فرهنگ عامه مردم يزد در ماه مبارك رمضان

1- مقدمه ۩

مردي يزدي در شبستان يا گرمخانه مسجد جمعه يزد در يكي از روز هاي ماه مبارك رمضان.

عكس: همايون امير يگانه؛ كتاب: يزد نگين كوير

ميراث فرهنگي هر قوم و ملتي، منحصر در آثار باستاني و اشياء تاريخي و فرهنگي نيست. آداب، رسوم و مراسم سنتي مردم نيز جزء ميراث فرهنگي است كه مي توان آنها را ميراث فرهنگي مصور ناميد. در اين ميان، استان يزد يكي از كهن ترين و باستاني ترين استان هاي كشور است. سرزميني كه مردماني با مذاهب، فرهنگ، آداب و رسوم مختلف در كمال آرامش و صفا و صميميت در آن سكني گزيده اند. آداب و رسوم سنتي مردم يزد، به دلايل گوناگون، كمتر دچار تغيير و يا زوال و نابودي شده اند؛ آداب و رسومي كه ريشه در فرهنگ غني و اصيل يزد دارد. تمام جنبه هاي زندگي مردم، از لالايي مادران گرفته تا پيچيده ترين آهنگ ها، ساده ترين دستبافت ها تا زيبا ترين و پر نقش و نگار ترين آنها، ساده ترين معماري بنا ها تا با شكوه ترين اثر معماري، همه و همه تحت تاثير اين آداب، رسوم و فرهنگ غني مردم يزد بوده است.

در اين ميان، آداب و رسوم ماه مبارك رمضان، يكي از مصاديق فرهنگ عامه مردم است و از آنجايي كه اين آداب و رسوم ريشه هايي عميق در مذهب دارد، مورد توجه همگان قرار گرفته است. در گذشته اي نه چندان دور، اين آداب و رسوم از غناي ويژه اي برخوردار بوده و مردم، با شوق و ذوق هرچه تمام تر آداب رمضان را به جا مي آورده اند. از نيمه ماه شعبان چهره ظاهري شهر دگرگون مي شد و مردم نيز در جنب و جوش آماده ساختن خود براي استقبال از ماه مبارك رمضان، ماه عبادت، ماه پرهيز از گناه و ماه نزديك شدن به پروردگار مي شدند. در اين پژوهش، سعي بر آن است تا آداب و فرهنگ مردم يزد در ماه مبارك رمضان، به طور اختصار مورد بررسي قرار گيرد.

2- نظافت و خانه تكاني ۩

مردم يزد چند روز قبل از ماه مبارك رمضان، به نظافت و پاكسازي خانه ها و مساجد پرداخته و به استقبال ماه مبارك رمضان مي روند. نظافت و خانه تكاني را هنگام روز انجام مي دهند؛ زيرا اعتقاد آنها بر اين است كه جارو كردن در شب كراهت دارد. شب، بايد خانه تميز باشد وگرنه شيطان، در خانه كثيف ماندگار مي شود؛ درست به اين دليل خاكروبه را قبل از غروب آفتاب از خانه بيرون مي برند. مردمان يزد معتقدند كه همان گونه كه در اين ماه مبارك به تزكيه و پاكسازي روح مي پردازيم، بايد به نظافت محل عبادت و سكونت خود نيز بپرداريم.

3- كلوخ اندازان ۩

از جمله آداب و رسومي كه يزديان با برگزاري آن به استقبال ماه رمضان مي رفتند، مراسم «كلوخ اندازان» ^{(1) ۞} است كه خانواده ها دركنار همديگر جمع شده و آن روز را به شادي مي گذراندند. علت واقعي نامگذاري اين روز به «كلوخ اندازون»، مشخص نيست ولي شايد بتوان اين روز را بهانه اي دانست كه افراد به اين وسيله در كنار بزرگتر خانواده جمع شوند و يا به دامن طبيعت جهت تفريح و شادي، پناه ببرند. در ميان غذا هاي مطبوعي كه در اين روز توسط مردم طبخ مي شده نوعي آش است كه در اصطلاح يزدي به آن «شولي» ^{(2) ۞} مي گويند كه شهرت فراواني دارد.

مردم هنگام غروب شب اول ماه رمضان براي ديدن ماه نو به بالاي بام ها، مناره ها و تكيه ها مي روند و به افق باختري چشم مي دوزند؛ بعضي با ديدن هلال، نماز اول ماه را همان بالا مي خوانند.

Michael S. Yamashita, Corbis.com

4- رويت هلال ماه در شب اول ماه رمضان ۩

مردم براي رويت هلال ماه، غروب روز آخر ماه شعبان بالاي مناره هاي مساجد و پشت بام ها رفته و با نگاه دقيق به آسمان به جستجوي ماه مي پرداختند و در صورت مشاهده ماه، اعمال مخصوص ماه رمضان را به جاي مي آوردند. اگر به علت ابري بودن آسمان، رويت ماه ممكن نبود، افرادي را به آبادي ها و شهرهاي نزديك كه افقشان با افق شهر يكي بوده فرستاده كه در اصطلاح به اين عمل «قاصد در كردن» مي گفتند. اگر تا هنگام سحر، ديدن ماه ثابت نمي شد، مردم سحري را خورده و روزه مي گرفتند تا اگر ماه رمضان آغاز شده باشد، از تكاليف ديني غافل نمانند. اگر تا قبل از ظهر اطلاع يافتند كه ماه رمضان آغاز نشده، روزه را مي شكستند؛ در غير اين صورت روزه را ادامه مي دادند.

از جمله آداب مردم يزد در مورد ديدن ماه نو آن است كه به محض رويت ماه چشمان خود را بسته و سعي مي كنند بر قرآن، نام خدا، ظرف آب، سبزه يا روي زيبا يا كودك بگشايند و صلوات بفرستند و بر اين باورند كه در موقع ديدن ماه نو، هر حاجتي از خدا طلب كنند، برآورده خواهد شد.

5- وقت شناسي ۩

از قديم الايام، براي بيدار شدن در سحر هاي ماه مبارك رمضان و تشخيص وقت دقيق سحر، از ستارگان استفاده مي شود، مثلاً از حركت ستاره پرويز ^{(3) ۞}، وقت سحر را مشخص مي كردند؛ حتي برخي از مردم از جمله خادمين مساجد، يكي دو ساعت به سحر مانده، چراغ هايي را روشن و در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد مي گذاشتند تا سايرين با ديدن نور چراغ به نزديك شدن سحر پي ببرند و با شروع اذان صبح، آنها را خاموش مي كردند. يكي از مشهور ترين چراغ ها، «چراغ ملا كاظم»، خادم مسجد جامع كبير بود. او هر شب چراغي را روشن و در يكي از گلدسته هاي مسجد جامع مي گذاشت و هنگام اذان صبح آن را خاموش مي كرد. و يا اينكه در شهر نقاره مي زدند و وقت سحر را مشخص مي نمودند. حتي امروزه نيز كه تمام امكانات مهياست، مردم سعي مي كنند با استفاده از تلفن همديگر را بيدار نمايند.

براي تشخيص غروب آفتاب نيز به ديوار كاهگلي نگاه مي كردند و عقيده داشتند كه هر وقت كاه هاي داخل كاهگل ديوار ديده نشد، موقع اذان مغرب شده است. نماز جماعت مغرب و عشا، همانند ساير نماز هاي يوميه، در كليه مساجد برگزار مي شود و چون مردم بر اين باورند كه افطاري دادن و سير نمودن روزه داران از ثواب بسياري برخوردار است، بر اين امر همت گمارده و در اكثر مساجد افطاري مي دهند. افطاري معمولاً شامل پنير و سبزي، آش، آبگوشت و يا برنج مي باشد؛ همچنين خرما، كيك و زولوبيا ^{(4) ۞} نيز توسط افراد در صف نمازگزاران به عنوان افطاري توزيع مي شود كه اغلب توسط افراد خير يا به صورت نذري و عقيقه كردن ^{(5) ۞} و يا از محل موقوفاتي كه بر آن مسجد يا بقعه است، افطاري داده مي شود؛ مثلاً در دهستان خرانق ^{(6) ۞}، افطاري مساجد از محل موقوفات دو مسجد سرچشمه، مسجد توده يا مسجد جامع مي باشد.

اقامه نماز ظهر و پايان يكي از جلسات كوچك زنانه قرايت قرآن كه در روزهاي رمضان در مسجد جامع كبير يزد برگزار مي شود.

6- جلسات قرايت قرآن ۩

در ماه مبارك رمضان، جلسات قرايت قرآن در مساجد و يا منازل براي مردان، زنان، جوانان و نوجوانان داير مي شود. از روز اول ماه رمضان، اكثر بانوان در منزل يكي از داوطلبان و يا در مكتب خانه اي ^{(7) ۞} گرد هم جمع شده و هر فردي جاي خود را مشخص مي كند. مربي قرآن ^{(8) ۞} هر روز يك جزء از قرآن را تلاوت مي كند. در روز آخر ماه رمضان كه روز ختم قرآن است، ملا از آغاز جزء سي ام شروع مي كند و بقيه بانوان شركت كننده، يك به يك، سوره هاي آن را مي خوانند تا به سوره توحيد برسند. قرايت اين سوره نصيب هر كس شد، سه مرتبه آن را تلاوت مي كند. بانوان يزدي اعتقاد دارند كه اين قرعه، نيك بوده و نشانه كارگشايي و خير و بركت در كار و همچنين تشرف به زيارت حج يا مرقد يكي از چهارده معصوم -عليهم السلام- و يا برآورده شدن هر حاجتي داشته باشند، است. اين فرد كه قرعه به نام او افتاده، بعد از پايان ماه رمضان تمامي افراد شركت كننده در جلسات قرآن را دعوت و با توجه به توانايي خود از آنها پذيرايي مي كند كه بيشتر، اين ضيافت در روز عيد فطر صورت مي گيرد و شخص مورد نظر پارچه اي به عنوان خلعت به ملا هديه مي دهد و بقيه حاضرين را با شيريني و پختن شولي پذيرايي مي كند.

7- روضه قنبر ۩

از روز نوزدهم تا شب بيست و هفتم ماه رمضان، روضه قنبر خوانده مي شود. اين روضه بيشتر مخصوص زنان است. هركس نذري دارد جهت برآوردن حاجت خود، در اين چند روز، اين روضه را در خانه خود برگزار مي كند. تمامي شركت كنندگان را زنان تشكيل مي دهند؛ به گونه اي كه حتي پسر بچه اي را هم در آن مجلس راه نمي دهند. چند تن از روضه خوانان در نقش حضرت زينب، نعمان بن جراح ^{(9) ۞} و قنبر ^{(10) ۞} درآمده و به مرثيه خواني و مصيبت مي پردازند و با خواندن اشعاري در خصوص ضربت خوردن مولايشان و وفاداري غلامش، به سوگ مي نشينند.

مرحوم حاج سيد علي محمد وزيري در حال سخنراني و اجراي مراسم احياي شب 21 رمضان سال 1376 هجري قمري برابر با 1336 هجري شمسي در مسجد جامع كبير يزد.

8- شب هاي احيا ۩

مردم يزد عقيده دارند در شب هاي قدر، ساعت به دنيا آمدن هر نوزاد و از دنيا رفتن هر شخص، از طرف ملك مقرب خداوند، معين مي شود. از اين جهت در اين شب ها از خداوند طلب طول عمر و داشتن فرزند مي كنند.

مردم خرانق نيز عقيده دارند كه موقع خواندن دعا و قرآن، اگر قرآن از سر كسي بيافتد، در آن سال مي ميرد؛ يا كساني كه نماز صد ركعتي مي خوانند، اگر در وسط نماز چرتشان بگيرد، آن سال، سال آخر عمرشان خواهد بود. همچنين معتقدند كسي كه بعد از ماه رمضان بميرد آمرزيده و عبادتش به درگاه خداوند مقبول شده است.

اهالي طزرجان ^{(11) ۞} هم بر اين باورند كه مقدرات و سرنوشت هركس در شب بيست و سوم رقم مي خورد و آنان كه سال آخر عمرشان را مي گذرانند بر طومار گناهانشان خط كشيده مي شود. بنا به همين اعتقاد، برخي افراد، شب بيست و سوم پس از مراسم احياء، دست راست خود را جلوي صورت مي گيرند، اگر سايه پنج انگشت خود را بر ديوار ديدند، معتقدند تا رمضان سال بعد زنده خواهند ماند و اگر سايه يكي از انگشتان را نديدند، تا سال ديگر مي ميرند. همچنين در شب هاي احيا، دعاي جوشن كبير خوانده مي شود و زماني كه به جمله "الغوث، الغوث، خلصنا من النار يا رب" رسيدند، بر ريسماني كه قبلاً آماده شده، مي دمند و آن را گره مي زنند و بدين ترتيب صد گره به ريسمان زده مي شود و اعتقاد دارند كه هرگاه در زمان مرگ اين ريسمان را بر گردن اندازند يا دور كفن خود ببندند از آتش جهنم در امان خواهند بود. همچنين براي شفاي بيماران، با خواندن همان جمله و دميدن آن به شيريني و خوراندن آن به بيمار، طلب بهبودي و شفاي مريض را مسألت مي كنند. در روز شهادت حضرت علي -ع- نيز در حسينيه شاه ولي تفت، مراسم نخل گرداني برگزار مي شود.

9- شب بيست و هفتم رمضان ۩

مردم، اين شب را كه مصادف با كشته شدن ابن ملجم ^{(12) ۞} است، به جشن و شادي مي گذرانند. از جمله مراسمي كه به اين شب اختصاص دارند، عبارتند از:

9-1- مراسم دوست دوست ۩

در شب بيست و هفتم ماه مبارك نيز عده اي پسر بچه، با مراجعه به درب خانه ها، اشعاري را در مدح و ياد علي مي خواندند و صاحبخانه نيز مقداري شيريني و آجيل به آنان مي داد و هر پسر بچه اي كه چيزي مي گرفت، آنها را مصرف نمي كرد و به عنوان خير و بركت با آنچه كه از همان جنس در خانه داشت، مخلوط مي كرد و يا جهت شفا به بيماران مي دادند. معمولاً كساني كه حاجتي داشتند، دست به چنين اقدامي مي زدند. اين مراسم به «دوست دوست» ^{(13) ۞} مشهور است. مردم شهرستان مهريز نيز بر اين باورند كه بايد درب هفت خانه رو به قبله را بزنند و اگر از همه خانه ها چيزي گرفتند، حاجتشان برآورده خواهد شد.

سنگ مرمر خوش تراش محراب مسجد امير چخماق يزد با اندازه 1.15 × 2.38 متر معروف به سنگ مراد؛ در وسط آن نقش قنديل و گل و بته نقر شده است.

Howard Banwell, PBace.com

9-2- پيراهن مراد ۩

از چند روز مانده به شب بيست و هفتم، زن هايي كه مريض دارند يا بچه دار نمي شوند، به فكر دوختن پيراهن مراد مي افتند. براي تهيه پارچه آن، زني كه نذر دارد، به هفت خانه رو به قبله كه از سادات است مراجعه كرده و كمك مي طلبد. صاحبخانه هم با روي گشاده، مقداري پول به آن زن داده و جهت برآوردن حاجتش دعا مي كند. براي گرفتن كمك سعي مي كنند سراغ خانه داغديده نروند، زيرا معتقدند كه شگون ندارد. بعد از خريد پارچه، در مسجد جمع شده و به دوختن آن مشغول مي شوند و تا زماني كه حاجتشان برآورده نشده آن را بر تن مي كنند. در يزد، بيشتر زنان براي دوختن پيرامن مراد به مسجد امير چخماق مي روند. در اين مسجد سنگ مرمري است مشهور به سنگ مراد كه روي آن كتيبه اي حك و بر ديوار محراب نصب شده است. گفته مي شود كه دوختن پيراهن مراد در مقابل اين سنگ، باعث مي شود كه حاجت، زودتر برآورده شود.

9-3- حلقه مراد ۩

علاوه بر پيراهن مراد، والديني كه فرزندشان به سن بلوغ نمي رسند، براي آنها حلقه مراد سفارش مي دهند تا از مرگ او جلوگيري كند و او را به نوعي غلام و كنيز حضرت علي و فاطمه مي نمايند. براي تهيه آن از هفت نفر كه اسمشان محمد، علي و فاطمه است پول مي گيرند و حلقه اي نقره سفارش مي دهند و تا قبل از ظهر روز بيست و هفتم، آن حلقه را به گوش فرزندشان مي اندازند. اگر كودك دختر بود در هر دو گوشش و اگر پسر بود فقط در گوش راستش حلقه انداخته مي شود.

9-4- نان بيست و هفتمي ۩

در روستاي بنادك سادات ^{(14) ۞} هم نان مخصوصي كه به «نان بيست و هفتمي» مشهور است، پخت مي شود. كودكان براي گرفتن آن نان، به صورت دسته جمعي به درب خانه ها مراجعه و اشعاري را خوانده و نان را طلب مي كنند.

9-5- مراسم الاغ ابن ملجم ۩

در شهر هرات ^{(15) ۞} نيز در اين شب، مجسمه ابن ملجم را با گوني درست كرده و بر الاغي سوار مي كنند و در روستا مي چرخانند، مردم نيز اجتماع كرده و با تفريح و شادي آن را آتش مي زنند.

9-6- هديه بيست و هفتمي ۩

در شهرستان تفت نيز گاهي مراسم عروسي را در اين شب برگزار مي كنند و يا خانواده داماد براي عروس خود هديه اي مي فرستند كه به آن «هديه بيست و هفتمي» گفته مي شود.

10- عيد فطر ۩

در روز عيد فطر، مردم بعد از خواندن نماز صبح به مساجد رفته و بعد از پذيرايي، نماز عيد فطر را به جا مي آورند. صندوق هايي نيز جهت تحويل گرفتن فطريه در محل وجود دارد. پس از خواندن دعا به نمازگزاران صبحانه داده مي شود و در اكثر نقاط يزد هم بعد ازخواندن نماز صبح، مردم به قبرستان رفته و نماز عيد فطر را در آنجا برگزار مي كنند. بعد از نماز عيد فطر به ديد و بازديد بزرگتر ها رفته و به شكرانه يك ماه عبادت و قبولي طاعات، آن روز را به جشن و شادي مي گذرانند.