مانند اتر و كلروفرم و غيره حل مي شوند. برعكس، املاح آلكالوييد ها در آب محلول است ولي در حلال هاي خنثي حل نمي شود.

بخشي از دانه گياه كه نطفه گياهي را احاطه مي كند.

فرآورده هايي دارويي و آرايشي است كه از طريق تقطير به دست مي آيد و امروزه با روش شيميايي توليد مي شود.

/es.par.zā/ تخمي دارويي است كه لعاب آن براي سينه مفيد است و آن را تخم سفيد هم مي خوانند و به عربي بذر قطونا نام دارد. داخل اين تخم داراي مواد سمي است.

امولسيون ها مايعاتي با منظره كدر و شيري شكل هستند كه در آن ها ذرات بسيار كوچك و غير محلول روغن رزين و غيره به حالت تعليق در آب قرار گرفته است.

/o.sU.nā/ عمليات فيزيكي اي كه ماماچه براي درمان نازايي انجام مي دهند. نگاه كنيد به متن.

نگاه كنيد به پانويس صفحه 95.

/eŝ.tö.nI/ سرما زدگي شديد پا و دست.

كنجيده؛ صمغ سقزي به رنگ سرخ، زرد و سفيد كه طعم آن تلخ است و از درختي خاردار با برگ هاي شبيه مورد استخراج مي شود.

انگشت كوچك.

نگاه كنيد به بخش شناسنامه گياهان دارويي در متن.

/ö.gA/ آبگاه، تهيگاه.

مريض بودن.

/bA.le ĉaŝ/ مژه.

آلت زن.

زايده كوچكي است كه معمولاً در محل اتصال گل به ساقه ديده مي شود. براكته ها از نظر شكل ظاهري و يا رنگ و مشخصات ديگر با برگ هاي واقعي گياه تفاوت دارند. براكته ها به نام برگه نيز موسوم شده اند.

هر يك از قطعات جدا از هم يك برگ مركب مانند برگ شبدر و يونجه را برگچه گويند.

قسمت برجسته و انتهايي پرچم كه محتوي دانه هاي گرده است.

/bo.kUm/ باسن، لگن.

سنگ نرمي است كه به مانند مرواريد در پوسته هايي به وجود مي آيد و يا به مثل پياز به بار مي آيد. آن را از كالبد بز نر و بز هاي وحشي و اهلي در طول ساحل خليج فارس در ايالت خراسان و ماگيان باستان كه احتمالاً منظورش مكران است، در مي آورند. از پادزهر به طور موثر و مفيدي در معرقات استفاده مي شود. به مبتلايان حصبه عام از آن مي دهند. در تركيبات مقوي قلب و دارو هاي محرك شهوت نيز مورد استفاده است. براي تهيه شيريني آن را به كار مي برند و تاكيد مي كنند كه پادزهر دماغ را گرم، فكر را تهييج، قوا را تجديد و بنيه را تقويت مي نمايد. هر اندازه حيوان در سرزمين خشك تر چرا كند، پادزهر آن موثر تر خواهد بود. در سواحل خليج فارس، در پادزهر، تكه خار يا قطعه چوبي وجود دارد كه مايه سيال در اطراف آن منعقد مي شود. در هندوستان، پادزهر از كالبد بز ها در مي آيد ولي در ايران از تن گوسفندان و بز هاي نر استخراج مي شود. پادزهر ايراني را گرم تر و قابل هضم تر مي دانند.

/pA so.bok ker.dañ/ زاييدن.

/peñ/ مقعد.

قسمت پهن و غالباً مسطح برگ است كه به دمبرگ متصل است.

لاله گوش.

مقعد.

/pI.kog/ مقدار چيزي نظير برنج، آرد و غيره كه با نوك سه انگشت شست و نشانه و مياني بردارند.

به پشت خوابيدن.

اسيد گياهي.

خوراك مخصوص زائو؛ حلوايي كه با آرد و شكر و روغن مي پزند. نگاه كنيد به بخش حمام درماني.

عملياتي كه دلاك در حمام زايمان روي بدن زائو انجام مي دهد.

/tö.¹e nö.bā/ تب مالاريا.

توء و لرز يا تب و لرز همان تب نوبه است كه پولاك آن را به سه نوع تقسيم كرده است: تب ساده، تب متصل كاذب و تب موذي. نوع ساده نيز به تب هر روزه، سه روز يك بار و چهار روز يك بار تقسيم مي شود. تب موذي اول به صورت مالاريايي سبك بروز مي كند و بعد تبديل به تب و لرز مي شود و فقط با درمان صحيح مي توان توفيق يافت كه به نوع ساده مالاريا تبديل شود. يك نوع ديگر از آن ها، تب نوبه ربع است كه معمولاً به دنبال تبي گذرا و يك روزه و سه روزه بروز مي كند و سراسر زمستان پايدار مي ماند و تبديل آن به تب سه روز در ميان، علامت بهبود آن است.

آبله مرغان.

نگاه كنيد به بخش شناسنامه گياهان دارويي.

/jA tā.rā.kā/ به تمامي بتركد.

/jA var.ges.²añ/ از جا پريدن در اثر ترس يا شوك.

سوزش و خارش پوست بدن و دانه هاي بسيار ريزي كه روي پوست پيدا مي شود.

شش؛ ريه.

كبد.

/ĉor/ آلت پسربچه.

نگاه كنيد به چر.

/ha.sa.nog/ طحال.

جفت زائو كه پس از زايمان از او جدا مي شود.

غده مانندي است كه در زير بغل ها يا بيخ ران يعني ميان قسمت بالاي ران و زير شكم آشكار مي شود.

مرضي است كه باعث تنگي گلو مي شود. بيمار مبتلا به آن را مخنوق مي گويند.

خوراكي از نشاسته كه براي بچه يا زائو است. براي تهيه آن نشاسته را در آب حل مي كنند به طوري كه نه رقيق و نه غليظ باشد.

/يخدان~dAr.dUñ/فيروز آباد~dA.rā.dUñ/ ظرفي مسي به اندازه استكان كه لبه اي ناوداني داشت و با آن دارو يا خوراكي هاي مايع را در حلق بچه مي ريختند. در مواردي كه بچه به گريه مي افتاد و زبانش جلوي حلقش قرار مي گرفت و مانع ريختن مايع مي شد، نوك ناوداني داردون را روي زبان بچه قرار مي دادند و جلوي بالا آمدن زبان را مي گرفتند.

بيني.

/da.wA.ye wA.bor/ دارو هابي شامل سياوشان، انگوره توره، خارخاسك و ترنجبين.

آماسي است در ريه كه به سبب آن راه نفس تنگ مي شود.

گروهي از فرآورده هاي گياهي و داراي تركيبات شيميايي درهم اند. همه رزين ها جامد اند و ظاهري كم و بيش رنگي، سخت و شكننده دارند.

علامت آن بي حسي عمومي، سرازير شدن آب از دهان، سردرد، حالت تهوع و دل به هم خوردگي، شل شدن زبان و افزايش ادرار است.

ساقه افقي زيرزميني را گويند؛ مانند زنجبيل. ريزوم، ساقه زيرزميني با برگ هاي فلسي شكل است كه از يك طرف آن ريشه و از طراف ديگر آن ساقه هوايي رشد مي كند؛ مانند گياهان تيره زنبق.

/rā.¹rā/ زَهره.

/zar.dö.I/ سرگيجه.

فرو رسيدن تري ها بود از سر به سوي بيني از سرما يا گرما.

اسهال و استفراغ؛ هيضه.

مرضي است كه بر اثر آن انسان مانند شخص خواب، بي حال مي شود؛ حس و حركت دارد ولي چشمانش بسته است و گاهي مي گشايد و دوباره مي بندد.

ميوه هاي گوشت دار، ناشكوفا و محتوي دانه هاي پراكنده در بخش گوشت دار را گويند؛ مثل انگور.

برگشتن سر بچه و رگ به رگ شدن گردن و پشت.

اجابت مزاج؛ بيشتر براي كودك وقتي كه مريض باشد به كار مي رود. مترادف شكم كار كردن است.

/so.mUn/ سوزش زخم.

سنبله.

گل مژه.

نفخ، ثقل معده.

نگاه كنيد به ذات الريه.

/ŝaft/ گونه اي ميوه گوشتي و ناشكوفا كه فقط ميان بر ميوه ضخيم و گوشتي مي شود و درون بر ميوه تبديل به نسجي سخت و صلب مي گردد كه روي دانه را مي پوشاند و روي دانه را نيز غشاي نازكي به نام تگومان فرا مي گيرد؛ مانند ميوه هاي زرد آلو، هلو، گيلاس و گوجه.

به صورت مايع ماليدن.

طله عسل يا طلايه اين گونه است كه عسل را روي كرباس آب نديده مي اندازند و بر موضع درد مي بندند.

در ايران هنگام ابتلا به هر گونه تب معمولاً عرق بيدمشك خالص و يا مخلوط با آب عادي مي خورند. اروپاييان آشنا به پزشكي و محيط و آب و هواي كشور ايران اظهار مي دارند كه عرق بيدمشك بسيار مفيد و شفا بخش است.

نگاه كنيد به بخش عصاره.

نگاه كنيد به بخش عصاره.

نگاه كنيد به بخش عصاره.

گواتر.

خوشه درختي به همين نام كه در مناطق گرمسير آسيا مي رويد.

گونه اي ميوه خشك و ناشكوفا كه ميوه فقط حاوي يك دانه آزاد است كه به انساج ميوه اتصالي ندارد؛ مثل فندق. بعضي ميوه ها دو فندقه اند مثل نباتات تيره جعفري و برخي چهار فندقه مثل نباتات تيره گاوزبان و نعناع.

بند آمدن مزاج است به واسطه انسداد روده اي كه نامش قولون است.

/ko.lA.pā.rok/ آرايش گل هايي را گويند كه مقدار بسيار زيادي گل كه در اين نوع آرايش به گلچه موسوم اند بر روي طبقي به نام نهنج قرار گرفته اند. نهنج ممكن است صاف يا برآمده باشد و گلچه ها ممكن است تمام سطح نهنج يا محيط آن را فرا گيرند. بهترين نمونه آرايش كلا پرك، گل آفتاب گردان و گل بابونه است كه اولي داراي نهنج مسطح و دومي داراي نهنج محدب است.

اسكلت داخلي ماهي مركب است كه در طب به عنوان ضد اسيد و در صنعت به عنوان براق كننده به كار مي رود.

/ko.lU.tā.ye nAf/ قسمت اضافي ناف كودك.

ته پاشنه پا.

/gor.dā/ كليه.

/gar.zan/ گل آذيني است محدود كه ساقه گل دهنده آن به پايه گل فرعي بعدي منتهي مي شود.

وضع قرار گرفتن گل ها بر روي ساقه را گويند.

/go.le terŵ/ گل ترخ براي درد دل خوب است.

نگاه كنيد به كلا پرك.

/go.le har.pā/ گل حرپه يا گلپوره براي درد دل خوب است.

/gis.kog/ عصب پا.

سر به هم آوردن زخم.

ضعف اعصاب.

/lok/ در اينجا به معني حبه است.

به هر يك از تقسيمات برگ، گلبرگ و يا كاسبرگ و غيره كه ظاهري نسبتاً مدور دارد، لوب مي گويند.

/lan.dā/ كهنه زائو.

دارو هاي ماليدني بر روي پوست بدن كه داراي حالت مايع يا پمادي شكل اند. در لنيمان ها ماده اي كه دارو هاي مختلف را در بر مي گيرد ممكن است مخلوطي از مواد چرب يا به طور ساده از مايعات الكلي يا صابوني باشد و بنابراين به دو دسته روغني و صابوني تقسيم مي شوند.

كنه شتري.

منظور ماستي است كه متعلق به فردي بوده كه قبل از مصرف آن مرده است. منظور از آرد، جو و كاه ميراثي نيز همين است.

در كتب طب سنتي به صورت هاي مشك طرامشيع يا طرامشير نيز آمده است كه قسمي از پودونه و قوي تر از ديگر اقسام آن است. برگش انبوه و بزرگ تر از پودونه بري است. اگر گوسفند بخورد خون مي شاشد. به غايت مدر حيض و نفاس و مسقط جنين است و جهت اخراج رطوبات غليظه از سينه و شش و درد رحم و قولنج و تقويت اشتها مفيد است.

/mol/ گردن.

/mā.lAj/ بغل سر.

/mā.laz/ ملاز؛ زبان كوچك.

آنچه خلط را قابل دفع سازد.

موسيلاژ ها يا لعاب ها موادي هستند كه از تغيير شكل غشاء سلولزي سلول هاي گياهي حاصل مي شوند. لعاب ها در آب به عمل مي آيند و مايع چسبنده اي ايجاد مي كنند بدون آن كه در آب حل شوند.

زگيل. ابن سينا مي نويسد كه اگر از پوست راست برآمده است زگيل است و اگر سرش پهن و حجمش درشت و سرش به ميخ شبيه است ميخچه نام دارد و اگر سر برآورده از پوست دراز است و قلاب مانند و كج شده است آن را شاخ گويند.

ويار.

فرورسيدن تري ها به سوي گلو.

محل اتصال كاسبرگ به دمبرگ. نگاه كنيد به كلا پرك.

بالا انداختن. چيزي را درسته قورت دادن.

تلفظ عاميانه پناه آباد است كه شهري در قراباغ است و براي اولين بار اين نوع سكه در آن جا ضرب شد.

در اصل صد ديناري است كه در تداول عاميانه صناري شده است. صناري، سكه اي نيكلي در اواخر عهد قاجاريه بود و معادل دو شاهي بود. در دوره پهلوي اول مدتي به جاي ده ديناري جديد رواج و اعتبار داشت.

سكه اي نقره اي كه در سلطنت شاه عباس اول صفوي ضرب و به نام او خوانده شد. وزن رسمي آن يك مثقال بود. عباسي، چهار شاهي بود و نصف آن، نيم عباسي بود كه آن نيز از نقره بود و به نام پدر شاه عباس، خدابنده خوانده مي شد. در اواخر عهد قاجاريه، سكه اي به نام عباسي وجود نداشت و چهار شاهي يا دوصد ديناري را يك عباسي مي ناميدند.

قاز كه در تداول عاميانه غاز گفته مي شود از مقياس هاي سابق پول در ايران بوده كه در دوره ناصر الدين شاه، آن را پولي موهوم و معادل با پنج دينار يا عشر شاهي تعريف كرده اند.