اوضاع يزد در ماه محرم و صفر [1 از 2]

قبل از اينكه وارد بحث بشوم، چنانچه به ديده تحقيق، كامل به وضع روحي و رواني يزدي ها بنگريم، و با توجه به خصايص ويژه يزدي ها، بايد اذعان كنيم، همان طور كه در مبحث قبل ^{(1) ۞}، شمه اي بيان داشتم، در دوستي و دشمني بسيار پابرجا هستند و دوستي آنها، دوستي، و دشمني آنها در حقيقت، دشمني است و هيچ ملاحظه اي در كار ندارند. همين طور در اعتقادات خود، حالا چه زرتشتي يزدي، چه كليمي، چه شيعه اثني عشري و چه بهايي يزدي، وقتي ديني را قبول كردند، به پاي اعتقادات خود ايستاده اند.

چنانچه از ديد تاريخي نگاه كنيم، وقتي در صدر اسلام، مسلمانان به «ايران» حمله كردند و قسمتي از نيروي نظامي آنها به يزد رسيد، بزرگان و متمولين زرتشتي، قسمتي از آتش گداخته آتشكده را برداشتند و از يزد فرار كردند و به «هندوستان» بردند؛ كه آنجا آتشكده اي ترتيب داده اند و هنوز همان آتش دارد مي سوزد و خاموش نشده است. قسمتي هم كه در يزد بوده است، هنوز دارد مي سوزد. همين «مسجد جامع كبير يزد»، آتشكده بزرگي بود كه مسلمين آن را خراب، و روي آن، مسجد بنا كردند؛ مانند «مسجد اياصوفيه» در «اسلامبول» «تركيه» كه كليسايي بزرگ بود و تغييرش دادند و مسجد ايا صوفيه ساخته شد.

همين طور كليميان يزد، به محض اينكه «اسراييل» تشكيل شد، آنها كه مي توانستند، از يزد مهاجرت كردند و به اسراييل رفتند. معلم زبان فرانسه من، شخصي كليمي بود به نام «مسيو شعبان» و با آنكه وضعش از نظر تدريس زبان، خوب بود، فوراً به اسراييل مهاجرت كرد. ناگفته نماند كه همين «موشه كتساو»، بچه كليمي اي بود كه در چهار سالگي، پدر و مادرش او را به اسراييل بردند. او مدتي «وزير جهانگردي» اسراييل بود و حالا، چهار يا پنج سال است كه رييس جمهور اسراييل است. ^{(2) ۞} وي به يزد بسيار علاقه دارد. در مصاحبه اي كه از تلويزيون آمريكا با همسرش انجام شد، شنيدم كه مي گفت: "يگانه آرزويش، ديدن يزد است و هيچ غذايي جز غذا هاي سبك يزدي نمي خورد."

از آنها كه بگذرم، يكي دو دفعه در يزد، بهايي كشي انجام شد. پيرمرد موثقي براي خودم در سال هاي پيش نقل كرد كه: "يك بهايي را روي «ميدان خان» با تبر تهديد كردند كه لعن كند و او لعن نكرد و با تبر كشته شد."

ميدان امير چخماق يزد، باشكوه ترين حسينيه در جهان؛ از ابزار هاي يك حسينيه كامل، ميدانگاهي در ميان، تكيه اي در يك ضلع، غرفه هايي در ديگر اضلاع، كلكي در وسط و نخلي در گوشه ميدان و كنار تكيه است؛ خود ميدان و مسجد و بازار اطراف اين ميدان مربوط به قرن 9 و زمان خود امير چخماق است اما تكيه و اينكه اينجا حسينيه باشد بيش از 200 سال پيشينه ندارد ولي نخل آنرا معتقدند قديمي تر و مربوط به زمان صفويه مي باشد.

عكاس: سميه خاكپور

مسلمان و شيعه يزدي هم در دين و مذهب خود بسيار متعصب است و پافشاري اش بسيار زياد است. ارادت يزدي ها به خاندان «پيغمبر» -ص- به طور اعم و به «حضرت امام حسين» -ع-، روحي فدا و قلبي بوده است. در اين علاقه و صميميت، كه عزايش، عزاي همه، و تولدش موجب وجد و سرور همه يزدي هاست، شكي نيست؛ و واقعاً بايد يزد را به يك حسينيه بزرگ تشبيه كرد. يزدي ها، خصوصاً به حضرت امام حسين -ع- علاقه مخصوصي دارند و در اين مورد، واقعاً دروغ نمي گويند؛ از اين رو هر محله يزد، حسينيه دارد؛ هر ده، حسينيه دارد؛ حتي در يك كوره ده، اگر دو غرفه هم هست، ساخته اند و نامش را حسينيه گذارده اند.

از قديم الايام در هر حسينيه، «نخل» يا «نقل» چوبي بزرگ، يا به نسبت حسينيه يا ده، كوچك، ساخته بودند و موجود بود. در يزد رسم اين بود كه ظهر عاشورا، تقريباً نيم بعد از ظهر، نخل را حركت مي دادند و با گفتن "يا حسين، يا حسين"، دور كلك «مير چقماق» يا «ميدان شاه» كه نخل جداگانه اي داشت، مي گرداندند؛ و بعد نخل امير چقماق را مي بردند تا آن طرف ميدان كه حالا مقابل دكان «حاجي خليفه علي رهبر» مي شود، و آنجا مي گذاردند. سپس در قتل هاي آخر ماه صفر، مي آوردند كه دوباره به جاي اولش بگذارند. اول ربيع الاول شروع مي كردند به باز كردن سپر، خنجر و آن چيز هايي كه به نخل بسته بودند و در عرض سال هم هر كس پاي نخل گذر مي كرد، چوب آن را مي بوسيد و اگر بچه اش همراهش بود، او را وا مي داشت ببوسد يا دست مي كشيد به نخل و به صورت بچه مي كشيد.

مقصودم اين است كه يزدي زرتشتي، واقعاً زرتشتي، و بهايي آن، واقعاً بهايي، و كليمي آن، واقعاً كليمي، و شيعه آن هم واقعاً شيعه است. يزدي ها نسبت به اهل بيت رسول الله -ص- بسيار ارادت دارند. پس از عهد «قاجاريه» و پيدايش سلسله «پهلوي»، آنها همان عقايد و روضه خواني و تعزيه و نقل برداري و ... را داشتند و خود نگارنده از سال 1306 ه.ش، نخل گرداني و عزاداري محرم و صفر را به ياد دارم و ناظر بودم. در آن سال ها واقعاً يزد مانند عبادتگاه بود. اينكه نامش را «دار العباده» گذارده اند، بي مسمي نيست.

يزدي ها قبل از آمدن ماه محرم، همواره خود را براي تعظيم شعاير اسلامي، آماده مي كردند. زن ها هرچه لباس سرخ و زرد داشتند كنار مي گذاشتند و پيراهن و چارقد هاي مشكي اي كه حاضر كرده بودند، مي پوشيدند و همين طور تا آخر صفر ادامه مي دادند. مرد ها هم سرداري يا قباي مشكي و پيراهن مشكي داشتند و هرگز ممكن نبود كه كسي در ايام محرم و صفر، لباس قرمز يا گلي بپوشد؛ حتماً بايد مشكي يا سورمه اي تند يا قهوه اي باشد. زن ها نوعاً از آرايش صورت، خودداري مي كردند و مخصوصاً تازه عروسان كه در هجده ماه ذي الحجه، شب «عيد غدير» يا روز عيد غدير، عقدشان كرده بودند، پس از دوازده روز كه محرم مي شد، ديگر آرايش نمي كردند و اگر مشكي هم نمي پوشيدند، سورمه اي تيره يا قهوه اي تيره مي پوشيدند.

تا آنكه صبح اول محرم، روضه خواني ها در يزد شروع مي شد، بعضي جا ها مانند «منزل اصفهانيان» يا «منزل باقي الموسوي ها»، بعد از اذان صبح و نماز اول وقت، روضه خواني را شروع مي كردند كه هنوز هوا تاريك بود و لااقل يك ساعت و خرده اي به طلوع آفتاب مانده بود. واقعاً كساني كه صبح به اين زودي خود را در سرما و گرما به مجلس روضه خواني مي رساندند، حال و هواي روحاني اي مي يافتند. بعد كه آفتاب طلوع مي كرد، نان خشك با پنير، يا نان داغ از تنور در آمده و بعضي اوقات انگور و بعضي وقت ها مربا براي ناشتايي با چاي داغ، پي در پي براي شركت كنندگان مي آوردند كه خيلي مطبوع بود.

روضه خوان ها هم كه اغلب، مهارت فوق العاده اي در خواندن مصايب اهل بيت داشتند، مانند مرحوم «حضرت وزيري» يا «سيد ابو تراب» يا «شيخ محمد مالميري» يا آقاي «حاجي شيخ غلامرضا فقيه خراساني» كه منبرشان همه حكمت آميز بود و ديگران -رحمت الله عليهم اجمعين-، چنان اشكي از مردم و شيعيان مي گرفتند كه هرگز فراموش شدني نيست.

با نزديك شدن به روز عاشورا، تعداد روضه ها و جمعيت ها، بيشتر و بيشتر مي شود تا تاسوعا و عاشورا كه ديگر يزد و يزدي، كن فيكون است. صبح ها يا شب ها در هر حسينيه، مجلس روضه برقرار است. در گذشته در خانه بيشتر كساني كه دستشان به دهنشان مي رسيد، روضه خواني برگزار مي شد؛ به طوري كه آقايان وعاظ با آنكه تعدادشان زياد بود، به درك همه مجالس نمي رسيدند.

يزدي ها غير از محرم و صفر، در دوره سال، به اصلاح خودشان، «هفته خواني» هم داشتند؛ يعني يك شب هفته را مثلاً شنبه يا سه شنبه را انتخاب مي كردند و يك يا دو روضه خوان داشتند كه مي آمدند و صاحب خانه از جمع اقربا و دوستان پذيرايي مي كرد و روضه گوش مي كردند و بعد، آخر شب، مي رفتند. اگر تابستان بود، هندوانه و خربزه و ميوه جات و اگر زمستان بود، شلغم يا لبوي چغندر كه مطبوع بود، يا اگر صاحب خانه پولدار بود، پسته تر، و خلاصه هر كسي به قدر وسع خود از مهمانان پذيرايي مي كرد؛ ولي در ماه محرم و صفر، اوضاع روضه خواني بسيار فرق مي كرد و در مساجد هم اغلب بعد از نماز جماعت، مسيله مي گفتند و چند كلمه هم روضه مي خواندند.

آيت الله العظمي حاج ميرزا سيد علي مدرسي لب خندقي؛ ايشان پس از پرورش در بيت علم و تقوا، مقدمات و سطح را در مدرسه مصلي فرا گرفت و سپس به سامره عزيمت كرد و پس از 6 سال كوشش و كسب علم و كمالات نزد بزرگان دوران به شهر خويش بازگشت و به اقامه جماعت و تدريس در مصلي پرداخت؛ درباره مقام شامخ علمي و معنوي و نبوغ و تبحر آن بزرگوار همين بس كه علماي اعلام آن دوران متفق القول بوده اند كه چنانچه ايشان به زادگاه خود باز نمي گشت به طور قطع و مسلم رياست مرجعيت عالم تشيع را در عتبات عاليات عهده دار مي شد؛ و از كرامات و قرب او همين بس كه در سوم شعبان سال 1284ه.ق (9 آذر 1246 ه.ش) يعني در شب ولادت امام حسين -ع- به دنيا آمد و در اواخر شب دهم محرم سال 1364 ه.ق (5 دي 1323 ه.ش) يعني شب عاشورا و شب شهادت جدش امام حسين -ع- دار فاني را وداع گفت.

به خوبي به ياد دارم كه يك سال، روز نوروز با عاشورا به هم افتاد و يزدي ها همان روز را هم روضه خواني كردند و مجالس روضه بر پا بود. فقط يك روز عاشوراي تعطيل در عمرم يزد ديدم و آن هم روزي بود كه در شب عاشورا، «حضرت آيت الله حاجي ميرزا سيد علي مدرسي» -طاب ثاره- از دنيا رفت و دو روز بود كه برف مي آمد و شب عاشورا، برف سنگيني آمده و سيم هاي برق يزد از برف، پاره شده و شهر كاملاً خاموش بود. صبح كه شد مردم از خانه ها بيرون ريختند و براي تشييع جنازه آيت الله مدرسي حاضر شدند و با آنكه تا نزديك زانو در برف مي رفت، جنازه را تشييع كردند. آن روز تمام روضه خواني ها تعطيل بود و ديگر مجلسي نبود؛ تا آنكه پس از تشييع، جنازه را به «مصلاي يزد»، مقابل «بازار زرگري» فعلي آوردند و ديگر، سوزن نمي افتاد. پسر بزرگشان، مرحوم «حجت الاسلام و المسلمين حضرت حاجي آقا سيد محمد باقر مدرسي»، بر جنازه پدرشان نماز خواندند و بعد، جنازه را به «امامزاده جعفر» -ع- بردند و در ميان سوگواري و سينه زني هاي مردم به خاك سپردند و بعد از اين خاكسپاري بود كه ديگر، عصر و غروب عاشورا، مجالس روضه خواني را دوباره شروع كردند. از صبح فردا مجالس ختم ايشان شروع شد، حالا با چه جمعيتي از مردم و با چه شكوه و جلالي، خدا مي داند.

غير از مجالس روضه خواني، رسم بود كه دسته هاي سينه زني، از محلات مختلف يزد، در مرحله اول به طور ساده جمع مي شدند و با سينه زني از محله اشان به طرف ميدان امير چخماق مي آمدند و يك دور نخل را مي بوسيدند و دور كلك امير چخماق مي گشتند و به محله هاي خود بر مي گشتند. اين وضع ساده دسته ها، از روز سوم محرم كم كم تغيير مي كرد و مفصل تر مي شد؛ تا آنكه به روز تاسوعا و سپس عاشورا مي رسيد.

از سوم و چهارم محرم به بعد، ديگر، دسته ها علاوه بر «طبل» و «شيپور» و «سنج»، داراي «چراغ خانه» هاي متعدد بودند و در جلوي دسته، «علامت» يا «كتل» بود كه در حقيقت، شيئ وزيني بود. يكي از جوانان تنومند و بسيار قوي، تسمه كمر پهني بسته بود و جلوي نافش، كيسه چرمي كوچكي كه بسيار كلفت و مقاوم بود به آن تعبيه كرده بودند و او پايه اين علامت يا كتل را روي آن مي گذاشت و سنگيني آن روي شانه هايش بود و به تنهايي آن را مي كشيد.

شكل و وضع تقريبي دسته ها اينگونه مي شد كه يك «طوق» يا كتل روي شانه هاي جوان قوي هيكلي حمل مي شد؛ بعد، علم ها؛ حداقل هشت يا ده تا به رنگ هاي مختلف؛ و سپس گروهي كه طبل و شيپور مي نواختند و سنج زن ها هم جلوي دسته حركت مي كردند. آنگاه چراغ خانه ها روشن مي شد. چراغ خانه، اسكلت چوبي اي داشت و به آن چراغ فانوس آويزان مي شد كه در طول مراسم، تمام چراغ فانوس ها روشن بود. پس از آن، اسب سفيدي در حركت بود كه معمولاً پارچه اي خون آلود روي آن كشيده بودند و شال سبز ترمه به گردنش بود و فردي افسارش را گرفته بود و از ظرفي كه داشت، كاه بر سرش مي ريخت. بعد، دسته اي بودند كه نيزه هايي در دست داشتند و بالاي نيزه ها، نماد سر هاي بريده بود كه تمام، خوني بودند. سپس چندين نفر، تخته نعش ها را مي كشيدند كه زير هر تخته، چهار نفر بودند. روي اين تخته ها، افرادي با پيراهن خوني خوابيده بودند و چيزي روي سرشان انداخته بودند كه بي سر جلوه كنند.

سپس يك نفر كه اغلب روي چهارپايه قرار مي گرفت و آواز و حنجره خوبي داشت، به اصطلاح، «توجوشي» مي خواند. او اول با توقف دسته، مرثيه اي سوزناك مي خواند و بعد از آن، دسته، كه اغلب جوانان بودند و پيراهن هاي مشكي بلند داشتند ولي سينه هاي آنها باز بود، شروع به سينه زني مي كردند؛ كه آنقدر سينه مي زدند كه اين سينه هاي سفيد، گلگون مي شد و حتي زخم مي گرديد. اغلب، جوانان خوش هيكل و خوش سيما در اول دسته ها بودند و توجه همه را جلب مي كردند. بعد، توجوشي خوان كه نوحه را مي خواند، آنها هم با ريتم هماهنگ با او كه با زدن دست ها به سينه ها جور در مي آمد، وي را همراهي مي كردند. آنها مدتي سينه مي زدند و بعد كه توجوشي خوان خسته مي شد، كمي استراحت مي كرد و بعد بالاي چهارپايه مي رفت و با صدايي بسيار خوش و روح نواز، مرثيه اي مي خواند و سيل اشك از چشم هاي پير و جوان و زن و مرد، سرازير مي گشت.

الف: يكي از افراد دسته جنيان؛ آنها با در دست داشتن چوب هاي گرد و بر هم زدن آنها و خواندن نوحه هايي، صحنه عزاداري دسته جن ها در عصر عاشورا را براي بيننده مجسم مي كنند.
ب: چراغ خانه كه از اسكلت چوبي و فانوس هايي آويخته بر آن درست مي شود و در هنگام عزاداري در حالي كه چراغ هاي آن روشن است، پيشاپيش دسته برده مي شود.

نگارگر: دكتر جلال گلشن يزدي

گروهي به عنوان «جنيان» هم دسته جداگانه داشتند و هر يك از آنها، يك قطعه چوب گرد، يكي در دست چپ و ديگري در دست راست داشتند. آنها با آهنگ نوحه اي كه مي خواندند، اين دو را به هم مي زدند و بسيار اين كارشان دقيق بود و صداي متحد و مجموعي از آن در مي آمد. عقيده مردم اين بود كه «جعفر جني»، رييس جنيان بوده و روز عاشورا، جنيان به صورت دسته و گروهي، به سينه زني پرداخته بودند و حال به سبك آنها كه دو قطعه چوب گرد دستشان بوده، اينها هم نوحه خواني مي كردند.

ديگر دسته اي كه مي آمد، «دسته صباغان يزد» ^{(3) ۞} بود كه هر يك نفر آنها بر حسب رنگرزي اي كه آن روز كرده بود، از ساق دستش تا مچ و كف دست و پنجه هايش، مشكي بود يا قرمز يا قهوه اي يا زرد يا ... كه منظره غريبي داشت. آنها سينه مي زدند و گاه به سبك جنيان با چوب گرد به هم مي كوبيدند كه بسيار ديدني بود. دسته صباغان، دسته خيلي مهم و طولاني اي بود و واقعاً سينه زني بحقي مي كردند. سردسته آنها مرحوم «حاجي استاد علي رنگرز» بود كه ايشان علاوه بر اين كه يكي از محبين بزرگ و شايسته امام حسين -ع- بود، خودش هم شخصي درستكار و پرهيزكار بود و همه يزدي ها به خوبي و تدين او اذعان داشتند. او بزرگ خانواده «دائمي» امروزي بود؛ خدا رحمتش نمايد.

ديگر، «دسته گازرگاه» بود كه سردسته آنان، مرحوم «كربلايي» -سرايدار «سراي ريسماني»- بود. مرحوم كربلايي بسيار بسيار مرد متدين و امام حسيني اي بود. فرزندانش هم همه، درستكار و متدين بودند و همه به رحمت ايزدي رفته اند و نام نيكشان باقي است. ديگر، «دسته كوچه مير قطب» بود كه سردسته آن، مرحوم آقاي «اكبر مندل» ^{(4) ۞} -دايي جناب «چيتي» -نقاش و هنرمند معروف يزدي-- بود. او عتيقه جات كه اغلب چراغ هاي عتيقه قديمي بود و قاليچه هاي گرانبها را از اعيان و اشراف عاريه مي گرفت و پس از محرم به آنها باز مي گرداند. وي، آدم درستكاري بود و به اصطلاح يزدي ها، دسته "جا سنگين" ^{(5) ۞} راه مي انداخت.

همچنين از «كوشك نو» و «محمد آباد» كه نخل بر مي داشتند و «كوچه آب تفت»، «پشت باغ»، «يوز داران»، «آبشاهي»، «سر دو راه»، «كوچه بيوك»، «شاهد باز»، «كوچه خطيب»، «محله تل» و ... دسته ها براي روز عزاداري تاسوعا و عاشورا به طرف امير چقماق و «ميدان شاه» سرازير مي شدند. يك سال نيز دانش آموزان «دبيرستان ايرانشهر» و «كيخسروي»، آنان كه به راستي مسلمان بودند، براي عاشورا، دسته راه انداختند و چقدر كاه و خاكه كاه بر سر ريختند!

در يكي از عاشورا ها بود كه «سرلشكر عزت الله ضرغامي» كه آن وقت «رييس كل ژاندارمري» «رضا شاه» بود، براي سركشي ژاندارمري به يزد آمد و اتفاقاً در محله گازرگاه يزد، مهمان عمويم -«محمد گلشن»- بود. او افسر متديني بود و آن زمان، ريش توپي داشت و نماز مي خواند. روز تاسوعا يادم نمي رود كه به عمويم گفت: "اينجا، كجا مجلس روضه بي ريايي هست؟" و ايشان پاسخ داد: "نزديك منزل ما، مجلس روضه آقايان سادات «علاقبند» است." ايشان به همراه يكي دو افسر ديگر كه همراهش بودند، روز تاسوعا و عاشورا را به منزل آنان آمد و موعظه چند نفر از وعاظ را گوش كرد و گريست و اين كار او براي رياكاري نبود؛ خدا رحمتش كند. در حقيقت، آن مرد، افسر پاك و متديني بود و تا آخر عمرش همه او را به دينداري مي شناختند و رضا شاه هم بر او ايراد نمي گرفت. بعداً يكي از پسر هايش هم سرلشكر شد.

يكي ديگر از دسته هاي يزد، «دسته سينه زنان شاهزاده فاضل» بود كه سردمداران آن «شاه ولي بيك» ها بودند و آن هم دسته نسبتاً مهمي بود. از ميدان شاه هم دسته مي آمد و سردمداران آن «شيدايي» ها بودند كه آنها هم در مورد عزاداري و سينه زني ايام عاشورا بسيار كوشش مي كردند و نخل برداري ميدان شاه مستقيماً به آنان مربوط مي شد.