خاطرات حاج سياح

در اين سفر حاج سياح حدود 42 ساله هستند و اين سفر دو سال پس از برگشت ايشان از سفر 17 ساله اروپا و آمريكا به وطن، صورت مي گيرد.

1- حركت از شيراز (اواسط شوال 1295 قمري - مهر 1257 شمسي) ۩

عكسي از كتاب هاي سفرنامه هنري رنه دالماني -سياح و عتيقه دوست فرانسوي- به ايران در سال هاي 1899 و 1907 ميلادي مطابق 1278 و 1286 شمسي.

اين يك تصوير تزييني است.

دو نفره با دو الاغ تندرو رهوار از شيراز به راه اصفهان حركت كرديم. مقصودم رفتن به يزد بود. تا ده بيد رفته، در آنجا تحقيق راه شد نشان دادند. روانه شديم به طرف كوشتي، در آنجا هم اندك توقف نموده، راه هموار ولي بي آب بود، از آنجا هم رانديم. هنگام ظهر به هادري رسيده، در خانه رعيت منزل كرديم. كاه و جو براي حيوان و لوازم مسافر موجود و خوب بود. شب را مانده صبح زود به طرف ابرقو حركت كرديم.

بلوكي است كه به نام قصبه آن، ابرقو گويند. آن روز قصبه ابرقو منزل بود، جاي بي صفايي بود. همه جا مردم ايران در فشار جهل و ظلم هستند، ابداً ملتفت نيستند كه انسان هستند و انسان حقوقي دارد. يعني ملا ها و امرا خواسته اند اينان نادان و حيوان و مركب مطيع آنان باشند و انصافاً خوب هم به مقصد رسيده اند. انسان اين مردم را مي بيند فكر مي كند چگونه حكماي اروپا حكم مي كنند كه وقتي اولاد انسان از خرافات خلاص شده، همه حقيقت جو گرديده، به حكم مساوات در تحت قانون واحد صحيح عقلاني زندگاني خواهند كرد. بالجمله از ابرقو حركت كرده، وارد علي آباد شديم. چند روز در آن دهات و اطراف گردش كرديم. آبادي ها خوب و به هم نزديك است، همان جهل و كثافت و خرافات و ظلم در همه جا ساري است. به تماشاي معدن معدن مرمر كه در توران پشت است رفتيم؛ شبيه آن را در ايتاليا ديده بودم. در اين دهات كه به راه غير مستقيم گردش مي كرديم باغات و آب و ميوه هاي خوب و نان فراوان وجود دارد، لكن مردم راحت ندارند.

چون شنيده بودم تفت از جا هاي خوب يزد است از راه مستقيم يزد كناره كرده، روانه تفت شديم. در آنجا حاجي محمد حسن نامي كه او را سابقاً در شيراز ديده بودم مرا به خانه خود برده، منزل داد. از جا هاي ديدني آنجا سوال كردم، مرا برد به يك مسجدي كه زيرزميني داشت، در آنجا نعش اموات از چهارصد وپانصد سال قبل همان طور گشاده گذاشته شده. چون هواي آنجا ها خيلي خشك است نمي پوسد. مردم اين را هم يا به معجزه مسجد يا به دعاي پيري يا به كرامت نعش، حمل مي كنند! گفتند جاي تماشايي ديگر در اين نزديكي هست كه آن را غار زمرد گويند. چون در مسافتي دور از آبادي واقع شده است يك نفر بلد و چراغي برداشته، رفتم و جهت اينكه چرا غار زمرد گويند ندانستم، لكن مي گفتند كسي داخل آن نمي شود؛ خطر دارد؛ بلكه شهرت داشت كه در آنجا دريايي هست. به هر حال با بلد نزديك شديم.

حاج ميرزا محمد علي سياح و عكس روي جلد كتاب يك ايراني در اروپاي قرن نوزده.

امتياز عكس متعلق به IBEX Publishers

از دور در غار كه از دود سياه شده، ديده مي شد. با بلد رسيده، گفتم چند دانه شمع برداشت و يكي را روشن كردم. گفتم: "از عقب من بيا." مي ترسيد. گفتم: "من در پيشم، براي تو خطر نيست." قدري در توي غار رفتم، سنگ هاي بزرگ و كوچك بود و آب متحجر شده بود، كه نظير آن را در جا هاي ديگر ديده بودم. باز قدري رفته سوراخي ديدم كه در آن آب بود. از بلد پرسيدم كه: "اين آب چه باشد؟" گفت: "معلوم است، دريا است!" قدري چشيدم. شور مزه بود. گفتم: "من قدري توي اين دريا داخل مي شوم ببينم چگونه است و تا چه حد عمق دارد." دست بردم، از كنار بيشتر از ربع ذرع عمق نداشت. كفش ها را كنده، داخل شدم و چراغ را گرفته، هر طرف آن چاله آب را گرديدم بالاتر از زانو آب نداشت. سقف، كوتاه بود. از سقف و اطراف كه سنگ ها تر بود قطرات آب چكيده، جمع شده بود و غار و آب چندان كه شهرت داشت، اهميت نداشت. بعد از سياحت برگشتم.

در باغ حاجي محمد حسن گردش كرديم؛ انار بسيار خوبي داشت اگرچه هنوز نرسيده بود. بالجمله آن روز را در قصبه به سر بردم و مردم به ديدنم آمده از جرأتي كه كرده داخل غار شده ام تعجب مي كردند.

2- ورود به يزد (اواخر شوال 1295 قمري - آبان 1257 شمسي) ۩

فردا از آنجا حركت كرده، وارد شهر يزد شديم. يزد شهر كم آبي و محل تجارت معتبري است. بازار و دكاكين معتبر و كاروانسرا ها و مسگر خانه هاي خوب و كار نساجي زياد دارد. با داخله و خارجه داد و ستد متاع مي نمايند و متاع تجارتي معتبرشان ترياك است كه به چين حمل مي كنند؛ و ترياك، هم از خود يزد به عمل مي آيد و هم از ساير نقاط حمل مي كنند. در آنجا روناس هم زرع مي كنند. آب انبار هاي عميق دارد كه مردم آب سرد از آن مي نوشند. تجار با ثروت و پولدار زياد دارد كه از همه غني تر حاجي ميرزا تقي نام مي باشد كه هر قدر او در امساك شدت دارد، پسرش آقا جواد در خرج افراط مي كند.

در يزد هم در خانه حاجي محمد حسن بودم. شب، وقت خواب، خربزه و هندوانه برده، بالاي سرم گذاشتند. معلوم شد از فرط خشكي هواي يزد، علاوه بر اينكه مردم زياد خربزه و هندوانه همه وقت مي خورند، در وقت خواب هم حاضر مي كنند كه هر وقت بيدار شدند در شب بخورند.

ناخوشي زن به مقاطعه و متعه دادن كرمان، اندكي به يزد هم سرايت كرده و يك چشمه دخل براي طلاب افزوده است. در كرمان اين عمل محققاً از شدت اظطرار بوده ولي در يزد علت آن را ندانستم.

در شهر و اطراف يزد از زردشتيان، بسيار هستند كه مردماني كاركن، با اخلاق پاك، درست كردار، راستگو و بي آزار و نجيب هستند و لكن در نهايت ذلت زندگي مي كنند. در شهر ابداً نمي توانند سوار حيواني شوند؛ در صحرا ها هم اگر سوار باشند همين كه به يك نفر مسلمان برسند بايد پياده شده، دو دست ادب به سينه گرفته، سلام كرده، اظهار بندگي و تواضع نمايند. با همه اينها اشرار، هر روز به يك بهانه به ايشان آزار مي رسانند و غالباً دچار قتل و غارت و صدمات اشرار تفت و غيره هستند. رييس و با ثروت تر ايشان رشيد نام است كه در حسن اخلاق و نيكوكاري با مردم، بي مانند است.

3- حركت از يزد (اوايل ذيقعده 1295 - آبان 1257 شمسي) ۩

حاج ميرزا محمد علي سياح در بند نظامي.

Encyclopaedia Iranica, Ed. E. Yarshater, Vol. 11, Fascicle 5, page 557, 2002

بعد از چند روز كه سياحت يزد و اطراف را كردم، عزم نمودم سياحت اردكان و نايين و اردستان را نيز بنمايم. به حاجي گفتم: "به حاجي ميرزا تقي از ورود و حركت من اطلاع داده، اسب و شتر كه در نزد او است بخواهيد كه فردا روانه شوم." او چون اطلاع يافت پسر خودش را فرستاد.

هر طور بود مرا به خانه اشان بردند. خواستند چند روز مهمان ايشان باشم، زياده از يك روز قبول نكردم. بسيار مهرباني كردند و زياد خوش گذشت. عازم بوده اند كه اسب و شتر را به اصفهان بفرستند به گمان اينكه من يكسره از شيراز به اصفهان خواهم رفت. فردا صبح زود با ميرزا عباس از آنجا به سوي اشگزار ^{(1) ۞} حركت كرديم. راه از ريگزاري است كه نظير آن كمتر ديده شده، صحرا پر از ريگ روان است. ممكن است كسي شب در آن صحرا بخوابد و باد چنان ريگ را به روي او بغلطاند كه نتواند برخيزد. بسيار جاها، كاروانسرا و آبادي ديده شد كه غرق ريگ شده، تنها آثاري نمودار است. قنات ها را در آنجا ها تماماً با سفال كه كول گويند پوشانيده اند كه ريگ روي آن ها را گرفته، به توي آب نمي ريزد. در اشگزار نمانده، گذشته، در ميبد منزل كرديم.

ميبد در وسط صحرايي واقع شده. آب و آبادي خوبي دارد. قصبه ايست لكن اشجار نداشت. اهالي بسيار شتر دارند كه از شترداري، چارپارداري مي كنند و اكثر معاش ايشان از اين ممر است؛ و از آنجا بعضي فضلا هم پيدا شده است. شب را در آنجا به سر برده، صبح به طرف اردكان حركت كرديم و پيش از ظهر وارد اردكان شديم. شهر كوچكي است و مردمانش بسيار متعصب، به طوري كه ورد زبانشان لعنت بود؛ به هر خريد و فروشي لعنتي مي كردند! نان در آنجا ارزان تر از يزد بود. غالباً آبادي ها از گل است و آجر كم است. مسجد و تكيه اي نه چندان زيبا داشت. شب را مانده، فردا صبح روانه شديم. در وسط راه به سار وارد وارد شديم كه منزل و آبادي است، لكن توقف نكرده، راه پيموده وارد عقدا شده، در آنجا منزل كرديم.

عقدا هم به حقيقت قصبه كوچكي است. كاروانسرا و آب انبار خوبي داشت و انار عقدا در همه جا به خوبي معروف است. جايي است كه زياد براي انسان سخت نمي گذرد. از عقدا صبح زود سوار شده، آن روز را طي مسافت كرده، در حسين آباد منزل كرديم. آنجا هم شبيه عقدا است. صبح از آنجا به راه افتاده منزل در نه گنبد كرديم.

برج بزرگي بود بلند؛ گفتند اينجا منزل بقالان و علافان بوده است؛ يعني اوقاتي كه از يك طرف خوف هجوم بلوچ ها و از طرف ديگر تاخت و تاز تركمن ها همه جا سبب خوف و واهمه بوده، اينجا را به اين شكل، قلعه ساخته اند كه حوائج رهگذر را بدهد و از خطر حمله دزدان ايمن باشد. راهگذر كه به آنجا مي رسيد، بقال و علاف از بالاي برج، آنچه مسافر مي خواسته، پولش را در زنبيلي كه آويزان مي كردند مي گذاشت، بالا مي كشيدند و مايحتاج او را به زنبيل گذاشته، مي آويختند، بر مي داشتند.