برف برفخانه طزرجان در پالوده فروشي بازار خان

1- پيش گفتار ۩

نمايي از يك دكان قديمي پالوده فروشي در بازار يزد؛ در گذشته در تابستان ها از برف براي خنك كردن پالوده و شربت بهره مي گرفته اند.

سيد حسين عرب گرمسيري؛ وبلاگ

اين يك تصوير ساختگي است.

روزگاري را تصور كنيد كه سرد ترين آب براي نوشيدن، از آب انباري با حداقل سي چهل پله آورده مي شد. نه از يخچال خبري بود نه از فريزر و نه از آن دكه هاي يخ فروشي پنجاه شصت سال قبل. يخچال هاي نفت سوز هم اگر بود تك و توكي در خانه هاي اعيان شهر وجود داشت.

ظهر گرماي تابستان كوير، در خنكاي بازارچه نيمه تاريك «صدري» در حوالي «دروازه مهريز» ^{(1) ۞} يك دكان پالوده فروشي بود تاريك و بزرگ. دور تا دور آن در رف هاي دكان، قرابه هايي از انواع عرق هاي گياهي و گلاب، تنگ هم چيده شده بود و در پيشخوان دكان، يك لگن بزرگ مسي پر از پالوده و يك كاسه بزرگ شيره و تعداد زيادي كاسه كاشي كار ميبد گذاشته شده بود.

صاحب مغازه كه پير مردي نوراني با شالي بر سر و لنگي به كمر بود، تند و چابك ملاقه مخصوص را پر از پالوده مي كرد و آب آن را مي گرفت و پالوده را در كاسه، خالي مي كرد و قدري شيره در آن مي ريخت و كمي گلاب و چند دانه بذر سياه رنگ نوعي گياه روي پالوده مي افشاند. در آخر كار از زير گوني هاي خيس با كلنگ كوچكي قدري برف از توده برف جدا مي كرد و در كاسه پالوده ريخته، به دست مشتريان تشنه و از گرماي آفتاب گريخته مي داد. مشتري با يك قاشق چوبي پرنقش و نگار، پالوده و شيره و گلاب و برف را به هم مي زد. آن ها كه امروزي تر شده بودند پالوده معطر شيرين و سرد را قاشق قاشق مي خوردند و عده اي هم بي صبرانه پالوده را هورت مي كشيدند و پول اندكي روي پيشخوان گذاشته، پي كار خود مي رفتند.

برف خانه طزرجان يخچالي است طبيعي در رشته كوه شير كوه كه ارتفاع قله آن از سطح دريا 4005 متر است و روستاي طزرجان در دامنه آن واقع شده است؛ در گذشته هاي نه چندان دور در روز هاي گرم سال، حجم زيادي از برف و يخ را با حيوانات باركش با طي مسافت حدود 65 كيلومتر به شهر يزد مي آورده اند و براي خنك كردن نوشيدني ها و مخصوصاً پالوده يزدي از آن ها استفاده مي كرده اند؛ بي ترديد شهرت پالوده يزدي را نبايد بي ارتباط با اين يخچال طبيعي دانست.

عكس و متن: علي خانجانخاني؛ وبسايت

2- برف برفخانه ۩

اما اين توده برف زير گوني هاي خيس از كجا آمده بود؟ كوير تفتيده يزد و برف!؟ آن هم در تابستان!؟ اين برف از «برف خانه طزرجان» (/barf.ŵU.nā te.zer.jUñ/) سفر خود را آغاز كرده و به پالوده فروشي «بازار خان» رسيده بود. بدين گونه كه ابتدا چند روستايي زحمت كش، غروب با چند راس قاطر راه سربالايي و خسته كننده «افشار آباد» را در پيش مي گرفتند تا به اولين دره هاي ذخيره برف در پاي «كوه برف خانه طزرجان» برسند. آن گاه برف ها را با كلنگ و بيل از پاي كوه جدا مي كردند و در جوال هاي مخصوص مي بستند. شب را در پاي كوه بيتوته مي كردند و اذان صبح جوال هاي برف را بر پشت قاطر ها سوار مي كردند و راه سراشيبي پايين روستا را در پيش مي گرفتند. صداي زنگ اين قاطر ها در آن تاريك و روشن صبح در كوچه باغ هاي روستا و در آن زمان كه هنوز هيچ اتومبيل و موتور سيكلتي پايش به «طزرجان» باز نشده بود يك حال و هواي خاصي داشت.

سپس آن ها مسير «طزرجان به تفت» را در لابلاي دره ها طي مي كردند تا به «دره زنجير» مي رسيدند و بالاخره وارد جاده مالروي «تفت به يزد» مي شدند و يكي دو ساعت به ظهر مانده، صداي زنگ قاطر هاي حامل برف در كوچه بازار هاي يزد طنين انداز مي شد و برف «برف خانه طزرجان» ميهمان بازار هاي يزد مي گرديد.

قاطر داران زحمتكش، زود مايحتاج خود مثل قند و چاي و توتون و نفت و چمني چراغ ^{(2) ۞} و ده ها خرت و پرت ديگر را خريده و راهي «طزرجان» مي شدند تا هوا تاريك نشده به روستا برسند؛ در حالي كه دسته اي ديگر نزديكي هاي غروب، راه «برف خانه» را در پيش گرفته بودند و روز از نو روزي از نو .... راستي عجب روزگار پرزحمتي!

يك لگن مسي پر از پالوده يزدي با ملاقه و آبگير در دكان پالوده فروشي؛ امروزه نوشيدني ها با يخ هاي قالبي خنك مي شود.

Thanh-Van Tran-Nhut

3- دوران جديد ۩

بعد ها راه شوسه و كوهستاني «تفت به طزرجان» ايجاد شد و قاطر دار هاي زحمت كش، جوال هاي برف را در محل «سرخيم» در «طزرجان» تحويل اتوبوس هاي اندكي كه در اين راه تردد مي كردند مي دادند. جوال هاي پر از برف كه گاهي در پوششي از كاه بسته شده بود در باربند روي سقف اتوبوس قرار مي گرفت. البته اتوبوس يعني همان كاميون هاي به يادگار مانده از «جنگ جهاني دوم» كه زماني در اختيار «ارتش متفقين» بود و نجاران ماهر ايراني اتاقي از چوب ساخته روي آن سوار مي كردند.

باري؛ اتوبوس با مسافران خود به راه مي افتاد و در آن راه هاي خطرناك كه از بالاي دره هاي عميق مي گذشت، آهسته آهسته راه شهر را مي پيمود. برف ها هم كم كم آب مي شدند و از لاي درز هاي سقف اتوبوس بر سر و كله مسافران مي چكيدند و كسي هم اعتراض نداشت و مانند گرد و غبار راه خاكي «يزد به طزرجان» اين هم جزوي از سفر شده بود. اتوبوس هاي راه «طزرجان به يزد» اغلب در «گاراژ چاووش» ^{(3) ۞} توقف مي كردند. گوني هاي برف از روي باربند اتوبوس به كف گاراژ منتقل مي شد و باربران زحمتكش يزدي آن ها را به مغازه ها تحويل مي دادند.

با تاسيس اولين كارخانه يخ در يزد و بيرون آمدن يخ هاي قالبي، آخرين محموله برف «برفخونه» هم مهمان يزدي ها شد و اين شغل پرزحمت و كم درآمد از روستاييان شريف و متدين و زحمتكش گرفته شد. حالا هر كسي مي توانست يك فلاسك بيست توماني بخرد و با يك ريال و حتي ده شاهي، يخ بلوري «كارخانه يخ يزد» هم بخرد و صبح تا شب در تابستان، آب يخ بنوشد و بر قاتلان زاده پيغمبر -ص- لعنت بفرستد.