نوروز جمشيدي در آداب زرتشتيان

1- پيش گفتار ۩

عيد نوروز از بزرگ ترين جشن هاي ملي ايران است كه از روزگاران بسيار دور براي ما به يادگار مانده است. روايات زرتشتي و بيشتر نويسندگان ايراني و عرب بنياد آن را به «جمشيد» -پادشاه پيشدادي- نسبت مي دهند و حتي امروز هم اين جشن در بين عوام به نام «نوروز جمشيدي» معروف است. «روانشاد فردوسي طوسي» در «شاهنامه» در اين خصوص مي فرمايد:

............................................. سر سال نو، هرمز و فرودين (1) ۞ ............................................. به جمشيد بر گوهر افشانده اند ............................................. چنين جشن فرخ از آن روزگار ............................................. .............................................	.............................. .......... 1 .......... .............................. .......... 2 .......... .............................. .......... 3 .......... .............................. ..............................	............................................. برآسوده از رنج تن، دل ز كين ............................................. مر آن روز را روز نو خوانده اند ............................................. بمانده از آن خسروان يادگار ............................................. .............................................

خوشبختانه اين جشن كه از بزرگ ترين اعياد ايران و ايراني به شمار مي آيد، از بوته آزمايش روسفيد بيرون آمده است؛ زيرا نه غلبه «اسكندر مقدوني»، نه تاخت و تاز اعراب و نه كشت و كشتار «چنگيز مغول» و «تيمور تاتار»، هيچ كدام نتوانست اين جشن ملي را ريشه كن كند. امروز هم پس از گذشت هزاران سال، هر كس كه ايراني است و خون ايراني در رگ هايش مي جوشد، از هر مذهب و فرقه اي كه باشد، نوروز را جشن ملي خود مي داند و در بزرگداشت آن از جان و دل مي كوشد.

در ايران باستان در صبح اول نوروز، نخست، موبد موبدان با جام مي، سبزه، قلم، دوات، كمان، اسب و ... به كاخ مي رفت و سپس نمايندگان دسته هاي مردم به ديدار پادشاه مي شتافتند.

كتاب تاريخ پنجم دبستان 1347

2- نوروز در ايران باستان ۩

نوروز از روز اول بهار يعني از روز هرمز و فروردين ماه آغاز مي شود و در روزگاران قديم، برابر نوشته تاريخ نويسان ايراني و عرب، يك ماه طول مي كشيده و امروز هم تا سيزده روز ادامه دارد. نوروز فصل گل و ريحان و سرسبزي باغ و بستان است. نوروز را مي شود بزرگ ترين و طبيعي ترين اعياد دنيا دانست زيرا در اين ايام دشت و دمن سبز و خرم است و باد بهاري، درختان مرده را زنده مي كند و لباس نو مي پوشاند. در حقيقت، جشن نوروز، جشن طبيعت است.

«حكيم عمر خيام» در «نوروز نامه» درباره اين جشن چنين مي نويسد: "سبب نام نهادن نوروز آن بوده است كه آفتاب در هر سيصد و شصت و پنج شبانه روز و ربعي به اول دقيقه حمل باز آيد و چون «جمشيد» آن روز را دريافت، «نوروز» نام نهاد و جشن و آيين آورد و پس از آن، پادشاهان و ديگر مردم به او اقتدا كردند. چون آن وقت را پادشاهان عجم دريافتند، از بهر بزرگداشت آفتاب آن را نشانه كردند و آن روز را جشن ساختند و عالميان را خبر دادند تا همگان آن را بدانند و آن تاريخ را نگاه دارند. بر پادشاهان واجب است آيين و رسم ملوك را به جاي آرند از بهر مباركي و بهر تاريخ و خرمي كردن در اول سال. هر كه روز نوروز جشن كند و به خرمي پيوندد، تا نوروز ديگر، عمر در شادي گذراند."

همو در جاي ديگر «نوروز نامه» راجع به برگزاري جشن نوروز در روزگار باستان چنين نوشته است: "آيين ملوك عجم از «كيخسرو» تا به روزگار «يزدگرد شهريار» كه آخر ملوك عجم بود، چنان بوده كه روز نوروز، نخست موبدان موبد پيش ملك آمدي با جام زرين پرمي و انگشتري و درمي و ديناري خسرواني و يك دسته خويد ^{(2) ۞} سبز رسته و شمشيري و تير و كماني و دوات و قلمي و اسبي و بازي و غلام خوبرويي و ستايش نمودي و نيايش كردي او را به زبان پارسي به عبارت ايشان؛ و چون موبدان موبد از آفرين بپرداختي، چاشني كردي ^{(3) ۞} و جام به ملك دادي و خويد در دست ديگرش نهادي و دينار و درم در پيش تخت او بنهادي و بدين سان خواستي كه روز نوروز و سال نو، هر چه بزرگان، اول ديدار بر آن افكنند، تا سال ديگر شادان و خرم با آن چيز در كامراني بمانند."

آفريني كه موبدان موبد خطاب به سلطان وقت مي سرود از اين قرار بود: "شها! به جشن فروردين و به ماه فروردين آزادي گزين بر يزدان و دين كيان. سروش ^{(4) ۞} آورد تو را دانايي و بينايي و كارداني. دير زي با خوي هژير ^{(5) ۞}. شاد باش بر تخت زرين. انوشه ^{(6) ۞} خور به جام جمشيد و رسم كيان. همت بلند دار؛ نيكو كرداري و روش داد و راستي نگاه دار. سرت سبز و جواني چون خويد؛ اسبت كامكار و پيروز به جنگ. تيغت روشن و كاري به دشمن؛ بازت گيرا و خجسته به شكار. ايدون باد؛ ايدون تراج باد ^{(7) ۞}."

«ابو ريحان بيروني» در «آثار الباقيه» مي نويسد: "از آداب جشن نوروز اين بود كه در صحن هر خانه بر هفت ستون، هفت رقم از غلات مي كاشتند و هر يك از آن ها كه بهتر مي روييد، دليل ترقي و خوبي آن نوع غله در سال نو مي دانستند."

در «المحاسن و الاضداد» نوشته شده: "بيست و پنج روز قبل از نوروز در صحن كاخ سلطنتي، دوازده ستون از خشت خام بر پا مي شد كه بر هر يك از آن ها يكي از حبوبات را مي كاشتند و آن ها را نمي چيدند مگر با نغمه سرايي و خواندن آواز. در ششمين روز نوروز اين حبوب را مي كندند و در مجلس پراكنده مي نمودند و تا شانزدهم فروردين كه «مهر روز» نام دارد آن را جمع نمي كردند."

از نخستين كار هاي آماده شدن براي جشن نوروز خانه تكاني و پس از آن فرش انداختن و آماده كردن تالار براي برگزاري مراسم است.

Thomas Wartmann

3- نوروز و زرتشتيان اين زمان ۩

اينك كه روش برگزاري نوروز را در عهد باستان به طور مختصر با نقل از كتاب هايي چند بيان نموديم، وقت آن رسيده است كه آيين برگزاري اين جشن بزرگ ملي را در حال حاضر توسط زرتشتيان ايران شرح دهيم.

چند روز پيش از آغاز گهنبار ^{(8) ۞} ششم كه در پنج روز پايان سال خورشيدي واقع مي شود، زرتشتيان ايران به ويژه در «كرمان» و يزد، مقداري دانه هاي گوناگون مانند گندم و جو و عدس و ماش و غيره را هر يك در ظرف هاي كم عمقي مي كارند. زرتشتيان اين ظروف كاشته شده را به نام «ششه» (/ŝe.sā/) مي خوانند. آن ها پشت چند عدد كوزه آب نديده را نيز با كرباس مي پوشانند و مقداري تخم تره تيزك يا شاهي كه با آب و خاكستر مخلوط شده است را بر روي كرباس مي مالند. بعد كوزه ها را از آب پر مي كنند و ششه ها را هم آب مي دهند و در جاي گرمي مي گذارند. پس از چند روز، دانه ها در اثر حرارت و رطوبت جوانه مي زند و در روز اول گاهنبار پنجه، زرتشتيان اين ششه ها و كوزه ها كه تا آن موقع روييده و سبز شده اند را در جلوي صفه بزرگ كه جاي برگزاري گهنبار ها است مي گذارند.

كار ديگري كه زرتشتيان قبل از آغاز گهنبار ششم انجام مي دهند، خانه تكاني كامل و آب و جارو كردن و زدودن آلودگي ها و كثافات از سرتاسر خانه از داخل و خارج است.

در پنج روز آخر سال، زرتشتيان مراسم گهنبار پنجه را برگزار مي نمايند و شب آخر سال در پشت بام هاي خود آتش مي افروزند و چراغي هم به لبه بام خود مي گذارند كه تا بامداد روشن است. سحر گاه روز اول عيد در پشت بام ها دوباره آتش افروزي آغاز مي شود و با زمزمه «اوستا» به هم مي آميزد؛ به حدي كه همسايگان از شنيدن آهنگ موزون «اوستا» و ديدن شعله هاي لرزان آن همه آتش در هواي رقيق سحرگاهي به وجد مي آيند.

برش هايي از مراسم آتش افروزي در شب سال نو و سفره هفت سين زرتشتيان در يزد.

Thomas Wartmann; Yazd adobe town

هنگام سرودن «اوستا» مقداري لرك ^{(9) ۞} حاضر است و ميوه تازه پاره مي كنند. شاخه هاي سرو و مورد و گل نيز در پشت بام حاضر است. مقداري برگ آويشن در ظرف آبي ريخته شده و چند عدد ششه و كوزه هم در لبه بام ها چيده شده است. به محض دميدن اولين اشعه خورشيد اين مراسم پايان مي پذيرد. چند شاخه سرو و مورد و گل را روي لبه بام مي گذارند و آب و آويشن را هم از پشت بام به پايين مي ريزند و سپس از پشت بام پايين آمده و مراسم اصلي عيد نوروز را شروع مي كنند. ^{(10) ۞}

تمام افراد خانواده كه همه به گرمابه رفته و بهترين و نو ترين پوشاك خود را پوشيده اند، هنگام سال گردش، جلوي سفره عيد قرار مي گيرند. روي سفره اشياء نام برده زير حاضر است: آيينه با گلاب پاش، ظرفي پر از نقل سفيد كه در وسط سفره گذاشته شده، يك ظرف آب جلوي سفره كه مقداري برگ آويشن و يك دانه سيب يا انار يا نارنج و چند سكه نقره در آن انداخته شده، يك مجمر آتش، «كتاب مقدس اوستا»، گلداني پر از شاخه هاي سرو و مورد و گل، چراغي روش و شمع هايي كه در اطراف سفره قرار دارد، ظروف آجيل و حلويات و خوراكي هاي پخته، كاهو و اسفناج و سبزيجات و ميوه جات، ماست و پنير، كماچ و نان شيرمال و بالاخره تمام نعمت هايي كه پروردگار توانا به ما بخشيده، سر سفره عيد حاضر است. ضمناً زرتشتيان در اول بامداد عيد در دو طرف چهارچوب پاييني درب منازل، مقداري برگ آويشن مي ريزند كه اين علامت برقرار جشن در آن خانه ها است.

هفت سين كه برادران مسلمان ما مخصوصاً سعي مي كنند سر سفره عيد بگذارند در بين زرتشتيان مرسوم نيست. اينان مي كوشند تا بهترين داده هاي اهورايي را سر سفره عيد حاضر نمايند ولي اصراري ندارند كه حرف اولشان سين باشد يا چيزي ديگر. بعضي از محققين مي گويند كه در زمان قديم در سر سفره عيد، هفت شين داشته اند مانند شمع و شراب و شيريني و شربت و غيره كه باور كردني نيست. عده اي ديگر مانند «سرگرد اورنگ» و «آقاي اردشير جهانيان» معتقد اند كه كلمه «هفت سين» از «هفت چين» گرفته شده يعني از هفت چيز چيده شده از درخت مانند ميوه جات و سبزيجات. بعضي ديگر مانند «موبد رستم شهزادي» بر اين عقيده استوار اند كه بر سر سفره عيد بايد داده هاي هفت امشاسپندان ^{(11) ۞} حاضر باشد.

رقص و پايكوبي همگاني زرتشتيان يزد در صبح اول نوروز؛ آن ها در صبح نوروزي پس از عربونه نوازي و پايكوبي به ديدار خويشان و آشنايان مي روند.

بي بي سي فارسي

تعبيرات هر چه باشد، قدر مسلم اين است كه عدد هفت در بين ايرانيان، عدد مقدسي به شمار مي رود و كلماتي مانند هفت امشاسپندان، هفت كواكب، هفت طبقه زمين، هفت طبقه آسمان، هفت ملك مقرب، هفت يشت، هفتن بوخت، هفته و از اين قبيل كلمات همه نماينده عظمت و تقدس اين عدد اند در بين ايرانيان باستان و امروز.

باري، افراد خانواده در جلوي سفره نوروزي قرار گرفته و با سرودن «اوستا»، اهورا مزدا را براي همه داده هايش سپاس مي گويند. پس از اتمام «اوستا»، مراسم شادباش گفتن بين افراد خانواده آغاز مي شود و آمدن سال نو را با دادن شاخه مورد يا سرو يا گلي به دست يكديگر تبريك مي گويند. بعد گلاب پاش و آيينه به دور گردانده مي شود و همه افراد خانواده، نگاهي به آيينه مي اندازند و قدري گلاب بر روي خود مي مالند و يك دانه نقل سفيد را هم برداشته و دهان خود را شيرين مي نمايند. سپس از طرف رييس خانواده به هر يك از افراد فاميل مبلغي وجه نقد يا چيزي به عنوان عيدي داده مي شود.

نخست چنان چه يكي از بستگان نزديك در سال گذشته فوت نموده و خانواده اش پرسه دار باشند به خانه آن مرحوم رفته و تسليت مي گويند. سپس همه افراد خانواده با هم به آدريان ^{(12) ۞} مي روند و آن جا، هم سپاس و ستايش پروردگار يكتا به جا مي آورند و هم به ديگر برادران و خواهران همكيش كه حضور دارند دست داده و شادباش مي گويند.

پس از بيرون آمدن از آدريان، ديد و بازديد عمومي كه با عرض شادباش ها و عيش و عشرت ها و تجديد دوستي ها و رفع كدورت ها توام است آغاز مي شود. اين مراسم در بسياري از شهرستان ها تا بيست و يك روز ادامه دارد؛ ولي در «تهران» بيش از دوازده روز طول نمي كشد و روز سيزدهم به كشتزار ها و باغات بيرون شهر رفته و سيزده به در مي نمايند.

موبدان يزدي در مراسم مذهبي در پاي سفره هفت سين كه در كنار تصوير زرتشت پيامبر انداخته شده است.

كاوه كاظمي؛ پايگاه

با افزايش جمعيت زرتشتيان «تهران» و پراكنده شدن آن ها در اين شهر بزرگ در سال هاي اخير، ديد و بازديد همگاني به ويژه براي آن هايي كه فاقد وسيله رانندگي هستند بسيار مشكل و طاقت فرسا شده است. اينان با همه دوندگي و حرارت و با صرف نظر كردن از خواب و استراحت بعد از ظهر، باز هم نمي توانند به همه دوستان و آشنايان رسيده و ديداري تازه نمايند. بار ها اتفاق افتاده كه شما به قصد ديدن دوست خود از منزل بيرون مي رويد و وقتي به منزل او مي رسيد او را در خانه نمي يابيد و چه بسا كه او هم در همين ساعت به قصد ديدار شما آمده و بدون گرفتن نتيجه برگشته است. باز هم مشاهده شده كه بعضي ها براي اين كه به همه دوستان برسند، مراعات وقت خواب و خوراك ديگران را نمي نمايند و ممكن است شما مشغول صرف نهار يا استراحت بوده باشيد كه زنگ خانه به صدا در مي آيد و مهمان هايي براي عرض شادباش وارد مي شوند. در هر حال، ديد و بازديد عيد در اين روز ها مشكل بزرگي شده و بسياري از همكيشان عزيز براي فرار از اين مشكل است كه رنج سفر را بر خود هموار نموده و ايام عيد را به مسافرت مي روند.

«انجمن زرتشتيان تهران» به منظور رفع اين اشكال عمومي در چند سال اخير، مجلس ديد و بازديد همگاني اي در بعد از نيمروز دوم عيد يا روز وهمن و فروردين ماه در محل انجمن بر پا مي كند و عموم افراد زرتشتي مي توانند در اين مجلس حاضر شده و دوستان و آشنايان را در آن جا ملاقات نموده و به هم تبريك بگويند. اين اقدام، كاري است بسيار پسنديده و بجا كه اگر ادامه پيدا كند، به تدريج همكيشان عزيز به آن تمايل پيدا كرده و نتيجه مطلوب از آن به دست خواهد آمد و همه اشكالات موجود مرتفع خواهد شد؛ زيرا در اين گونه مجالس، شخص مي تواند كليه دوستان و آشنايان را ملاقات و با آن ها ديد و بازديد نمايد و ساير روز هاي عيد را با افراد خانواده و بستگان و دوستان خيلي نزديك خود به سر برده و از آن ايام به نحو احسن استفاده نمايد.

دو نقاشي تمام قد از حضرت زرتشت، پيامبر آريايي؛ ششم نوروز جشن بزرگداشت ميلاد و بعثت اين پيامبر است؛ روز زايش ايشان ششم فروردين است اما سال، سده و حتي هزاره تولد اين پيامبر باستاني در تاريخ مشخص نيست.

4- روز زايش اشو زرتشت ۩

روز خورداد و فروردين ماه يا ششم فروردين، يكي از روز هاي خجسته اي است كه در بين زرتشتيان احترام بسزايي دارد؛ چون هزاران سال پيش در چنين روزي «اشو زرتشت اسپنتمان» -پيغمبر بزرگ ايران- از مادر متولد شد و نيز در روز خورداد و فروردين ماه چهل سال بعد بود كه اين پيامبر آريايي از طرف اهورا مزدا به پيغمبري برگزيده شده و ماموريت تبليغ مزديسنا ^{(13) ۞} به حضرتش واگذار گرديد.

به شكرانه اين موهبت بزرگ، زرتشتيان دنيا در اين روز جشن هايي بر پا مي كنند كه با سپاسگزاري به درگاه خداوند بي همتا آغاز مي شود و با ساز و آواز و دست افشاني و پايكوبي پايان مي پذيرد. زرتشتيان ايران اين عيد را «جشن هفدرو» (/haf.do.rU/) مي گويند. پارسيان «هندوستان» و «پاكستان» اين روز را به نام «خرداد سال» جشن مي گيرند. پارسيان، دسته دسته به آدريان ها رو مي آورند و سپاس و ستايش يكتا اهورا را به جا مي آورند و در بزرگداشت اين جشن بزرگ تاريخي همت مي گمارند.

در «آثار الباقيه» وارد است: "روز ششم فروردين «نوروز بزرگ» است و نزد ايرانيان جشن بزرگ مي باشد. گويند خداوند در اين روز مشتري بيافريد و فرخنده ترين ساعت هاي آن روز، ساعت مشتري است. زرتشتيان مي گويند «زرتشت» در اين روز توفيق يافت كه با خداوند مناجات كند و «كيخسرو» در اين روز بر آسمان عروج كرد و در اين روز براي ساكنان كره زمين، سعادت را قسمت مي كنند و از اين جا است كه ايرانيان اين روز را «روز اميد» نام نهاده اند."