سفرنامه تلگرافچي فرنگي

اين مقاله، چند صفحه اي از سياحت نامه هيات نصب تلگراف در سال 1879 ميلادي برابر با 1258 هجري شمسي مي باشد. نسخه اين سياحت نامه به شماره 700 در كتابخانه مجلس شوراي ملي موجود است.

1- از اصفهان الي يزد ۩

1-1- منزل ششم، از نايين الي نه گنبد ۩

از نايين الي نه گنبد پنج فرسخ است. همه جا راه خوب و صاف است اما بي آب است. نه گنبد منزلگاه بدي است. آب شور دارد و آبادي ندارد. يعني چند نفر تفنگچي در قلعه از جهت حراست راه، منزل دارند و بس؛ و اين تفنگچيان از قديم در اينجا بوده و هستند. قوافل و معابرين كه زمان سابق از دست بلوچ و بختياري به تنگ {آمده} و متفري بودند، حال سي و دو سال است كه از يمن توجه و مهابت بندگان اعلي حضرت قدر قدرت شاهنشاهي روحي و روح العالمين فداه، بلوچ به آنجا نيامده و اگر گاه وقتي هم بختياري ها در سرقت بدبختي كرده، به سزاي خود بحمدالله رسيده اند.

................................... نامده چون چون شاه ايران دادخواه و دادگر ................................... ...................................	.................... ..... 1 ..... .................... ....................	................................... تا ابد ظـلش بـود خورشيد و مـه را جلوه گر ................................... ...................................

كاروانسراي نه گنبد از بناي تاحر يزدي است. سه اطاق بيشتر ندارد.

1-2- منزل هفتم، نه گنبد الي اقدا ۩

نه گنبد الي اقدا ^{(1) ۞} هفت فرسخ است. همه جا راه بسيار خوب است؛ ولي آب خوردن ندارد. در بين راه جاييست كه مشهور است به حسين آباد و از بناي حسين خان آجودان، مخصوص محمد شاه مرحوم خلدالله الجنه بوده. در سال گذشته محمد خان حاكم يزد، در آنجا آب انبار بزرگي ساخته و در آن زمان معزول شده. آب نبار ناتمام مانده و حالا تقريباً صد تومان مخارج لازم دارد كه آب از كوه به آنجا برسد و خلقي از آن مشروب و دعاگو باشند. آب انبار به قدري بزرگ است كه كفايت آب دو ساله تمام قوافل و معابرين را مي كند. حيف است كه ناتمام بماند.

اقدا قصبه كوچكي است. تخميناً سيصد خانوار دارد. اقلاً يكصد خانوار آنها اولاد پيغمبرند. در جلوي قلعه اقدا مورد ^{(2) ۞} بسيار دارد و چند دانه نخل كوچك كه از براي جاروب به كار مي خورد. كاروانسراي اقدا از بناي ابوالقاسم تاجر رشتي است و در سنه 1262 ^{(3) ۞} تمام شده است. اقدا در تابستان بسيار گرم است. پشه زيادي هم دارد. بعضي از مردم اسم اين قصبه را اغدا مي نويسند ولي اقدا صحيح است و حكايت هم هست كه در زمان هلاكو خان، نصيرالدين ^{(4) ۞} طوسي با سوار مغول به اينجا آمده، مردم را جمع كرده و نقشه قلعه را كشيد و قلعه اقدا را ساخته و خود نصيرالدين طوسي و چند نفر از آدم او اينجا چهل دختر عقد كرده اند و به جهت وجه تسميه عقد چهل دختر، مسمي به اقدا شده؛ ولي بي اصل است. زيرا كه عين عين الفعل عقد را از چه رو محذوف و همزه ^{(5) ۞} را به چه ملاحظه نقل مكاني و در جاي او ثابت كرده اند.

................................... با الف گر عقد چهل دختر به اقدا كرده اند ................................... ...................................	.................... ..... 2 ..... .................... ....................	................................... حاش لله عاقـدان آن عـقـد بـيـجا كرده اند ................................... ...................................

1-3- منزل هشتم، از از اقدا الي اردكان ۩

از اقدا الي اردكان شش فرسخ است. يك فرسخ آن طرف اقدا راه دو تا مي شود. به دست راست شاه جاده يزد است؛ به دست چپ جاده اردكان است. كوه بزرگ هميشه به دست راست واقع است. به دست چپ هم كوه كوچكي است و اسامي مختلف دارند و در پاي اين كوه ها كوير است. از چندين پارچه ده گذشته وارد اردكان شديم. جمعيت اردكان تخميناً نه هزار نفر است. قصبه معمور خوبي است. بازار و دكان مختصري دارد. خالي از اسباب كسب نيست و خانه هاي انجا بادگيردار است؛ زيرا در تابستان به نهايت گرم مي شود.

تا به حال فرنگي در اردكان نيامده بود و جميع مردم شهر به كاروانسرا از جهت تماشا مي آمدند. تا آخر شب هم بودند. مرد و زن و بچه همه آمدند. جانور غريبي كه فرنگي مي دانستند از هر سمت ملاحظه كردند. نزديك غروب چند نفر از اكابر اردكان به رسم ديدن آمدند. تعريف كردند كه تاكنون دولت ايران از اهل اردكان و يزد سرباز قبول نكرده اند و نگرفته اند، چراكه مردمان كم جرأتي مي باشند.

بقعه سلطان يا سلطون رشيد در ميبد از استان يزد. بلندي بدنه باقي مانده كه قسمت سردر ورودي است هشت متر است و از قسمت داخل سفيد كاري بوده و مختصري از تزيينات و رنگ آميزي قديم آن نيز باقي است.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

1-4- منزل نهم، از اردكان الي ميبد ۩

از اردكان الي ميبد دو فرسخ است. از اردكان به يزد راهي دارد كه از ميبد نمي گذرد؛ ولي جلگه اردكان پر از ريگ و همه روزه متحرك است و از آن جهت كشيدن سيم تلگراف در آنجا امكان نداشت. دومرتبه به اصل شاه جاده يزد برگشتيم. دهات دور اردكان و ميبد بسيار معتبر است و عجب اين است كه مردم بتوانند با اين همه ريگ آنجا زراعت كنند. ميبد قصبه قديم است. در اوايل سلطنت مغول شهري بوده است و در سنه 713 امير مظفر ^{(6) ۞} كه اول مظفريان بوده است و در آنجا مدرسه بنا كرده كه حال مدفن اوست. و از عمارت قديم مظفريان چيزي حالا در ميبد موجود نيست. در بيرون قصبه بقعه اي واقع است كه مردم قبر سلطان رشيد مي دانند. نقاشي و كاشي كاري و آجر بسيار خوبي داشت. حالا همه جاي آن خراب است

كاروانسراي ميبد از بناي عباسي است و پهلوي آن چاپارخانه واقع است. مجتهد ميبد را ديدم. آدم باعلم خوبي بود

1-5- منزل دهم، از ميبد الي همت آباد ۩

از ميبد الي همت آباد چهار فرسخ و نيم است. دهات زياد بين راه ديده شد و همه از دست ريگ صدمه زياد مي خورند. چند ده ديدم كه تمام آن در زير ريگ پنهان شده بود. همت آباد دهي كوچك است با چند خرابه و يك چاپارخانه و قريب يك فرسخ پشت همت آباد بوندرآباد ^{(7) ۞} واقع است كه خط تلگراف از آنجا مي گذرد. ريگ سر شاه جاده يزد زياد است. مصلحت نبود كه تلگراف سر جاده كشيده شود. خط را از طرف بوندرآباد كه ريگ نداشت كشديم.

1-6- منزل يازدهم، از همت آباد الي يزد ۩

از همت آباد الي يزد پنج فرسخ است. تمام اين راه از ريگ مي رود و در بين راه قريه اشكذر ^{(8) ۞} واقع است. ريگ اينقدر است كه راه رفتن براي مردم با اسب يا قاطر و غيره مشكل است. مسجد بزرگ اشكذر تا پشت بام زير ريگ بود. تپه ريگي ديدم كه بيست ذرع ارتفاع آن بود.

2- يزد ۩

شهري است در جلگه صاف ريگ دار واقع است. جمعيت يزد تقريباً چهل هزار نفر است؛ سه چهار هزار نفر از آن پارسي ^{(9) ۞} و يكهزار و دويست يهودي. يزد از قديم وطن پارسيان بوده است.حالا هيچ يك از شهر هاي ايران به قدر يزد پارسي ندارد؛ زيرا كه در يزد و اطراف، بيست و دو آتشكده دارد كه در آنجا پارسايان عبادت مي كنند. يهودان و پارسيان از دست اهل يزد به تنگ آمده و آسايش ندارند. بايد لباس معين بپوشند و مأذون نيستند سوار اسب يا قاطر يا چاروا بشوند و هم در زمستان حضرات يزدي نمي گذارند كه آنها جوراب بپوشند.

زماني كه بنده تازه به يزد آمده بودم محمد خان والي، معزول شده بود و مصطفي قلي خان عرب موقتاً از جانب حضرت والا ظل السلطان در آنجا حاكم بود. مرتبه ثاني كه به يزد رفتم ابراهم خليل الله خان، حاكم يزد بود. مردم يزد و اطراف از ايشان خيلي تعريف مي كردند و يهوديان و پارسيان هم تشكر زياد داشتند و دعا مي كردند كه ان شاء الله تعالي هميشه حاكمي مثل ابراهيم خليل الله خان در يزد باشد.

باغ ناصريه در يزد در سال 1269 هجري شمسي.

مجموعه عكس محمد مشيري يزدي

مردمان يزد فرنگي كم ديده اند و ادب هم ندارند. در تمام اين سفر در همه جا مردم در حق بنده با كمال ادب بودند جز در يزد. روز اول كه وارد شديم با وجود آنكه صاحب منصب عرب و سواره زياد مصطفي قلي خان از جهت استقبال بيرون آمده و همراه بودند، مردم در كوچه و بازار حرف هاي ناشايسته مي زدند. تا داخل قلعه نشدم آسودگي نداشتم. قلعه شهر يزد خيلي خرابه دارد. محمد خان والي، عمارت تازه زياد ساخته بود؛ ولي از جهت عزلش بعضي از عمارات ناتمام مانده مثلاً ميدان بزرگ با حوض و سرداب و قهوه خانه و غيره ناتمام مانده است.

هواي يزد بسيار خنك ^{(10) ۞} است. اكثر كشتزار يزد ترياك است و از آن جهت جنس از امثال گندم و جو هميشه در يزد كم و گران است و كار عمده حاكم يزد اين است كه روز و شب ساعي باشد كه مردم از گرسنگي نميرند و حاكمي كه در اين باب از عهده برآيد خيلي مرد زرنگي بايد باشد. يزد در تابستان بسيار گرم است. اكثر از خانه ها بادگير و سرداب دارند و الا زندگي نمي شود.

دور شهر و داخل شهر خرابي زياد است كه آثار قحطي چند سال قبل است. گويا قحطي آن سال در يزد به شدت بوده و خلق كثير تلف شده و مرده اند. جاي باصفاي خوبي در بيرون شهر، باغ ناصريه است كه از بناي محمد خان والي است. دو فرسخ سمت غربي شهر واقع است و آب خوب فراوان دارد با عمارت خيلي ممتاز و باز چهار فرسخ قسمت غربي يزد قصبه تفت است.

بقعه شاه ولي در تفت از استان يزد. بنايي مربع با گنبد آجري و با رگه هاي آجر لعاب دار سبز و سياه كه مدفن بزرگاني چون شاه خليل الله ثاني است.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

3- تفت ۩

نسبت به يزد، تفت بهشتي است و واقعاً جاي باروح و باصفايي است و در ميان دره كوهي واقع است كه آب بسيار و اشجار بي شمار دارد. يك طرف از دره را گرمسير و ديگري را سردسير مي نامند و ميوه هاي سمت گرمسير پانزده روز زودتر مي رسد. جمعيت تفت يكهزار و هشتاد خانوار مي شود كه دويست خانوار آن پارسي اند.

زمان قبل از آنجا ابريشم زياد حاصل مي شد. حالا از جهت زيادي كشت ترياك ابريشم روز به روز كم شده. ده پانزده سال قبل تفت سالي دو هزار من فروش ابريشم داشته، حالا ششصد من. ميوه جات تفت بسيار ممتاز است، مخصوصاً سيب و انار و هلو و زردآلو. تفت مسجد بزرگي دارد و چند بقعه قديم مثل منصوريه و شاه ولي. در نزديكي تفت به فاصله هفت فرسخ مسافت معدن سرب دارد. و مرمر يزدي كه در كل مملكت مشهور است از معدن ترون پشت ^{(11) ۞} كه در دو فرسخي تفت واقع است مي آورند.

ترون پشت در ايام قديم شهري بوده است. مي گويند كه ترون پشت پيش از يزد بوده است و در آنجا تمام خانه ها را از مرمر ساخته اند و مسجدي كه آنجا است محرابي دارد كه به طرف بيت المقدس جروشليم ^{(12) ۞} است. در زمان حكومت صاحب ديوان، چند نفر فرنگي به آنجا آمده، چند سنگ قديم از مسجد برداشته و برده اند. روزي كه در تفت بوديم برف زيادي آمد و اول برف آن سال بود. مردم خيلي خوشحال بودند و تشكر داشتند. در جلگه يزد شكار بسياري است.

4- از يزد الي كرمان ۩

4-1- منزل اول، از يزد الي سريزد ۩

از يزد الي سريزد هفت فرسخ است. راه بسيار خوبي دارد و در چند جا از روي ريگ مي گذرد. محمد آباد در بين راه واقع است. از محمد آباد الي سريزد ديگر آبادي ندارد. و سريزد صد و پنجاه خانوار دارد و كاروانسرا و چاپارخانه خوبي در يك فرسخي طرف سريزد، دامنه كوه بزرگ، مهريجرد كه مردم مهريز مي گفتند واقع است، و آب سريزد هم از آنجا مي آمد.

4-2- منزل دوم، از سريزد الي زين الدين ۩

از يزد الي زين الدين پنج فرسخ است. در نصف راه، مزرعه شور با چند خرابه واقع است. زين الدين جاي ويراني است و كاروانسراي عباسي ^{(13) ۞} دارد كه چند تفنگچي در آنجا ساكن اند. آب زين الدين بسيار كم است و قدري هم شور.

كاروانسرا يا رباط كرمانشاه يا كرمانشاهان در استان يزد. كه محمد اسماعيل خان وكيل الملك در سنه 1280 هجري در عصر ناصر الدين شاه قاجار آن را با آجر بنا كرده است.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

4-3- منزل سيم، از زين الدين الي كرمانشاهان ۩

از زين الدين الي كرمانشاهان چهار فرسخ است. راه همه جا صاف و آب ندارد. يك فرسخ جلوي كرمانشاهان قدري سمت چپ، جاده مزرعه مهدي آباد و قريه بائندران ^{(14) ۞} واقع است. نان و آذوقه به جهت كرمانشاهان از بائندران مي آورند. خود كرمانشاهان چيزي ندارد. آب كرمانشاهان بسيار كم است و از طرفي راست كه كوه به فاصله نيم فرسخ دور است مي آيد. كاروانسراي آنجا خيلي خوب است؛ و تفنگچيان در قلعه منزل دارند.

4-4- منزل چهارم، از كرمانشاهان الي شمش ۩

از كرمانشاهان الي شمش چهار فرسخ است. همه جا راه صاف و خوب است. يك فرسخ و نيم از كرمانشاهان، جاده اي از گردنه آنجا مي گذرد و در آنجا كوه از طرف راست قدري به سمت چپ آمده. جاده به فاصله نيم فرسخ يا كمتر ميان كوه است و مردم اين گردنه را دزدگاه مي دانند و واقعاً در اينجا دزد زياد پيدا مي شود. اين دزد ها از طرف ابرقو و فارس به اينجا مي آيند؛ قوافل را زده، به ولايت خود بر مي گردند.

چند سال قبل از اين، تفنگچيان انار دزد در اينجا گرفته بودند و او را در سر گردنه ميان گچ گذارده، استخوان پاي دزد تا حال هم پيداست. اما تفنگچيان اين طرف چندان زرنگ نيستند، بلكه از قلت مواجب است كه سالي بيش از شش تومان نيست و در پاييز همان سال از طرف انار عبور مي كردم، شنيدم كه دزدان فارس آمده بودند و سيصد گوسفند از خاك زرند برده و رو به ولايت خود رفته بودند. با وجود اينكه مي دانستند دزد از شش نفر بيش نبوده، آنها را تعاقب نكرده و همه در قلعه نشسته و در سر پشت بام رفته، تماشا مي كردند.