نوروز و نوروزداري در يزد [2 از 2]

در آن ايام، مردم بسيار شادي مي كردند و بچه ها از در و ديوار بالا مي رفتند و گوي بازي معمول بود كه حد و حصر نداشت. مردم، آخرين چهارشنبه سال را به عنوان «چهارشنبه سوري» جشن مي گرفتند و صداي ترقه و موشك در اغلب جا هاي يزد شنيده مي شد. «حاجي فيروز» هم در يزد معمول بود، ولي نه به قدر تهران و ساير شهر هاي بزرگ ايران؛ چون مردم، درآمدن به صورت حاجي فيروز و قر دادن با دف در كوچه و بازار يزد را زشت مي دانستند و جوان يا نوجواني كه به صورت حاجي فيروز درآمده بود و با زدن داريه ^{(1) ۞} در كوچه و بازار رقصيده بود، هميشه مورد ملامت بود و آن را دور از شرم و حياي جواني مي دانستند؛ خاصه اينكه آن جوان، بر و رويي هم داشته باشد كه ديگر واقعاً در معرض هزاران اتهام ناروا قرارش مي دادند.

چند وسيله آتش بازي از ساخته هاي آقاي رجب باروتكوب و خانواده ايشان.
1- چرخ و فلك؛ 2- گلريز؛ 3- تير هوايي؛ 4- ترقه؛ 5- غمباره.

جلال گلشن يزدي؛ يزد ديروز

در آن زمان، خانواده اي به نام «باروت كوب» در يزد بودند كه بزرگ خانواده آنها، مرحوم «آقاي رجب باروت كوب» بود كه پيرمردي بسيار خوش مشرب و باصفا بود. ايشان وسايل آتش بازي هاي شخصي و دولتي در يزد برقرار مي كرد. در اعياد دولتي، مخصوصاً در زمان «رضا شاه»، در ميدان كوچكي كه مقابل حكومتي آن روز يزد قرار داشت، بساط آتش بازي فراهم بود. آنچه اين آقاي رجب باروت كوب مي ساخت و يزدي ها به آن علاقه داشتند، عبارت بود از: «ترقه موشك»، «تير هوايي»، «گلريز»، «غمباره» كه صداي فوق العاده داشت، «چرخ و فلك» و «ماه و ستاره». (شكل روبرو)

اغلب نوجوانان براي گرفتن وسايل آتش بازي به او مراجعه مي كردند. به علاوه، شكارچيان كبك يا به لهجه يزدي ها كوك (/kök/) براي شكار رفتن و احتياجي كه به باروت داشتند براي پر كردن تفنگ هاي دهن پر (/da.hañ por/) ^{(2) ۞} يا فشنگ پر كني، به او مراجعه مي كردند و الحق، باروت هاي مرحوم رجب باروت كوب از بهترين نوع خود بود و همه جا، بين شكارچيان، زبانزد خاص و عام بود؛ كه بعد ها در زمان رضا شاه او را منع كردند و ديگر باروت او قاچاق محسوب مي شد كه هر كس مي خريد، با خود او، مورد تعقيب قانوني قرار مي گرفت.

از مراسم ديرپاي چهارشنبه سوري اين بود كه اول غروب آفتاب بايد هيزم يا بوته هاي خشك كه اغلب در كوچه ها و گذر ها انبوه كرده بودند، روشن كنند و پير و برنا و كوچك و بزرگ از روي شعله هاي آتش بپرند و هر كس با صداي بلند يا با زمزمه بخواند: "سرخي تو از من؛ زردي من از تو." سپس نيت كند كه تا آخر سال، هميشه شاداب و خرم باشد. صداي قهقهه و خنده هاي ممتد بزرگ و كوچك در هر كوي و برزن اين شهر به گوش مي رسيد و صحنه هايي كه پديد مي آمد، بسيار ديدني و جالب بود.

نمايي از آتش افروزي زرتشتيان بر بالاي بام هاي روستاي شريف آباد اردكان در يزد؛ زرتشتيان و ايرانيان در هفده بهمن كه گرماي زمين دارد بر مي خيزد آتش بام مي كنند؛ همچنين ديگر بار در سپيده دم آخرين شب سال و پيش از نوروز نيز بر بام آتش مي افروزند و با اين كار فروهر يا روان درگذشتگان كه در ده روز آخر سال به زمين و خانه هاي خود باز مي گردند و مي خواهند به عالم بالا برگردند را بدرقه كنند.

موبد كورش نيكنام؛ كتاب از نوروز تا نوروز

ناگفته نماند كه در هفده بهمن ماه هر سال كه بنا به عقيده قديمي ها، خرم (/ŵorm/) يا هرم (/horm/) ^{(3) ۞} در زمين مي آيد، زرتشتيان يزد بر پشت بام هاي خود، آتش مي كردند؛ كه اين رسم باستاني ايرانيان بوده است و مي گفتند وقتي آتش بام بكنند، ديگر، سردي زمستان مي رود و زهر هوا به گفته يزدي ها، مي شكند؛ و سپس با آمدن ماه اسفند و تغيير هوا، به ماه فروردين و روز اول آن كه نوروز است، نزديك مي شدند. در حقيقت، آن قدر نوروز و نوروزداري، عزيز و محترم بود كه از پانزده اسفند، ديگر، اوضاع و احوال همه مردم، حتي ادارات دولتي، عوض مي شد و همه انتظار آمدن فروردين ماه را داشتند و خود را براي تشريفات نوروز آماده مي كردند. اين شر و شور از دربار شاه گرفته تا خانه پيرزني در دور افتاده ترين نقاط، آشكار و هويدا بود.

مردم از پانزده اسفند ماه به بعد، به فكر سبز كردن گندم يا عدس يا ماش در بشقاب ها، يا تهيه كوزه هاي سبز از بزرگ و كوچك، براي سفره هفت سين خود بودند. كوزه ها را اين طور سبز مي كردند كه كوزه را خيس مي كردند و بعد پارچه ها را با بذر تر و تيزك، كه دانه هاي چسبناك گياهي و بذر نوعي سبزي خوردن است، مي پوشاندند و بعد كوزه را پر از آب مي كردند و در جايي سايه، آفتاب مي گذاردند. پس از چند روز اين دانه هاي پشت كوزه سبز مي شد و در مي آمد و بسيار جالب و ديدني بود. بعد هم روبان قرمز به گردن آن مي بستند كه زيبايي آن را صد چندان مي كرد و از سبزي هاي ممتاز سفره هفت سين بود كه با سير و سركه و سنجد و سيب و سكه و سماق مي گذاردند و سفره هفت سين، مهيا مي شد؛ با تخم مرغ هاي رنگ كرده و بعد هم با اضافه كردن جانماز و مهر و تسبيح و قرآن و آينه و بعضي، شمعدان، رونق بسزايي مي گرفت؛ با ماهي قرمز در تنگ بلور.

معمول بود كه در لحظه تحويل سال، همه خانواده، دور سفره هفت سين جمع باشند و معمولاً به دعاي «آيت الله راشد» كه از «راديو ايران» پخش مي شد، گوش فرا دهند و به ماهي هاي سرخي كه در تنگ آب در سفره هفت سين مي چرخيدند، نگاه كنند؛ و بعد از تحويل سال، كام خود را شيرين نمايند و به بزرگتر ها تبريك بگويند و همه، همديگر را ببوسند، تا تمام سال به آنها خوش بگذرد.

نقاشي اي از يك خانواده ايراني نشسته دور سفره هفت سين در هنگام گردش سال.

دادن عيدي، رسم بسيار باستاني ايرانيان و مخصوصاً يزدي ها بوده و هست؛ كه هر بزرگتري به فراخور حال خود بايد به كوچكتر ها عيدي بدهد. هر چند، كم و زيادي آن درخور توجه بوده، ولي از مدت ها قبل، ديگر، كسي دنبال گرانبها بودن آن نيست؛ فقط آن را باعث بركت مال خود مي دانند؛ خاصه عيدي دهنده اي كه دستش هم خوب و بابركت و معروف به خوش دستي باشد. معمول اين بود كه اسكناس هاي تازه تا نشده را لاي قرآن بگذارند و به هر كس كه مي خواهند عيدي بدهند، يكي يا چند تا را بيرون كشيده و عيدي بدهند. كساني هم كه سكه هاي طلا يا دو قراني و پنج قراني رضا شاهي عيدي مي دادند و نقره خالص بود، لذتي فراوان، مخصوصاً براي اطفال داشت كه هرگز فراموش شدني نبود و از جمع كردن عيدي، گاهي اتفاق افتاده كه سرمايه مختصري براي كسب و كاري در آن زمان ها فراهم گرديده است.

به خاطر دارم كه مرحوم «آقاي حاجي شيخ علي علومي» كه سردفتر «دفتر رسمي شماره 5» هم بودند و شخصي بسيار شريف و دوست داشتني و متدين بود، روز نوروز كه براي عيد ديدني او مي رفتند، يكي دو ورق قرآن مجيد كه مدعي بود به خط «حضرت امام حسين» -ع- است، در مي آورد و به عنوان عيدي، حاضرين، دست به دست مي كردند و آن صفحات را براي تبرك و تيمن مي بوسيدند و بر چشم و سر مي گذاردند و بهترين عيدي تلقي مي شد.

اغلب علماي يزد نيز، امثال «حضرت آيت الله مدرسي لب خندقي» هم مردم را براي عيد نوروز مي پذيرفتند و اغلب با چاي و خرماي «شهر نو» -مزرعه اي كه در راه طبس داشتند-، پذيرايي مي كردند و دست بوسي و نصايح آقا، بهترين عيدي براي مردم بود و بعد ها آقا زادگان ايشان نيز همين رسم را معمول داشتند. خانه ساير علما نيز براي عيد ديدني مهيا بود. خانه رجال يزد كه ديگر، هيچ، آنها هم جاي خود داشت. هر كسي براي تقرب به آنها و يا لااقل ايمن بودن از شر آنان به دست بوسي آنان مي رفت و به مجيز گويي مي پرداخت؛ و علاوه بر آن، هر كسي پيشكشي به قدر وسع خود براي آنان، با اكراه، مي برد.

نمايي از شكوفه زدن درختي در بهار در ده بالا يا هدش، يكي از روستا هاي ييلاقي و نامي استان يزد و از توابع تفت.

همايون امير يگانه؛ كتاب يزد، نگين كوير

از دهات، گوسفند پروار شده، عسل، نان خشك، برگه هاي هلو و زردآلو، آلبالو خشك، بادام، مغز گردو و جوزه قند (/jö.ze ĝañ/) ^{(4) ۞} و گاهي مرغ و خروس مي آوردند؛ چون مانند اين زمان، گوشت مرغ، فراوان نبود و هر كسي در سال، يكي دو بار بيشتر گوشت مرغ نصيبش نمي شد. گوشتي كه بيشتر مردم مصرف مي كردند، گوشت گوسفند بود كه آن هم بايد گوسفند نر باشد و بدترين گوشت، مال بز بود كه رمق نداشت و پخته هم نمي شد؛ حتي بعضي عقيده داشتند كه گوشت بز، موجب تب لازم مي شود. معمولاً گوشت گاو مرسوم و معمول يزدي ها نبود و آن را سنگين و بدهضم مي دانستند؛ ولي بي بضاعت ها، بيشتر، گوشت گاو مي خوردند و ديگر، آنها كه خيلي وضعشان خراب بود، قلم گاو را آبگوشت مي كردند و همه خانواده از آن مي خوردند و خيلي گوشت گاو فروشي كم بود.

گاه گاهي شتر مي كشتند و اغلب شتر ها، گوشه ميدان امير چخماق يا ميدان شاه كشته مي شدند و مردم، جمع شده و تماشا مي كردند؛ مخصوصاً در عيد قربان اغلب سال ها، كه منظره وحشتناكي براي ما اطفال آن زمان بود؛ زيرا گردن شتر را به بدن او مي بستند و بعد، خنجري يا كاردي به زير گلوي اين زبان بسته فرو مي كردند و آن زبان بسته نعره مي زد و جوي خون از زير گلويش بر زمين مي ريخت و بعد هم بي حال مي شد و مي غلطيد؛ و آن وقت به جانش مي افتادند و الي آخر. اينها، مناظري زيبا و فراموش نشدني بود كه بزرگتر هاي ما در آن زمان ها، ما را براي ديدن آنها تشويق مي كردند و با خود مي بردند كه تماشا كنيم؛ چه نسل بافرهنگ و متمدني بوديم!

در عيد قربان، گوشت اين شتر را تكه تكه مي كردند و هر كسي براي تيمن و تبرك، آن را به خانه مي برد؛ كه اغلب، كوفته از گوشت شتر درست مي كردند. مادربزرگ خود من، حتماً بايد سالي يك بار گوشت شتر بخورد براي تبرك و تيمن؛ چون شتر از عربستان و مورد توجه اعراب بوده است و عقيده داشتند كه خوردن گوشت آن، انسان را قوي و قوه بينايي او را افزايش مي دهد. بگذريم.

طولي نمي كشيد كه مردم، خود را براي «سيزده به در» آماده مي كردند. چون روز سيزده را نحس مي دانستند، مي گفتند بايد روز سيزده را از خانه بيرون شد و به كوه و دشت و صحرا و كشتزار هاي سرسبز و كنار رودخانه ها و چشمه سار ها رفت و خوشي كرد تا روز سيزده سرآيد و نحسي آن بگذرد و آنگاه همه به خانه هاي خود بازگردند. يكي از جا هايي كه در يزد در روز سيزده خيلي شلوغ مي شد، «غربال بيز» «مهريز» بود كه بيشتر به آنجا مي رفتند. خاصه سال هايي كه غربال بيز بر اثر بارندگي زياد آن سال، آب فراواني داشت، جمعيت زيادي را پذيرا مي شد و بعد هم «كوه ريگ» مهريز كه غلط زدن از بالاي آن به پايين را مردم، شكوم (/ŝo.kUm/)، يعني شگون مي دانستند. دهات اطراف «ده بالا»، «طزرجان»، «بردستان»، «منشاد» و «بنادك» هم از جا هايي بودند كه مردم براي روز سيزده گذراندن خود، براي آنها سر و دست مي شكستند.

قبلاً با الاغ و اسب و قاطر و بعد ها با ماشين سيمي كه تقريباً باركشي بود به صورت وانت و محفظه اي با نرده هاي مشبك در عقب داشت و بار و مسافر را در آن جاي مي دادند، و بعد ها هم هر كس ماشين داشت با ماشين و اغلب هم با دوچرخه، چون آن روز ها بيشتر از يكي دو موتور سيكلت در تمام شهر نبود، به سيزده به در مي رفتند؛ بعد هم در گندمزار ها پراكنده مي شدند. حتماً بايستي، هر كس، خصوصاً دختران دم بخت، سبزه گره بزنند و نيت كنند كه در سيزده نوروز سال آينده به خانه بخت رفته باشند؛ و اين جمله را موقع گره زدن، زمزمه كرده و نيت كنند: "سال ديگر، خانه بخت، بچه بغل." زيرا خيلي ديرشان مي شد و مي گفتند دختر بايد زود عروس شود و فوراً هم بچه دار شود و اصولاً داشتن بچه را در اواخر عمر، خوب نمي دانستند و كساني كه دير داماد مي شدند و طفلي داشتند، به آن مي گفتند: "زنگوله پاي تابوت است." در حقيقت، حرف درستي بود؛ چه، پس از آنها ديگر كسي نبود كه اين طفل را تربيت يا سرپرستي كند.

عكس بهار در كوير و نمايي از شكوفه زدن درختان در بافت تاريخي اطراف نارين قلعه در ميبد در استان يزد؛ بهار در كوير هميشه زود تر از راه مي رسد.

عكس و متن: الهام عديمي

ديگر از تشريفات نوروز اين بود كه كوچكتر ها حتماً بايد به ديدن و مبارك بادي بزرگتر ها، مخصوصاً بزرگان خانواده بروند و عيدي خود را كه اغلب به صورت وجه نقد يا هدايايي بود، دريافت دارند. بديهي است در اين ديد و بازديد ها، چه بسا، كدورت ها و قهر هاي دوستانه يا خانوادگي به همين وسيله به آشتي و دوستي مبدل مي گرديد. همان طور كه خانه تكاني ظاهري در هر خانواده معمول بود، خانه تكاني دل نيز از كينه توزي و دشمني بايد صورت بگيرد و بيشتر يزدي ها به همين نحو عمل مي كردند.

جامه هاي نو پوشيدن و تعويض كفش و كلاه و همه لوازمات زندگي، عمل مسلمي بود كه همه مي خواستند انجام دهند. هر كس لباس يا پيراهن و كفش و كلاه نو داشت، براي شب عيد مي گذاشت كه روز نوروز، نو پوشيده باشد و همه مي گفتند: "روز از نو و روزي از نو."

از نوروز و نوروزداري كه بگذريم، همان طور كه گفته شد، مراسم چهارشنبه سوري و سيزده به در بسيار مورد توجه يزدي ها قرار داشت. در شب چهار شنبه سوري، معمول بود كه از روي آتش بپرند و با خواندن "سرخي تو از من، زردي من از تو"، شادابي و طراوت را براي خود بخواهند و اين آتش افروزي و از آتش پريدن و صداي ترقه و هلهله و خنده هاي ممتد پير و جوان كه جمع بودند، مايه نشاطي بود كه به همه دست مي داد و شوخي و مزاح هاي متداول، رنگ و رونق بيشتري به اين مراسم مي داد. در سيزده به در، كمتر كسي بود كه در خانه خود بماند. اعتقاد به نحسي روز سيزده، چنان بود كه همه در انتظار رفع نحوست آن بودند و چاره اش زدن به كوه و صحرا و رفتن به كشتزار هاي سرسبز گندم بود.