نوروز و نوروزداري در يزد [1 از 2]

قبل از ورود به اين مبحث بايد عرض كنم كه اصولاً يزدي ها به اصطلاح خودشان "اهل ساز و سرنا نيستند" و هميشه پدر و مادر يزدي تا آنجا كه من ياد دارم، نوباوگان خود را از پسر و دختر، به سنگيني و وقار و به گفته خودشان "سكه و صورت بودن" سفارش مي كردند و نوازندگي و تصنيف خواني را خلاف وقار مي دانستند. زن و مرد جوان، چه پسر باشد چه دختر، بايد هميشه مودب و باوقار و سنگين باشند و هرگز گرد جلف بازي نگردند. معمولاً هنگامي كه در جريان عيد نوروز قرار مي گرفتند، به كلي وضع يزد عوض مي شد و ديگر عيد و عيدداري از در و ديوار اين شهر سرازير مي شد و چهره يزد واقعاً عوض مي شد و جوش و خروش عجيب و غريبي در شهر و دهات در مي گرفت.

دو نمونه از اسباب بازي هاي چوبي و قديمي يزد.
شكل 1- چفته كه كارش مانند چوگان ضربه زدن به گوي در بازي گو بگير بالا بيا بوده است و از رنگ هاي مختلفي تشكيل مي شده است.
شكل 2- فرفره رنگي كه اسباب فرفره بازي است و دورش را نخ مي پيچيده اند و با كشيدن نخ فرفره تا مدت ها روي زمين مي چرخيده است.

جلال گلشن يزدي؛ يزد ديروز

در يزد، مغازه خراطي، رونق عجيبي داشت و اين دكان ها صد ها چوگان يا به گفته يزدي ها «چفته» از كوچك و بزرگ درست مي كردند و با خراطي زيبا و رنگ آميزي هاي بسيار دلربا عرضه مي كردند؛ معمولاً چفته بايد هفت رنگ داشته باشد (شكل كناري، شماره 1)؛ و غير از آن، چرخ هاي نخ ريسي كوچك رنگارنگي يا به گفته همشهري ها «چخ»، درست كرده بودند، مخصوص بچه ها؛ و همچنين انواع و اقسام فرفره هاي رنگي (شكل كناري، شماره 2) كه آن را با ريسمان مي پيچيدند و مي كشيدند كه بنا مي كرد به چرخيدن؛ همچنين جغجغه، شوتك و ... و ... كه هر كس جلوي دكان خراطي مي آمد، محال بود چيزي نخرد و برود.

در همين دكان هاي خراطي بود كه گوي هاي زيادي بود كه آن را هم مردم مي خريدند، يا بقيه را خودشان از كوچك و بزرگ تهيه مي كردند. اغلب اين طور بود كه لاستيك تويي ماشين يا دوچرخه را باريك باريك و به صورت رشته هايي مي چيدند و بعد با مهارت خاصي آنها را مي پيچيدند تا به اندازه يك پرتقال يا ليمو درآيد و وقتي آن را به زمين مي كوبيدند، با حالت ارتجاعي اي كه در لاستيك ها بود، به گفته يزدي ها "خيلي چكيده مي كرد" و به هوا مي رفت و بسته به زور بازوي كسي كه آن را به زمين مي زد بود كه مي توانست يك متر يا سه چهار متر بالا رود و دوباره به زمين بخورد و بالا برود.

همين كه ايام نوروز مي شد، در گوشه هر ميدان يزد، مانند «ميدان امير چخماق» و «ميدان شاه» ^{(1) ۞} و شايد در بعضي حسينيه ها و اغلب سر گذر ها يا زمين هاي افتاده، يك عده پير و جوان و بچه جمع بودند؛ يكي گوي را به گفته خودشان "وا مي زد" و بقيه مي دويدند گوي را بگيرند و آن كس كه مي توانست گوي وا زده را در هوا و زمين بگيرد، آن وقت، برنده بود و يك راست مي آمد و چفته را از دست شخص قبلي مي گرفت و خود، اين كار را تكرار مي كرد تا كس ديگري برنده شود.

همه جا سر و صداي "گو بگير، بالا بيا؛ نمي خوام دير بيايي، حالا بيا" شنيده مي شد و واقعاً اين «گوي بازي» يزدي ها، بهترين بازي براي جوانان و ميانسالان يزدي بود تا در هواي تميز بهاره، بدون اغراق، ده ها كيلومتر را دويده باشند. خنده ها و قهقهه ها و شوخي هاي آنان واقعاً ديدني و شنيدني بود. چه بسا نقل و آب نبات مغزي و نقل آلوچه و حاجي بادام در جيب و كيسه هاي خود داشتند و با آجيل كه بازارش بسيار داغ و همه جايي بود، به هم بازي ها و دوستان و رفقا و خويشان، تعارف مي كردند و دهاني نبود كه نخورد يا نخندد يا نجنبد.

مردم اگر جوي آبي يا رودخانه اي يا حوضي در كنارشان بود، با كاسه و ليوان و مشت آب كرده، سر و لباس و عمامه و عبا و شال يكديگر را تر مي كردند. اغلب، گيوه هاي نو اي كه پوشيده بودند، يا تر بود يا آب گل باعث اين شده بود كه گيوه سفيد اعلي را از دك و پز بيندازد و صداي صاحب آن را درآورد.

دورنمايي از شيركوه در باغ شهر تفت در يزد؛ شكوفه زدن درختان، جاري شدن آب در نهر ها، عنبر آميز شدن هوا و سبز شدن زمين نويد رسيدن نوبهار را مي دهند.

همايون امير يگانه؛ كتاب يزد، نگين كوير

در اكثر خانه ها، بزرگتر ها مانند بچه ها، لباس نو براي عيد پوشيده بودند. هر كس هر چه نو داشت براي عيد نوروز مي گذاشت كه بپوشد. بچه ها بايد سرتاسر لباسشان و كفش و كلاهشان نو باشد. چه سعادتمند بود بچه اي كه كفش نو پوشيده باشد؛ كفش نو چه بويي و چه لذتي داشت؛ خدا مي داند! پيرمردان و پيرزنان و دختران و خانم ها، همه، لباس هاي رنگارنگ و زيبا مي پوشيدند؛ حالا هر كس به قدر وسعش؛ يكي چيت، يكي پاتيس، يكي مخمل، يكي اطلس، حرير، زري، كرباس رنگ كرده آبي، خلاصه هر كس هرچه داشت، به قدر وسع خود، لباس نو تهيه كرده بود.

درخت هاي خشك يزد، يا شكوفه كرده بودند يا برگ سبزشان جوانه زده بود. بيدمشك «مهريز» و «غربال بيز» يزد و بعد هم «طزرجان» و «ده بالا» و «منشاد» چنان بويي داشت كه هوش از سر همه مي برد.

تمام نخود ريزي هاي يزد داشتند تخمه بو مي دادند و انواع تنقلات مانند تخمه كدو و تخمه گلگ (/toŵ.mā go.lok/) كه همان تخمه آفتابگردان باشد و فندق و پسته و نخود را حاضر مي كردند. بوي بو دادن اينها، خود، لذتي وصف ناشدني داشت و بزرگترين نخود بريزي يزد، روي ميدان امير چخماق، جايي كه حالا مغازه «حاجي خليفه علي رهبر» است، واقع بود و پوش و چادري داشت كه تا وسط ميدان كشيده بودند و گوني گوني پسته و نخود و فندق و تخمه و بادام بو داده در آنها بود و «استاد حسن نخود بريزي» با چند شاگرد بزرگ و كوچكش داشتند مشتري ها را راه مي انداختند.

علاوه بر آن، گلابي هم از دهات آورده بودند كه آويزان و سرتاسر دكان به نخ آويزان بود و هر كس مي خواست، به او مي فروختند و همين طور كبك هايي كشته شده به نخ ها آويزان بود كه در اين دكان يا دكان هاي بقالي ديگر، با ماهي دودي اي كه از شمال آورده بودند و برق مي زد، آويزان كرده بودند.

جيبي نبود كه آجيل و نقل و آب نبات در آن نباشد و از آن به همديگر تعارف نكنند. به خانه ها كه وارد مي شديد، همه جا، خانه تكاني شده بود و فرش ها را اگر كثيف بود، شسته شده بودند و پرده ها نيز. همين طور خيال مي كرديد اثري از خاك و خاكروبه در خانه ها نيست. مردم جلوي خانه هايشان را آب و جاروي كامل كرده بودند. هر كس دوچرخه داشت، آن را شسته بود و حتي مردم، گاو و گوسفند و الاغ خود را نيز مي شستند. يك بره يا الاغ و گاو، كثيف نبود.

رقص و پايكوبي همگاني زرتشتيان يزد در صبح اول نوروز يا روز اورمزد و فروردين ماه؛ زرتشتيان در پيش از سپيده دم صبح اول فروردين بر بام ها آتش مي افروزند و در صبح نوروزي با عربونه نوازي و پايكوبي به ديدار خويشان و آشنايان مي روند.

بي بي سي فارسي

از اينها كه بگذريم، زرتشتي هاي يزد، مخصوصاً بانوانشان، بهترين لباس هاي رنگارنگ خود را مي پوشيدند؛ مثلاً مقنعه يا به گفته خودشان «مخنه» (/maŵ.nā/) قرمز آتشي و كت زرد و دامن آبي يا سورمه اي و شاق چور به رنگ ديگر و ساري، يعني چادر نازكي كه روي همه مي پوشيدند، رنگي ديگر؛ و اغلب پيراهن هاي زنانه آنها، گل هاي رنگارنگ درشت داشت كه به اصطلاح، يزدي ها به آنها «گل گوري» (/go.le gö.rI/) ميگفتند. ديدن يك دختر يا زن زرتشتي در اين لباس هاي رنگارنگ، آدم را به ياد گذشته هاي اين مرز و بوم مي انداخت.

مردانشان نيز تميز و مرتب، اغلب با تنبان هاي سفيد كه گوري دوز بود و پيراهن سفيد روي آن و سرداري يا كت آبي يا سركه اي بودند و تماماً جيب هايشان پر از خشكبار و برگه هلو و انجير خشكه و آب نبات مغزي و نقل آلوچه بود. در حقيقت چون نوروز عيد باستاني ايرانيان قديم بوده، خودشان را صاحب اين عيد مي دانستند و بسيار مواظبت بر بزرگداشت نوروز داشتند و هر زرتشتي اي را مي ديدي، داشت از كيكاووس و جمشيد و سهراب و رستم و بيژن و ... صحبت مي كرد.

كليمي هاي يزد در مقابل زرتشتيان، بسيار فقير بودند؛ يا نداشتند و يا آنها هم كه داشتند نمي خواستند خرج كنند. پس از ايام عيد كه مي شد، سيل يهوديان به در خانه هاي يزد سرازير مي شدند و از چيز هايي كه مي خريدند، كله ماهي بود. مردم يزد هر كس كه ماهي دودي خورده بود، كله اش را جدا كرده بود چون مردم آن را نمي خوردند و اين كله ماهي ها را آنها خوب مي خريدند و شايد در مقابل يك كله ماهي، يك سري دوازده تايي سوزن خياطي يا سوزن قفلي به صاحب خانه مي دادند و خريدار و فروشنده، هر دو، دلشان به همين معامله، خوش بود.

اصولاً كليمي هاي يزد، بي بضاعت بودند و اغلبشان نتوانستند تا روز آخر هم كه به اسراييل مهاجرت كردند، در يزد، ثروتي به دست آورند؛ چون بي اغراق، همشهري هاي من از آنان زرنگ تر، و با فن اقتصاد، بيشتر سر و كار داشتند. يك كليمي اي كه در يزد يك خانه يا باغ لااقل سه هزار متري داشته باشد، من نديدم و نشنيدم. در ده بالا و طزرجان گاهي خانه هايي كوچك داشتند و چيت و چلوار مي آوردند و بار خر مي كردند و به يزدي هاي شهري يا دهاتي مي فروختند كه اغلب با برگه زردآلو و هلو، بادام، گردو، توت خشك و آلبالوي خشك يا تر و حتي آرد گندم معاوضه مي شد.

حالا گل و بوته اين چيت ها و عكس هاي رنگي چسبيده به توپ چيت ها چه جلوه اي داشت، خدا مي داند؛ كه هر يك مترش، دل صد دختر و زن يزدي را مي برد و «حاجي شمعون» يا «يزغل» مي توانست يك متر چيت دو ريالي را در مقابل سي ريال جنس، بفروشد؛ ولي در عين حال بايد آزار و اذيت پسران يا آقاي خانه را نيز تحمل كند؛ چون اذيت و آزار كليمي ها و پاسخي كه مي دادند براي بچه ها لذت بخش بود و موجب ناراحتي آنها و متاسفانه باعث خوشحالي بچه هاي مسلمان بود. علتش هم اين بود كه پدر مادر ها براي اينكه بچه ها در مدت اقامت در ده در كوچه ها و كوه ها ولو نشوند، مي گفتند: "اگر تنها برويد، كليمي ها شما را مي گيرند و مي برند و سوزن آجين ^{(2) ۞} مي كنند و ...." كه وقتي اينها را مي گفتند، ديگر هر بچه، شش قاضي را خورده مي كرد ^{(3) ۞} و آن قدر مي ترسيد كه شب هم از خواب مي پريد؛ ولي وقتي همين كليمي را در خانه مي ديد، مي خواست او را اذيت كند و بعضي وقت ها خيلي خيلي كار، بالا مي كشيد.

از ديگر چيز هايي كه در ايام نوروز در يزد بسيار جالب بود، وضع مغازه هاي شيريني فروشي بود؛ مخصوصاً مغازه مرحوم «حاجي خليفه علي رهبر» كه آن مرحوم، بهترين شيريني هاي يزد را مي ساخت و دليلش اين بود كه از بهترين مصالح شيريني تهيه مي كرد. آن مرحوم هميشه روغن گوسفند اعلي از كرمانشاه يا فارس وارد مي كرد. هل و گلاب و مغز پسته و بادام كه مصرف مي كرد به مقادير زياد از بهترين جنس مي خريد و خودش هم مرد خوب و متديني بود و با همان لنگي كه جلويش بسته بود و چرب و چرك بود به «مسجد امير چقماق» براي نماز جماعت مي آمد.

پرتره حاج خليفه علي رهبر -پدر صنعت شيريني مدرن يزد- و دورنماي تكيه اميرچخماق؛ شيريني سازي در يزد قدمت ديرينه اي دارد و ايشان در پيشرفت هاي سده اخير اين فن و هنر سهم زيادي را دارند؛ حاج خليفه علي رهبر كه در زمان خود سرآمد شيريني سازان ايران بود در سال 1295 ه.ش. كارگاهش را بنيان گذاشت. اين استاد بزرگ كه به لقب خلافت رسيده بود با نبوغ سرشار خود به اصلاحات و ابداعات پرداخت و توانست شيريني جات و نام خود را همراه با نام شهر باستاني يزد در سرتاسر گيتي پرآوازه كند. اكنون نيز شركاء و نوادگانش همان راه او را مي پيمايند.

اين يك تصوير ساختگي است.

آن وقت ها «ثقة الاسلام» كه هيكل بزرگي داشتند و چوب دستي هم دست مي گرفتند و هيات عالي اي داشتند، مي آمدند به امامت مسجد. نگارنده هم كه ده دوازده ساله بودم، اغلب، چون مسجد مير چقماق را خيلي دوست مي داشتم و قصه ها راجع به آن شنيده بودم، به نماز جماعت مي رفتم. مرحوم حاجي خليفه هم آنجا مي آمد و شب عيد ها، مرتب، نقل آلوچه اي و آب نبات مغزي مي آورد به مسجد و به همه تعارف مي كرد؛ خدايش بيامرزد. باري، دكان ايشان، اول، زير «بازار حاجي قنبر» يا زير مغازه هاي ميدان امير چقماق قرار داشت. البته دكان قبلي اشان را خراب كرده اند و راه به «خيابان سلمان» ^{(4) ۞} داده اند. از آن زمان ها تاكنون دكانشان به محل كنوني كه محل «كاروانسراي وقفي مسجد امير چقماق» است و از اوقاف اجاره كرده اند، منتقل شده است.

همين طور ساير دكان هاي شيريني پزي يزد نيز از خريداران موج مي زد و دكانداران بايد با عجله و دقت، جواب همه مشتري ها را با سليقه هاي متعدد بدهند؛ كه مي دادند. اغلب مشتري ها ظرف هاي مسي بزرگي كه يزدي ها به آن «ناهار خوري» مي گفتند و بعد ها به صورت ناندان در خانه ها از آن استفاده مي شد و حالا ديگر چند سال است كه منسوخ شده است، زير بغل داشتند كه شيريني پزان بايد آنها را از «پشمك» پر كنند و علاوه بر آن، مقداري «نان برنجي» هم روي آن بگذارند؛ چون مردم، پشمك را با نان برنجي مصرف مي كردند. آن روز ها كسي كلوچه را نمي شناخت و بعد كه كم كم مردم، متجدد يا به گفته يزدي ها «حالايي» شدند، به بازار آمد و خريدار پيدا كرد.

همين طور بايد از مغازه هاي نخود بريزي و آجيل فروشي نيز نام برد كه آنها هم رونق و شلوغي بسزايي داشتند. خوردن آجيل و پسته و بادام و نخودچي و همچنين تخمه كدو و هندوانه، بسيار بسيار مرسوم بود و جيبي نبود كه پر از آجيل يا نخود كشمش نباشد.

نوجوانان و بچه ها اغلب مشغول خوردن آجيل بودند و پوست تخمه و پسته در اغلب خانه ها و مسير ها به چشم مي خورد. به هر خانه اي كه وارد مي شديد، ظرف هاي بزرگ شيريني هاي متعدد يزدي و همچنين ظرف هاي آجيل گذارده بودند؛ يا بعضي جا ها كه خانم خانه خيلي كدبانو بود، ظرف هاي برنج پوكه گذارده بودند. تازه واردي كه براي عيد ديدني مي آمد، اگر زمستان بود، شربت گلاب و اگر تابستان، آب هندوانه شيرين با يخ ميل مي كرد ^{(5) ۞} و از شيريني ها و آجيل ها هم بهره كافي مي برد؛ و چاي هم كه جاي خود داشت؛ مرتب مي ريختند و مي آوردند و همچنين بساط كاهو و سركه انگبين و پالوده يزدي نيز بر پا بود.

خلاصه، چهره ها خندان و لباس ها و كفش و كلاه ها، همه، نو و براق بودند. آنها به خانه بزرگتر خانواده مي رفتند و غذا كه اغلب سبزي پلو و ماهي نزد اعيان ها و پلو و قيمه ليمو عماني و پالوده و گاهي هم شولي يزدي ^{(6) ۞} نزد خانواده هاي متوسط معمول بود را صرف مي كردند.