معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات (کوير ها) [2 از 2] |
|
همان گونه که از عنوان و فهرست اين مقاله نمايان است، اين مقاله بخشي از يک مقاله بزرگتر با همين عنوان است که تا کنون بخش هاي زير از آن در سايت غول آباد چاپ شده است:
|
|
خلاصه: توضيح شرايط اقليمي دشت هاي فلات يا کوير هاي ايران و خصوصيات بافت شهري و فرم بنا ها در آن اقليم و همچنين شرح خانه هاي چهارفصل و انواع طاق ها و گنبد ها و ذکر مصالح مورد استفاده در بنايي در آن اقليم. توضيح وضع معماري و شهرسازي سه شهر زواره و دزفول و شوشتر براي نمونه و توضيح خانه هاي گلي، خشتي و آجري. کلمات کليدي: معماري کوير، بيابان، دشت هاي فلات، خانه هاي چهار فصل، خانه هاي حياط مرکزي، خانه بروجردي ها، طاق آهنگ، طاق چهاربخش، طاق و تويزه، طاق کلنبه، گنبد نار، گنبد رک، گنبد خرپشته، گنبد اورچين، ساختمان خشتي، ساختمان گلي، ساختمان آجري، گل، خشت، آجر. |
|
کتاب: بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نويسنده: دکتر وحيد قباديان ناشر: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران |
|
دکتر وحيد قباديان در سال 1335 در تهران متولد شد. ديپلم خود را در رشته رياضي در 1354 از دبيرستان البرز دريافت کرد. وي دوره ليسانس و فوق ليسانس خود را در رشته معماري در دانشگاه ايالتي اهايو در آمريکا گذرانيد و دکتري خود را در سال 1379 در همين رشته از دانشگاه آزاد اسلامي دريافت کرد. دکتر قباديان به مدت دو سال در دانشگاه ايالتي اهايو و از سال 1364 تاکنون در دانشگاه هاي مختلف کشور تدريس نموده است. وي سخنراني هاي متعددي در زمينه معماري اقليمي و معماري معاصر در مجامع دانشگاهي و تخصصي ايراد کرده است. وي همچنين مقالات مختلفي را در زمينه معماري اقليمي و معاصر در نشريات علمي و حرفه اي منتشر کرده است. وي کتاب هايي را تاليف يا ترجمه کرده است که پاره اي از آن ها بدين عناوين هستند: - طراحي اقليمي، دانشگاه تهران - بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران، دانشگاه تهران - مباني و مفاهيم در معماري معاصر غرب، دفتر پژوهش هاي فرهنگي - معماري پرش کيهاني، دانشگاه آزاد اسلامي |
|
فهرست:
۞ 1- شرايط اقليمي ۞ 2- بافت شهري ۞ 3- فرم بنا ۞ 3-1- خانه هاي چهارفصل ۞ 3-2- طاق و گنبد ۞ 3-2-1- طاق آهنگ ۞ 3-2-2- طاق چهاربخش ۞ 3-2-3- طاق و تويزه ۞ 3-2-4- طاق کلنبه ۞ 3-2-5- گنبد نار ۞ 3-2-6- گنبد رک ۞ 3-2-7- گنبد خرپشته ۞ 3-2-8- گنبد اورچين ۞ 3-2-9- خصوصيات طاق ها و گنبد ها |
|
4- نوع مصالح ۩
مصالح مورد استفاده در اين منطقه، عمدتاً گل، خشت و آجر است. اين نوع مصالح در منطقه به وفور يافت مي شوند، تهيه آنها ارزان است و سابقه ديرينه کاربرد در اين نواحي را دارند. از نظر اقليمي نيز عملکرد خوبي دارند؛ زيرا در طي روز دير گرم مي شوند و شب هنگام دير حرارت را پس مي دهند، که باعث تعديل نوسان حرارت در طي شبانه روز در ساختمان مي شود.
|
ايستگاه | معدل بارش سالانه م.م. | حداکثر بارش در يک روز م.م. | معدل رطوبت نسبي در 6:30 | معدل رطوبت نسبي در 12:30 | تهران | 234 | 40 | 48 % | 30 % | اهواز | 217 | 77 | 62 % | 33 % | دزفول | 369 | 59 | 59 % | 30 % | شيراز | 304 | 107 | 53 % | 27 % | کرمان | 137 | 60 | 44 % | 20 % | مشهد | 259 | 36 | 70 % | 41 % | سبزوار | 189 | 39 | 54 % | 30 % | تربت حيدريه | 256 | 43 | 66 % | 40 % | بيرجند | 168 | 62 | 48 % | 24 % | اصفهان | 113 | 48 | 50 % | 26 % | زاهدان | 80 | 46 | 45 % | 21 % | قزوين | 312 | 39 | 67 % | 38 % |
جدول 2: آمار وضع رطوبت بعضي از ايستگاه هاي منطقه گرم و خشک کشور طي 28 سال از سال 1340 الي 1367. سازمان هواشناسي کشور، سال 1367، ص 10 |
از لحاظ عملکرد اقليمي، مي توان دو حياط، يکي در خانه هاي مدرن و ديگري در ابنيه سنتي منطقه را مقايسه نمود. در حياط خانه هاي امروزي، معمولاً از موزاييک، آسفالت و نرده ها و در هاي آهني استفاده مي شود. اين نوع مصالح، به سرعت حرارت آفتاب را به خود جذب مي کنند و در روز هاي گرم تابستان، هنگام بعد از ظهر، راه رفتن با پاي برهنه روي کف اين حياط و يا دست زدن به نرده ها و در هاي فلزي ممکن نمي باشد؛ در صورتيکه در حياط ابنيه سنتي که با آجر فرش شده، دماي هوا بر روي سطح آجر بسيار کمتر از آسفالت و يا موزاييک است و در شب هنگام نيز که هوا سرد مي شود، اين آجر ها هنوز حرارت را در خود حفظ کرده اند و فضاي حياط، زود سرد نمي شود.
|
شکل 20: در اين نقشه نحوه قرارگيري بافت شهرک زواره نسبت به مسير حرکت خورشيد در زمستان و تابستان و جهت باد هاي مطلوب و نامطلوب در فصول مختلف سال مشخص شده است؛ مکان خورشيد توسط دايره هاي سفيد در چهار گوشه و جهت باد ها توسط پپيکان ها در اطراف نقشه نشان داده شده است. |
در اين منطقه، از چوب جهت در و پنجره و گاهي، ستون ايوان ها و تير افقي در داخل سقف استفاده مي شود. سنگ نيز عمدتاً براي پي و کرسي چيني به کار مي رود.
|
شکل 21: دورنمايي از بافت شهري و مسجد تاريخي زواره در استان اصفهان. زهرا لطفي و نغمه بحراني
5- زواره ۩
"پيشينه زواره را که «ريگستان» نيز ناميده مي شود، مي توان تا زمان ساسانيان دنبال کرد زيرا به طوريکه گفته مي شود اين مکان يا اردستان که در پانزده کيلومتري آن واقع است، زادگاه انوشيروان بوده است. ... در عهد سلجوقيان، اين محل مانند اردستان، شهر ثروتمندي گرديده و بنا هاي شايان اهميت، از آن دوره باقي مانده است." (1) ۞
شهرک تاريخي زواره در استان اصفهان و در شمال شرقي اردستان واقع است. ارتفاع اين شهرک از سطح دريا، 905 متر است و در عرض جغرافيايي 33.30 درجه قرار دارد. به دليل اينکه زواره در حاشيه دشت مرکزي ايران واقع شده، لذا آب و هواي آن گرم و بسيار خشک است؛ به نحوي که ميانگين بارش ساليانه آن از 103 ميلي متر تجاوز نمي کند و اکثر اين بارندگي نيز از اواسط پاييز تا اواسط بهار مي بارد و در طي شش ماه از سال، هوا گرم و بارندگي و رطوبت هوا بسيار اندک است.
اقتصاد اين شهرک، عمدتاً بر مبناي امور کشاورزي از قبيل کشت گندم و جو و محصول باغات و صنايع دستي است؛ ولي از آنجاکه مقدار ريزش باران ساليانه کم مي باشد، لذا کشاورزي به صورت ديم در اين منطقه وجود ندارد. مزارع زواره در سابق توسط قنات هاي متعدد اطراف شهرک، آبياري مي شده؛ ولي هم اکنون فقط چهار رشته قنات به نام هاي تقي آباد، کهنگ، مهر و گرم هنوز آب دارند و بقيه آب مصرفي از طريق بيست حلقه چاه عميق که اکثراً در سمت غرب شهرک قرار دارند، تامين مي شود. کشتزار هاي اهالي نيز عمدتاً در سمت غرب و جنوب غرب، در مسير جاده زواره به اردستان قرار دارند.
|
شکل 22: دورنمايي از زواره از بالاي حسينيه بزرگ؛ حصار قلعه قديمي و گنبد يخچال در سمت چپ آن در مرکز عکس ديده مي شود. زهرا لطفي و نغمه بحراني
طراحي شرايط آسايش در مجاور کويري بزرگ و پهناور، کاري بسيار مشکل است و به منظور فراهم نمودن محيط مناسب براي سکونت انسان، شناخت صحيح شرايط اقليمي و حداکثر استفاده از امکانات محيطي و حفاظت از فضا هاي مسکوني در برابر عوامل نامطلوب ضروري است.
در اين شهرک، باد مطلوب در تابستان، که به نام «باد خراسان» معروف است، از سمت شمال شرق مي وزد. با توجه به نقشه هوايي (شکل 20)، مشخص است که کل بافت شهر، سمت کوچه ها و معابر اصلي و حياط مرکزي ساختمان ها، رو به سمت اين باد و پشت به آفتاب گرم بعد از ظهر تابستان و همچنين «تفت باد» که باد نامطلوب بسيار گرم است، قرار دارد. بدين ترتيب در ايام بحراني سال يعني در فصول گرم، بافت شهر و اجزاء آن در مقابل آفتاب گرم و باد نامطلوب، محافظت شده و از باد مطلوب خراسان، جهت تعديل حرارت در تابستان، استفاده گرديده است. به عبارت ديگر، طراحي شهري و همچنين طراحي معماري، با استفاده از ساده ترين و طبيعي ترين امکانات، در جهت تامين شرايط آسايش انسان، صورت گرفته است.
|
شکل 23: منار قديمي مسجد پا منار در زواره در استان اصفهان مربوط به دوره سلجوقي؛ اين منار پس از منار مسجد جامع ساوه، قديمي ترين منار در ايران است. زهرا لطفي و نغمه بحراني
در زواره، خصوصيات يک شهرک مناطق کويري ايران به بهترين نحو مشهود است و علاوه بر رعايت جهت باد و آفتاب، مسايل ديگر اقليمي نيز رعايت شده است. بافت شهر به صورت متراکم و فضا هاي شهري مانند معابر، ميادين و حسينيه ها، کاملاً محصور مي باشند (شکل20). کليه ساختمان ها، اعم از مذهبي، تجاري، خدماتي و مسکوني، کاملاً درونگرا بوده و تمامي بازشو ها بجز ورودي، به حياط مرکزي باز مي شوند و پوسته خارجي ابنيه، کاملاً بسته مي باشند. مصالح مورد استفاده نيز، مانند ساير روستا ها و شهرک هاي مشابه، از گل، خشت و آجر است و در و پنجره ها، چوبي مي باشند. ضخامت ديوار ها نسبتاً زياد است که خود علاوه بر تقويت استحکام بنا، باعث تعديل نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز مي گردند.
در زواره، طاق ها به صورت گنبدي و قوسي هستند و از چوب جهت پوشش بام، استفاده نگرديده است. سمت جنوبي خانه هاي چهارفصل، يعني همان قسمت تابستان نشين، غالباً مرتفع تر از ساير قسمت هاي خانه مي باشد و اطاق اصلي تابستان نشين در اکثر خانه ها به صورت چهار صفه يا چهار ايواني است و يک چهار طاقي در بالاي آن قرار دارد (شکل 21) که بخشي از نور و تهويه اطاق را تامين مي کند. در طرفين بعضي از اطاق هاي چهارصفه که بزرگتر هستند و به نام حوضخانه معروف مي باشند، غالباً يک جفت بادگير کوتاه چهار طرفه وجود دارد و اگر زير حوضخانه، سرداب قرار داشته باشد، بادگير، علاوه بر حوض خانه به سرداب نيز راه دارد.
با وجود کوچکي و جمعيت نسبتاً کم اين شهرک (2) ۞، ساختمان هاي با ارزش متعددي در زواره وجود دارد. علاوه بر خانه هاي مسکوني، مي تون از مسجد جامع زواره، متعلق به دوره سلجوقي که اولين مسجد چهارايواني ايران بوده و بعد ها به صورت الگو براي ساير مساجد سبک ايراني قرار گرفته و همچنين از مسجد پامنار که داراي يکي از قديمي ترين مناره هاي ايران است (شکل 23)، منار مسجد ابن کوير، مسجد امام حسن (ع)، مجموعه مير بهاء الدين حيدر، امامزاده يحيي، بازار، يخچال، دو حسينيه، قلعه قديمي و چندين آب انبار و حمام نام برد.
ولي جاي تاسف است که بافت قديم زواره با وجود داشتن پيشينه تاريخي بسيار باارزش و معماري اقليمي و در عين حال بسيار زيبا، مانند بافت قديم ساير شهر هاي ايران، در حال فروپاشي و از بين رفتن است و بنا هاي قديمي اين شهرک به تدريج، جاي خود را به سيمان و تيرآهن مي دهند.
|
شکل 24: يک گذر بين محله اي و ساباط در بافت قديم دزفول در استان خوزستان. قاسم درودگر
6- دزفول و شوشتر ۩
در سمت جنوب غربي رشته کوه زاگرس، آنجا که سطح ناهموار کوه تمام، و دشت مسطح خوزستان شروع مي شود، از لحاظ آب و هوايي، شرايط خاصي دارد؛ زيرا اين ناحيه از يک طرف پشت به کوه و از طرف ديگر رو به دشت خوزستان و پس از آن خليج فارس دارد. رطوبت خليج بدون مشکل به اين ناحيه مي رسد منتها به لحاظ فاصله نسبتاً زياد حدود 250 کيلومتر، از مقدار رطوبت هوا کاسته مي شود. بدين جهت رطوبت شهر هايي در اين نواحي، مانند دزفول با معدل رطوبت نسبي 59% در ساعت 6:30 صبح، از رطوبت بنادر مجاور خليج فارس مانند آبادان با معدل رطوبت نسبي 63% در ساعت 6:30 صبح، کمتر است ولي به مراتب، بيش از مناطق گرم در فلات مرکزي ايران مانند يزد با رطوبت نسبي 43% در ساعت 6:30 صبح، مي باشد. براي اطلاعات بيشتر به اطلاعات آمار وضع جوي مناطق مختلف اقليمي که در بخش سوم کتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان آمده است، مراجعه کنيد.
با توجه به ميزان درجه حرارت و رطوبت نسبي، مي توان اين ناحيه را از لحاظ اقليمي، بين منطقه گرم و خشک مناطق مرکزي ايران و گرم و مرطوب سواحل جنوبي کشور، محسوب نمود. در دو شهر باستاني دزفول و شوشتر که هر دو داراي بافت شهري قديمي اي به مقياس بسيار وسيع مي باشند، ملاحظه مي شود که اقليم گرم و نيمه مرطوب، باعث ايجاد بافت شهري و فرم ابنيه اي شده که حالت بينابين با بافت شهري و فرم ابنيه در دو منطقه گرم و خشک و گرم و مرطوب دارد.
همان گونه که در همين مقاله ذکر شد، در شهر هاي گرم و خشک مانند يزد، نايين و زواره، بافت شهري متراکم، و ابنيه، کاملاً درون گرا مي باشند و کليه بازشو ها به درون ساختمان باز مي شوند. در کوچه هاي مناطق مسکوني اينگونه شهر ها، عابر با نماي ديوار هايي که بجز يک درب ورودي کوچک، هيچگونه بازشويي به بيرون ندارند و با کاهگل اندود شده اند مواجه مي شود. اغلب، بعد از ورود به خانه مي توان زيبايي آجر و ظرافت هاي معماري ايران را مشاهده نمود ولي در دزفول و شوشتر، آجرکاري هاي کم نظير و ريزه کاري هاي بسيار زيبا را در تمامي معابر و در سطح شهر مي توان مشاهده کرد. يکي از دلايل اين مطلب به خاطر حرارت طاقت فرسا و رطوبت نسبتاً زياد هوا در طي حدود نيمي از سال است. جهت مقابله با اين حرارت و رطوبت بيش از حد، تهويه دو طرفه هواي داخل بنا، ضروري است و به همين دليل، ساختمان هاي اين دو شهر، مانند مناطق گرم و مرطوب جنوب کشور، به صورت نيمه درونگرا هستند و بازشو ها بر روي سطوح داخلي و خارجي بنا قرار مي گيرد و هر دو نما از لحاظ اهميت و زيباي، تقريباً يکسان هستند و روي هر دوي آنها، نماسازي انجام مي شود؛ اگرچه مانند خانه هاي سواحل جنوبي، در اينجا نيز نماي داخلي، قدري زيباتر و پرکار تر از نماي خارجي است.
|
شکل 25: اداره ميراث فرهنگي دزفول مربوط به دوره قاجار؛ در اقليم گرم و نيمه مرطوب دزفول بر خلاف مناطق سردسير، سمت جنوب حياط يا قسمت پشت به آفتاب که به نسار معروف است از لحاظ زيست اقليمي بهتر از سمت شمال است. کتاب زندگي جديد، کالبد قديم؛ جلد 2؛ ص 58 |
بر خلاف ساختمان هاي کرانه جنوبي کشور، در دزفول و شوشتر، طاق ها به صورت گنبدي و قوسي است و مهارت اجرايي و زيبايي طاق ها در اين دو شهر، قابل مقايسه با زيباترين طاق ها در شهر هاي فلات مرکزي ايران مي باشد. همچنين در اينجا، قوس هاي بالاي بازشو ها و رواق ها به صورت جناغي هستند؛ يعني مشابه آن چيزي که در نواحي مرکزي ايران مشاهده مي شود. در سواحل جنوبي کشور، اکثر قوس ها به شکل نيمدايره مي باشند که تحت تاثير شيوه معماري کشور هاي عربي و هند بوده است.
از لحاظ بافت شهري، اکثر خصوصياتي که در شهر هاي حاشيه کويري وجود دارد، در اينجا نيز ديده مي شود؛ مانند فضا هاي محصور و کوچه هاي باريک و پيچ در پيچ. در اينجا نيز کوچه ها باعث پيوستگي و اتصال فضا هاي شهري مي شوند و با تغييراتي که در بدنه کوچه يا گذر به وجود مي آيد، خبر از اهميت مکاني آن محل مي دهند. در نقاطي که گذر به بازارچه محله مي رسد، معمولاً روي آن، چند طاق قرار دارد و در مرکز محله، عرض گذر زياد شده و به صورت ميدانگاهي براي تجمع اهل محل درآمده است.
|
شکل 26: پل آبشار از مناطق ديدني شوشتر در استان خوزستان است که در آن معماري و طبيعت به بهترين شکل تلفيق گرديده است.
در اين گذر ها، انسان، واقعاً مفهوم هماهنگي و گوناگوني در مقياس انسان را حس مي کند. اين گذر ها با وجود دارا بودن انسجام و وحدت بصري از لحاظ شکل، رنگ و نوع مصالح، از تنوع کافي از نظر نحوه اجرا، ابعاد و فرم برخوردارند و براي هر عابر پياده اي مي تواند بسيار جالب و دلپذير باشد. امري که متاسفانه در معابر امروزي، کمتر ديده مي شود.
در قديم چون محدوده زمين هر ساختماني، مانند امروز، مستطيل شکل نبوده و مقررات و ضوابط شهرداري نيز از لحاظ حريم فضاي معابر، همانند زمان حاضر، مدون نبوده و به علاوه، هر محله اي در بافت شهري، تقريباً خودمختار و اهل محل از لحاظ قومي و يا صنفي، هم مسلک بوده اند، لذا در بسياري از موارد، گسترش خانه بر روي کوچه نيز ادامه مي يافته و يک يا چند اطاق بر روي گذر مي ساختند و عبور و مرور از زير اين اطاق ها که ساباط ناميده مي شده (شکل 24)، انجام مي گرفته است.
اين ساباط ها علاوه بر سايه، باعث ايجاد کوران نيز مي شدند؛ امري که در مناطق گرم و نيمه مرطوب، ضروري است. همانند اين ساباط ها را مي توان در بافت قديم اکثر شهر ها و روستا هاي مناطق گرم و خشک، گرم و نيمه مرطوب و همچنين سرد و کوهستاني، ديد. ساباط، باعث تعديل درجه حرارت گذر مي شود. در مناطق کوهستاني و سرد، ابعاد ساباط، کوچک ولي در مناطق گرم و خشک و مخصوصاً گرم و مرطوب، ابعاد ساباط، بزرگ مي باشد.
به طور کلي، طول و عرض حياط هاي خانه هاي مسکوني در دزفول و شوشتر، نسبت به حياط هاي مشابه در مناطق مرکزي ايران، کوچکتر، و از خانه هاي سواحل جنوبي، قدري بزرگتر است. ارتفاع اطاق ها نيز از اطاق هاي مشابه در سواحل جنوبي کوتاهتر است. در اين دو شهر، جهت پي، از سنگ و به منظور نماکاري و اجراي طاق ها، از آجر استفاده مي شود.
به جرات مي توان بيان نمود که شاهکار فن و هنر معماري با آجر ايران، در دو شهر دزفول و شوشتر نمايش پيدا مي کند. در اين دو شهر، تقريباً کل مجموعه بافت قديم، با آجر هاي نما پوشيده شده است و هر ساختمان، طرح مخصوص به خود دارد. اينگونه ابنيه، هنوز به مقدار وسيع در کل بافت قديم هر دو شهر وجود دارد ولي روند «توسعه»، گريبانگير اين دو شهر نيز شده است. خيابان کشي هاي بدون مطالعه و اقدامات غير منطقي مسئولان، خطري عمده در از بين رفتن هويت و اصالت اين دو شهر محسوب مي شود. آثار پيش از اسلام نيز مورد تهديد قرار دارند. ضمن بازديد نگارنده از کاخ خشايار شاه در شهر تاريخي شوش (3) ۞ در سال 1367، مطلع شدم که شهرداري آن شهر، خواهان تبديل اين کاخ هخامنشي به يک پارک است.
7- ساختمان هاي گلي، خشتي و آجري ۩
به دليل اينکه چوب در مناطق گرم و خشک، کمياب است و از آن، جهت سرپناه نمي توان استفاده نمود و سنگ نيز فقط در مناطق کوهستاني و کنار رودخانه ها يافت مي شود، لذا تنها مصالحي که به منظور امور ساختماني به صورت گسترده در اين مناطق مي توان استفاده نمود، خاک است. با توجه به آمار هاي نوع مصالح در ساختمان ها، مشاهده مي شود که در کل ايران و به خصوص در مناطق گرم و خشک کشور، ساختمان هاي اجرا شده با مصالح خاکي به مراتب بيشتر از هر نوع ساختمان ديگري است. براي اطلاعات بيشتر به جداول 2 و 3 در بخش سوم يا ضميمه کتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان مراجعه کنيد.
|
شکل 27: سقف اطاق يک خانه در حال تخريب در بافت قديم شوشتر در استان خوزستان.
7-1- ساختمان هاي گلي ۩
ساختمان هاي گلي از قديمي ترين انواع ابنيه مي باشند و يکي از اولين نوع ساختمان هايي که بشر بعد از شروع زندگي کشاورزي و يکجا نشيني آغاز کرد، اين نوع ساختمان ها هستند. دليل اين امر هم به اين خاطر است که مصالح آن بسيار ابتدايي و قابل دسترس است و به مهارت و تبحر چنداني براي اجراي آن، احتياج نيست. "از نخستين ساختمان هاي گلي اي که در ايران، باقي مانده هاي آن به جا مانده، در گنج دارا در لرستان مي باشد که قدمت آن به اواسط هزاره هشتم تا هفتم قبل از ميلاد مي رسد." (4) ۞
براي ساختن اين نوع ابنيه، ابتدا زير محل ديوار ساختمان را قدري مي کنند. براي اجراي ديوار، مقداري خاک رس که احياناً به آن ماسه و کاه نيز اضافه شده را به مدت چند روز به صورت آبخوره، در حوضچه هايي قرار مي دهند. پس از آنکه آب، کاملاً اطراف دانه هاي خاک رس و ماسه را گرفت، مخلوط را توسط دست و پا به هم مي زنند. اين عمل که به آن «ورز دادن» اطلاق مي شود، بسيار ضروري است و هرچه مخلوط، بيشتر ورز داده شود، مخلوط، بهتر قاطي مي شود و در نتيجه، کار، بهتر و همگن تر خواهد بود. در سابق بر اين، گاهي اوقات، صاحب کار مقداري سکه پول داخل مخلوط مي ريخت تا کارگران به خاطر پيدا کردن سکه ها، مخلوط را بيشتر ورز دهند.
آب اين مخلوط نبايد زياد باشد و مخلوط بايد نسبتاً سفت باشد. پس از آماده شدن مخلوط، بنّا شروع به چيدن ديوار مي کند. طريقه کار بدين شکل است که بنّا هر دفعه با دو دست، مقداري از مخلوط را بر مي دارد و در محل ديوار قرار مي دهد. اين عمل را آنقدر دورتادور ديوار انجام مي دهد تا ارتفاع ديوار به حدود 70 و يا 80 سانتي متر برسد. سپس مي گذارد که مخلوط قدري خود را بگيرد و سفت شود. پس از آن، شروع به چيدن رديف دوم مي نمايد و اين بار نيز حدود 70 سانتي متر از ديوار را مي چيند و باز قدري صبر مي کند تا ديوار خود را بگيرد. اين عمل را ادامه مي دهد تا کل ديوار ساخته شود. در قسمت هايي که بازشو ها قرار دارند، بنّا، گِل نمي چيند و جاي آنها را خالي مي گذارد. پس از رسيدن ارتفاع ديوار به بالاي بازشو، روي بازشو دو تير چوبي قرار داده مي شود و رديف هاي بعدي گل، روي آنها اجرا مي شود. روش معمول تر اين است که محل بازشو ها را هم با گل مي چينند و پس از رسيدن ارتفاع ديوار به بالاي بازشو، دو تير چوبي روي محل بازشو قرار مي دهند. پس از اينکه ديوار ها خشک شدند، با کلنگ، گلي را که در محل بازشو ها قرار دارد، خالي مي کنند و تير هاي بالاي بازشو، مانع از فرو ريختن باقي ديوار بالاي بازشو مي شود. به خاطر نحوه چيدن ديوار در اين روش، به ديوار هاي گلي، ديوار هاي چينه هم اطلاق مي شود.
|
شکل 28: دورنمايي از محوطه اطراف پل آبشار در شوشتر در استان خوزستان که بخشي از زيبايي طبيعي و زيست اقليمي اين شهر را نشان مي دهد.
قطر پايين ديوار حدود 70 سانتي متر و يا بيشتر است و هرچه ديوار بالاتر مي رود، از قطر ديوار کاسته مي شود. قطر بالاي ديوار چيزي حدود 40 يا 50 سانتي متر است. پس از اتمام ديوار ها، سقف ساختمان را مي زنند. براي اجراي سقف، از تير هاي چوبي، ساقه هاي درخت و گِل استفاده مي کنند. نکته مهم اينکه سطح سقف بايد قدري بزرگتر از سطح محاط شده در بالاي ديوار ها باشد تا مانع از ريزش باران بر روي بدنه ديوار ها شود. کف اطاق ها معمولاً خاک کوبيده شده و يا يک لايه رس است که روي آن را پس از اتمام کار با حصير مي پوشانند. براي محافظت بيشتر ديوار ها، يک لايه کاهگل در قسمت داخلي و خارجي ساختمان بر روي ديوار ها کشيده مي شود. از محاسن ساختمان هاي گلي، مقاومت بسيار خوب آنها در مقابل گرما و سرما است. دليل آن به خاطر قطر نسبتاً زياد ديوار ها و همچنين گلي بودن آنها مي باشد. ديوار گلي در تعديل نوسان درجه حرارت در داخل ساختمان، عملکرد خوبي دارد و همانند يک خازن حرارتي عمل مي کند.
از معايب عمده اين نوع ابنيه، ضعف سازه اي آنها مي باشد. اين بنا ها در مقابل زلزله و تکان هاي شديد اصلاً مقاوم نيستند و به سهولت، فرو مي ريزند. همچنين در مقابل رطوبت و باران نيز ضعيف مي باشند و اگر باران، مستقيماً روي ديوار گلي ريزش کند، پس از چندي، ديوار شسته خواهد شد و از هم مي پاشد. ضعف سوم اين خانه ها در مقابل جانوران موذي مانند موش، عقرب و سوسک است؛ چون ديوار ها به آساني خراشيده و کنده مي شوند. به همين جهت، محل مناسبي براي لانه اين نوع جانوران هستند.
از ديوار هاي گلي براي محصور کردن باغات نيز استفاده مي شده و هنوز هم کماکان مورد استفاده قرار مي گيرد. اين ديوار ها به همان طريقي که شرح آن رفت، چيده مي شوند و اطراف باغ را احاطه مي کنند. گاهي به ملات گل - کاه، ريگ، آهک و يا نمک طعام اضافه مي کنند. اضافه کردن کاه به گل براي استحکام آن نيست بلکه اين کار مانع از ترک خوردن گل در موقع خشک شدن مي شود. اضافه کردن ريگ و آهک تا اندازه اي به استحکام ديوار کمک مي کند. اضافه کردن نمک طعام به گل به خاطر جلوگيري از رويش گياهان در روي ديوار است. همچنين اين کار، مقاومت ديوار را در مقابل بارندگي، رطوبت و يخبندان نيز بيشتر مي کند. گاهي براي استقامت و يکپارچگي ديوار، يک رديف خشت در ارتفاع هر 60 يا 70 سانتي متر مي چينند. گاهي هم خار و خاشاک در قسمت بالاي ديوار قرار مي دهند تا مانع از ريزش مستقيم آب باران بر روي ديوار گلي شود.
|
شکل 29: نمايي از محوطه اطراف پل آبشار در شوشتر در استان خوزستان.
7-2- ساختمان هاي خشتي ۩
ساختمان هاي خشتي نيز جزء قديمي ترين ابنيه مي باشند. باقيمانده کهن ترين نمونه هاي اين نوع ساختمان ها، در دره هاي دهلران پيدا شده که متعلق به 5800 تا 6200 سال قبل از ميلاد مي باشد. (5) ۞ مصالح اين ساختمان ها، خشت هاي مربع شکل است که با دست، قالب گيري شده و در زير تابش آفتاب، خشک شده اند. در کشور ما، متداول ترين مصالح ساختماني، بجز در نواحي جنوبي بحر خزر، خشت بوده است. اکثر ساختمان هاي مسکوني و عمومي از قبيل خانه ها، مساجد، مدارس، کاروانسرا ها و غيره با خشت ساخته مي شده است. هنوز هم درصد بالايي از ساختمان هاي کنوني ايران زمين، خشتي است. طبق برآورد سرشماري نفوس و مسکن در آبان ماه 1355، 17.61 درصد ابنيه ايران، خشتي و گلي بوده که در شهر ها اين مقدار 11.96% و در روستا ها 22.2% بوده است. (6) ۞ استفاده از مصالح خشتي و گلي و بهبود عملکرد اين مصالح هنوز کماکان يکي از ارکان اصلي معماري ما است.
ساختمان هاي خشتي، فرم تکامل يافته ساختمان هاي گلي مي باشد؛ زيرا مصالح هر دو نوع ساختمان، يکي است؛ منتها، تفاوت در اينجاست که براي ساختمان هاي خشتي، توده گل را ابتدا قالب گيري مي کنند و پس از خشک شدن اين توده در زير آفتاب، در ساختمان به کار برده مي شود. خشت هايي که در تپه سيلک در نزديکي کاشان به دست آمده، به صورت مکعب مستطيل هايي است با اضلاع ناهموار که با دست قالب گيري شده است. نوع کاملتر اين خشت ها در قالب هاي چوبي، فرم گرفته که به صورت مکعب مستطيل و با اضلاع صاف و منظم بوده است.
براي تهيه خشت، خاک رس را با 20 تا 30 درصد ماسه بادي مخلوط مي کنند. سپس اين مخلوط را در حوضچه هايي ريخته و حوضچه ها را با آب پر مي کنند که بدان «آبخوره» مي گويند و به مدت دو روز به حال خود مي گذارند تا دانه هاي خاک رس خيس بخورد. خاک رس خيس خورده را دوباره به هم مي زنند تا به صورت خمير گل درآيد و سپس آن را در قالب هاي چوب يا آهني، شکل مي دهند. گاهي براي مقاوم کردن خشت، به ملات آن، گرد آهک مي زنند. گاهي هم به ملات، کاه اضافه مي کنند. کاه مانند آرماتور در بتن، دانه هاي رس و ماسه را به هم نگه مي دارد و همانطور که قبلاً عنوان شد، مانع از ترک خوردن خشت مي شود.
در مناطقي که بارندگي و رطوبت، زيادتر است، به ملات خشت، نمک طعام مي زنند که از روييدن گياهان در خشت، جلوگيري شود. به علاوه، وجود نمک طعام در خشت از نشت آب باران و برف تا اندازه اي جلوگيري مي کند و خشت کندتر آب پس مي دهد.
پس از قالب گيري خشت، آن را در فضاي باز و در زير تابش آفتاب قرار مي دهند. خشت در هواي آزاد، پس از 3 تا 15 روز، رطوبت خود را از دست مي دهد و خشک مي شود. در نقاط نمناک، اين مدت بيشتر طول مي کشد و اگر سرما زياد باشد، خشت تر، يخ مي زند و خرد مي شود. بنابراين خشک کردن خشت در مواقع يخبندان، عملي نيست.
|
شکل 30: کارگران ساختماني مشغول به کار در مينياتور مربوط به قرت نهم هجري.
7-3- ساختمان هاي آجري ۩
ساختمان هاي آجري نيز قدمت چندين هزار ساله اي در ايران دارند و بقاياي کوره هاي آجرپزي در شوش و سيلک که قدمت آنها به چهار هزار سال قبل از ميلاد مي رسد، کشف شده است. (7) ۞ در سابق بر اين، با وجود اينکه اکثر ساختمان ها خشتي بوده، ولي براي ساختمان هايي که اهميت بيشتري داشته و مي خواستند مدت زيادتري دوام داشته باشند مانند مساجد، کاخ ها و پل ها، از آجر استفاده مي شده است. در سنوات اخير به خصوص در پنجاه سال گذشته، بر تعداد ساختمان هاي آجري به طور چشمگيري افزوده شده و آجر به عنوان متداول ترين نوع مصالح ساختماني مطرح شده است. هم اکنون، اجراي ساختمان هاي خشتي در شهر ها به مقدار بسيار زيادي محدود شده و در روستا ها نيز تعداد زيادي از ساختمان هاي جديد را با آجر مي سازند. براي اطلاعات بيشتر به جداول آمار مصالح مورد استفاده در مناطق مختلف کشور واقع در بخش سوم يا ضميمه کتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان، مراجعه شود.
7-3-1- طرز تهيه آجر ۩
تهيه آجر سه مرحله دارد:
1- تهيه گل و قالب زدن خشت 2- خشک کردن خشت ها در حرارت کم 3- پختن خشت در کوره هاي آجرپزي
براي تهيه گل، خاک رس را با 10 تا 15 درصد ماسه بادي، مخلوط مي کنند. درصد ماسه براي ساختن آجر اهميت دارد؛ چون اگر کم باشد، آجر موقع خشک شدن، ترک مي خورد و موقع پختن، تغيير شکل مي دهد. اگر درصد ماسه زياد باشد، آجر داراي تخلخل زياد شده و سست مي شود. براي تهيه آجر هاي مختلف، گاهي به مخلوط خاک رس و ماسه، مواد ديگري مانند آهک، انواع سولفات ها، اکسيد آهن و يا خاک اره اضافه مي کنند. اين مخلوط را براي مدت دو روز به صورت آبخوره در حوضچه هايي قرار مي دهند. سپس آن را به طريق دستي که همان روش سنتي است و يا به وسيله دستگاه مخلوط کن که روش مدرن است خوب به هم مي زنند و قاطي مي کنند و در آخر کار آن را در قالب هاي مورد نظر فرم مي دهند.
براي خشک کردن خشت، آن را در يک محوطه باز در معرض تابش آفتاب قرار مي دهند و در روش هاي جديدتر خشت را به کوره مي برند و تا 100 درجه، آن را حرارت مي دهند و نهايتاً براي پختن، اين خشت را به کوره آجرپزي حمل مي کنند. در ايران، کوره هاي چاهي متداول بوده است، هرچند که در سال هاي اخير، کوره هاي هوفمان و تونلي نيز احداث شده اند.
از لحاظ زيست اقليمي، ساختمان هاي آجري همانند ساختمان هاي گلي و خشتي براي مناطق گرم و خشک و همچنين سرد مناسب مي باشند؛ زيرا جرم حرارتي نسبتاً زياد آنها باعث متعادل شدن دماي داخل ساختمان مي شود. هرچند بايد متذکر شد که ساختمان هاي آجري از نظر سازه اي، غالباً ضعيف هستند. |
|
کتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران اين کتاب در سه بخش تدوين شده و شامل چهارده فصل است. در بخش اول، «اقليم و تقسيم بندي معماري اقليمي ايران» مقدمتاً عوامل اقليمي و خصوصيات هر يک از اين عوامل توضيح داده شده است. سپس تقسيم بندي و شرايط آب و هوايي مناطق مختلف ايران مورد بررسي قرار گرفته. در رابطه با هر منطقه، خصوصيات اقليمي، بافت شهري، فرم بنا، ابنيه مسکوني و نوع مصالح بحث شده است. در بخش دوم، «شهر، اقليم و ساختمان» سازمان فضاي شهري و پيشينه تاريخي ساختمان هاي مختلفي مانند ابنيه تجاري، مذهبي، آموزشي و خدماتي عنوان شده و تمهيدات اقليمي به عمل آمده در هر يک از اين ساختمان ها در اقليم هاي متفاوت ذکر گرديده است. به اين ترتيب هر معمار و يا طراحي که تصميم به طراحي هر يک از بنا هاي فوق در مناطق مختلف ايران دارد، مي تواند با خواندن فصل مربوطه، با تاريخچه و روش هاي طراحي و اجرايي و همچنين اصول اقليمي به کار رفته در آن نوع بنا آشنا شود. در بخش «ضمايم» که آخرين بخش کتاب است، آمار اقليمي شهر هاي مختلف ايران و آمار مصالح ساختماني مورد استفاده در هر منطقه و بالاخره فهرست نام جاي ها، منابع و اشکال ذکر گرديده است. در انتها نيز مقدمه و زيرنويس اشکال براي علاقه مندان غير ايراني، به زبان انگليسي نگاشته شده است. |
|
|
|
ديدگاه هاي خوانندگان درباره اين مقاله: | 10 ديدگاه واپسين از 10 ديدگاه |
خوب بود انشاالله موفق باشيد 10/20/2009 12:30:09 PM
خوب بود.ولي به نظر کامل نيست يا بهتر است بپرسم کامله يا نه؟ موفق باشيد 1/3/2010 12:00:23 PM
سلام مطالبتون خيلي جالبن من ميخواستم بيشتر نقاط ضعف و قوت خانه هاي دزفول رو بدونم،اگه بتونيد کمکم کنيد ممنون ميشم/ خدانگهدار 7/12/2010 2:42:12 PM
بسيار عالي بود.تششکر فراوان 11/12/2010 5:09:20 PM
بسيار عالي بود.تشکر فراوان 11/12/2010 5:10:24 PM
خوب بود ولي بيشتر اگر در مورد توضيح مي دادين خيلي بهتر بود ممنون. 4/26/2011 3:23:47 PM
بد نيست ولي مو شکافانه تر برسي ميشد بهتر بود. 4/29/2011 2:51:47 PM
جوري نيست ک به درد کسي بخورهو ازش استفاده کنه 12/12/2013 10:30:05 AM
ارشيتکت | arc.n...@gmail.com |
خيلي خيلي مطالبتون عالي بود. خدا الهي خيرتون بده من که چيزي ياد گرفتم. 12/19/2013 10:51:50 PM
عالي بودوعالي.هميشه پاينده باشيد با اين سايت و مطالب عاليتون 7/4/2014 1:51:58 PM |
|
هنگام چاپ: 6/16/2008 12:01:24 AM | امتياز: 3.84 از 5 در 96 راي | شمار بازديد: 117227 | شمار ديدگاه: 10 |
|
|