تا به افسوس ننشسته ايم، بافت يزد -تختگاه كوير- را دريابيم [1 از 2]

1- آغاز سخن ۩

در آبان ماه سال 1351، نخستين «مجمع بين المللي براي حفاظت بنا هاي خشتي» با شركت جمع قابل ملاحظه اي از متخصصان ايراني و خارجي و مركب از باستان شناسان و مهندسان معمار در شهر يزد تشكيل يافت. شروع داستان چنين مي نمود كه احتمال دارد اين بار، قصد بر اين باشد تا به دنبال در هم ريختن و نابود ساختن بافت هاي با ارزش معماري بسياري از شهر هاي ايران، درباره يزد، پيش از آنكه هويتش از دست برود، اقدامي اصولي صورت پذيرد. ظاهراً در شروع كار چنان فريبنده بود كه نمي دانم چرا با همه تجربه هاي تلخي كه در گذشته از بي حاصل بودن تشكيل چنين مجمع هايي داشتم، به خود اميد مي دادم كه شايد از اين گردهمايي، نتيجه اي عايد گردد و براي نجات شهر يزد، چاره اي انديشيده شود.

ولي افسوس كه از همه آن گفت و گو ها، همچنان كه به قول معروف «اين حرف ها براي فاطي تنبان نمي شود»، يزد هم چيزي عايدش نگشت و از فرداي پايان كار مجمع، يزد هم به دست فراموشي سپرده شد و به قولي «تو گويي كه سهراب نيست.» باري، در آن مجمع جز سه چهار نفري از پژوهندگان اين مرز و بوم كه ارادتي خاص به بافت هاي شهري وطنشان و بنا هاي تاريخي آن دارند، مطالبي كه از جانب اكثر شركت كنندگان خارجي عنوان گرديد، نه مشكلي را طرح ساخت، نه گره اي را گشود و نه به يزد و شهر هاي مشابه آن، اشاره اي داشت.

يكي از برج هاي تك نگهباني پشت حصار يزد كه در قرن هشتم هجري با توجه به در گيري هاي منطقه در جهت تقويت نيروي دفاعي شهر ايجاد شده است.

براي اكثر شركت كنندگان غربي، مسيله حفظ و نگهداري بنا هاي خشتي، بيشتر در زمينه چگونگي محافظت از چند پي و ديوار به دست آمده از كاوش هاي باستان شناسي، مطرح بود؛ زيرا كه آنها با ويژگي هاي معماري اكثر شهر هاي نواحي مركزي و حاشيه كوير ايران، كه خشت، اصلي ترين و مهمترين ماده ساختماني آن است، آشنايي لازم را نداشتند. اگر روال كار جلسه هاي مجمع، چنگي به دل نزد و نتيجه قابل لمسي به دست نداد، ولي قطعنامه آن بر روي هم رفته از بعضي جهات، بد تنظيم نشده بود و دست كم با اشاره به مطالبي چون:

1- يك مركز تحقيقات بين المللي زير نظر «ايكوموس» ^{(1) ۞}، با همكاري تمام مراكز بين المللي و ملي اي كه به اين موضوع علاقه مندند تشكيل شود تا بتواند امر تحقيق و حفاظت بنا هايي را كه با چينه يا با خشت ساخته شده اند، تشويق و ترغيب نمايد و مدارك لازم براي تحقيق راجع به اين مسايل را گردآوري كند. از دولت ايران دعوت مي شود كه چنين مركزي را به وجود آورده و مسيوليت تهيه برنامه و فعاليت هاي آن را به آن مركز محول نمايد.

2- شركت كنندگان در اين مجمع، استنباط كرده اند كه ساختمان هاي چينه اي و خشتي مي توانند تعمير و محافظت شوند؛ زيرا معمولاً جوابگوي مسايل مربوط به مسكن اهالي در هر منطقه مي باشند؛ خصوصاً با احتياجات اجتماعي، اقتصادي و آب و هوايي همان محل سازش دارند.

3- باز كردن راه ها و كوچه ها، در مجتمع هايي كه با چينه و خشت خام ساخته شده اند، ممنوع گردد؛ و به همين طريق مانع شوند كه كارهاي ساختماني عمومي و عام المنفعه، بدون مطالعه قبلي، در آنجا انجام گيرد. لازم به نظر مي رسد كه در هر يك از منطقه ها، بايد مطالعاتي براي زنده كردن اين ابنيه و حفاظت آنها به عمل آيد.

بقعه دوازده امام؛ به اعتباري كهنسال ترين بناي سالم و بر پاي يزد مربوط به سال 429 هجري؛ اهميت اين اثر مربوط است به نحوه طاق زني و پوشش آن؛ اين بنا در نزديكي حسينيه محله فهادان كه كهنسال ترين محله يزد به شمار مي رود واقع شده است.

4- شهر يزد كه از نظر تشكيلات ساختماني و ابنيه ذيقيمتي كه دارد و از نظر حيات شهري اي كه وابسته به آن است، از طرف دولت ايران به عنوان نمونه اي از محافظت يك شهر خشتي در چهارچوب سال مخصوص «ميراث ملي ساختماني 1975» انتخاب گردد. ^{(2) ۞}

اين روزنه اميد را باز گذارده بود كه پس از پايان كار مجمع، حركتي آغاز گردد. مجمع پايان يافت. روز ها، هفته ها و ماه ها و بالاخره سه سال و اندي از زمان تشكيل آن گذشت. نه مركز بررسي و تحقيق تشكيل يافت، نه ارزش و اصالت بنا هاي خشتي براي مردم تشريح گرديد، نه گامي اساسي در جهت تعمير و حفظ مجموعه هاي خشتي برداشته شد و نه از تجاوز به بافت هاي باارزش قديمي جلوگيري به عمل آمد؛ و گويي كه هيچگاه چنان مجمعي تشكيل نيافته و توصيه هايي نكرده است.

تا اينكه بار ديگر در اسفند ماه سال 1354، دومين «مجمع بين المللي بنا هاي خشتي» در يزد گشايش يافت. اين بار جاي اين اميدواري بود كه با عنوان شدن «نقشه طرح جامع يزد» كه به منظور دقت در امر حفظ بافت هاي اصيل و قديمي و بنا هاي ارزنده تاريخي اين شهر بررسي و تهيه آن به دانشكده هنر هاي زيباي دانشگاه تهران محول گشته است، به مجمع، جهت خاصي بخشيده شود و دست كم بخشي از گفت و گو هاي آن، به بحث درباره چگونگي حفظ و نگهداري اين مهمترين مجموعه مسكون بنا هاي خشتي ايران و شايد جهان اختصاص يابد. اما دريغ و صد افسوس كه چنين نگشت. نه تنها از گزارش علمي همراه با نقشه ها و تصاوير و طرح هاي مربوط به مطالعات انجام شده درباره نقشه جامع شهر يزد، خبري نبود، بلكه از هيات بررسي كنندگان، حتي يك نفر هم در مجمع شركت نداشت. كسي نمي داند دعوت شده بودند يا به ملاحظاتي دعوت را نپذيرفته بودند.

كاربندي زير گنبد بناي خشتي معروف به زندان اسكندر يا مدرسه ضياييه كه در نزديكي بقعه دوازده امام قرار دارد؛ تمامي گنبد اين بنا با خشت ساخته شده است؛ اين بنا از نظر شكل گنبد و نحوه كاربندي زير آن از نمونه هاي بسيار ارزنده هنر معماري ايران در قرن هفتم به شمار مي رود؛ اين بنا كه در 631 هجري ساخته شده است كمي بعد به عنوان نمونه و الگو مورد تقليد قرار مي گيرد.

باري، همه آنهايي چون من كه به عشق شنيدن گزارش مزبور، به اين مجمع آمده بودند، فراوان دمق شدند؛ ولي بايد بگويم كه علاقه مندي يك مهندس جوان معمار كه پروژه ديپلمش را درباره بازپيرايي و احياي قسمتي از مجموعه بافت كهن يزد تهيه كرده بود، سبب گرديد كه تا حدي جبران اين كمبود بشود؛ زيرا كه با تنظيم نمايشگاهي از نقشه ها، طرح ها، عكس ها و نمودار ها همراه با توضيحاتي كلي و اجمالي، برخي از شركت كنندگان، توانستند درباره بافت شهر يزد و ارتباط واحد هاي مختلف آن با يكديگر، اطلاعاتي كسب كنند و من هم به سهم خود از آن معمار جوان و باعلاقه سپاسگزارم.

در دومين مجمع نيز حدود 50 تن شركت كننده وجود داشت كه 25 نفرشان را خارجي ها تشكيل مي دادند. اين بار نيز جز سه چهار نفري، ديگر شركت كنندگان خارجي، حرف و سخن دندان گيري نداشتند. از آغاز كار مجمع، من و دو سه تن ديگر با اشاره به اين نكته كه با وجود جنبه جهاني مجمع، تشكيل پياپي نخستين و دومين مجمع در شهر يزد، بي دليل نمي تواند باشد، سعي كرديم تا شايد دست كم يك روز از گفت و گو هاي مجمع را به مسايل مهم و اساسي حفظ بافت و معماري خشتي شهر يزد و پيرامونش اختصاص دهيم. استدلال ما اين بود كه با طرح مسايل و مشكلات اين شهر و اظهار نظر هاي متخصصان درباره آن، گذشته از آنكه مجمع به راه يك مباحثه و كار علمي سازنده كشانيده خواهد شد، توجه سازمان هاي جهاني اي چون يونسكو از يك سو و مقامات مسيول مملكتي از سوي ديگر به لزوم يك اقدام بنيادي و آگاهانه به منظور نجات و حفظ يزد و ديگر شهر هاي مشابه آن در ايران و ديگر سرزمين هاي جهان، به گونه اي جدي و اصولي، جلب خواهد شد.

سردر و گنبد مسجد جامع يزد؛ مسجد جامع يزد كه دست كم به قرن ششم مربوط مي شود از جمله بنا هاي شكوهمندي است كه در نشان دادن پيشينه پربار هنر معماري يزد نقشي بنيادي دارد؛ قسمت هاي مهم و برپاي كنوني مسجد به دوران آل مظفر در قرن هاي هفتم و هشتم هجري مربوط مي شود؛ اين بنا در قلب بافت شهر يزد به ويژه زماني كه از بالا بر سطح شهر بنگريم چون الماسي درشت و درخشان بيش از هر اثر و مجموعه ديگر نگاه را به سوي خويش جلب مي سازد و لحظه هايي بس دراز هر بيننده اي را به خود مشغول مي دارد.

ولي افسوس كه فقط به دليل آنكه مجمع، جنبه بين المللي دارد، به اين گفته ها توجهي نشد و سرانجام، اين دومين مجمع نيز چون مجمع نخست، بدون هيچ نتيجه گيري و عرضه كردن راه حل يا راه حل هايي و يا دست كم توصيه هايي روشن و عملي درباره شهر يزد، به كار خود پايان داد و هر يك، از گوشه اي، فرا رفتند و براي آنكه اصولاً مسيله حفظ و نجات بافت قديمي شهر يزد براي هميشه از خاطره ها محو گردد، قرار بر اين گشت تا سومين نشست مجمع، سه سال بعد، در تركيه تشكيل شود. دست علي به همراه شركت كنندگان باد!

چند هفته اي بعد، شبي، جمعي از دوستان شركت كننده در آن مجمع، به همراه استاندار يزد، دور هم نشستند. همه به اين امر معتقد بودند كه اگر مجمع، حتي گره اي از صد ها گره كور مربوط به حفظ بافت يزد و معماري آن را نگشود، دست كم با تكيه بر اعتبار و ارزش اسمي آن هم كه شده، جا دارد تا اين موضوع، به وسيله گروهي علاقه مند، دنبال گردد و چاره هايي عملي، انديشيده گردد و به مورد اجرا گذارده شود. استاندار يزد در آن جلسه، لزوم انجام هرچه سريع تر يك رشته مطالعات اساسي و تهيه طرح هاي اجرايي را براي نجات شهر، گوشزد كرد و يادآور شد كه هرچه بيشتر در اين باره، امروز و فردا بشود، بر تعداد مشكلات، افزوده خواهد شد و مردم را بيش از پيش نااميد خواهد ساخت.

آن شب، همه با علاقه و دلسوزي، اظهار نظر كردند و چنين مي نمود كه امكانات لازم براي ادامه كار و جلسات اين گروه و جمعي ديگر، فراهم خواهد شد؛ ولي باز هم افسوس كه چنين نگشت و ماه ها بعد تا كنون نيز ديگر خبري از جلسه و تشكيل كميته نجات و ديگر مسايل مربوط به يزد، مطرح نگشت و فكر مي كنم تا تشكيل سومين مجمع حفاظت بنا هاي خشتي در تركيه، همچنان، يزد و مسايل مربوط به بافت قديمي و بنا هاي آن، در بوته فراموشي باقي بماند. ولي از ياد نبريم كه اگر يزد با همه ارزش و اعتبارش از ياد ها رفته است، در عوض، كميته نجات شهر ونيز در زمان هاي معين و به طور منظم در تهران، تشكيل مي گردد؛ و ما كه در امر حفظ و نجات بسياري از شهر هاي تاريخي خود چون اصفهان، كاشان، قزوين، يزد و ... با همه ارزش و اعتباري كه در سطح جهاني دارند، درمانده ايم، با دادن پول و صرف وقت و نيروي انساني، به ياري ديگران برخاسته ايم و مثل معروف «چراغي كه به خانه رواست، به مسجد حرام است» را از ياد برده ايم.

آيا تاكنون يك مورد را مي توان ذكر كرد كه مغرب زمين، با وجود همه امكانات وسيع و عظيم مالي و فني و علميش براي حفظ ميراث فرهنگي ما كه به گفته خودشان، بخشي مهم از ميراث هاي فرهنگي بشري را نيز تشكيل مي دهند، دست ياري به سوي ما دراز كرده باشد؟ جز آنكه بسياري از آثار ارزشمند ما را غارت كردند و به موزه ها و مجموعه هاي خود بردند و جز آنكه با گرفتن پول هاي گزاف، جمعي از وازده ها را به عنوان كارشناس هاي بزرگ، براي حفظ آثار و ميراث هاي فرهنگي ما فرستادند، چه كردند؟ راستي، بگوييد يونسكو و ديگر سازمان هاي پر عرض و طول جهاني، تاكنون در حق ما چه كرده اند كه ما خويشتن را از ياد برده ايم و براي ديگران دلسوزي مي كنيم؟

باري، آنچه در بالا بيان گرديد، به آن خاطر بود تا خوانندگان عزيز را در جريان امر قرار داده باشم و بتوانم با اين مقدمه به نسبت طولاني، دليل نوشتن يادداشت هاي پراكنده زير درباره شهر يزد را تا حدودي توجيه كرده باشم.

بخشي از ميدان شاه يزد از آثار قرن سيزدهم هجري در بين سال هاي 1214 تا 1219 و نخل بزرگ آن؛ نخل مزبور كه در روز هاي سوگواري بر آن آذين مي بندند به اعتباري بزرگترين نخل شهر يزد است.

در اينجا بايد بگويم آنچه كه در زير خواهيد خواند، يك نوشته تحقيقي و علمي، به منظور بحث درباره بافت و شبكه بندي و معماري شهر يزد نيست؛ زيرا كه تهيه چنين مقاله اي، نياز به يك بررسي همه جانبه و دست كم يك اقامت چند ماهه در شهر يزد دارد. بنابراين، آنچه كه در اين نوشته آمده، چيزي نيست جز يك برداشت بسيار سطحي و اجمالي يك مسافر؛ مسافري كه سخت به يزد، چون ديگر شهر ها و ده كوره هاي وطنش، عشق مي ورزد و براي آن ارزش و اعتباري فراوان قايل است؛ مسافري كه آرزو مي كند باغ دولت آباد يزد با همه طراوت و سرسبزي و شادي آفريني گذشته اش، بار ديگر، زندگي از سر گيرد و فضاي دل انگيزي را به ساكنان يزد و تازه واردان آن ديار، ارزاني دارد؛ مسافري كه آرزو دارد سيماي ميدان امير چخماق، نماي پرشكوه سردر مسجد جامع يزد، ميدان شاه، باقيمانده حصار و باروي شهر، همه و همه از گزند بيشتر دستبرد هاي ندانم كارانه، در امان بمانند و بالاخره اينكه، بافت باارزش و كهن يزد با تاريخ ديرپايش و حوادثي كه بر آن گذشته، براي هميشه از خطر نابودي، دور بماند و موجباتي فراهم گردد تا ساكنان سخت كوش و مردم مهربان و بردبار آن، بتوانند در اين بافت، از يك زندگي مرفه و شاد، بهره مند باشند. من، يزد و محله هاي كهن آن را بسان ارگ سترگ بم، تهي از زندگي نمي خواهم. من، حفظ بافت كهن يزد را در پيوند منطقي با زندگي سرشار از رفاه ساكنان آن آرزو دارم.

2- ويژگي ها و ارزش هاي بافت كهن يزد در رابطه با اقليم و زندگي ۩

براي آنكه بتوانيم به موقع جغرافيايي شهر يزد، چنانكه هست، پي ببريم، بجاست كه آنرا از بالا و از داخل هواپيما بنگريم. در چنين نگاهي است كه مي توان ايجاد اين شهر را در دامن كوير گسترده و شن هاي روان پيرامون آن، به معجزه تعبير كرد و بر سازندگان سخت كوش آن آفرين گفت.

آنهايي كه از جاده آسفالت نايين - يزد، به اين شهر مي روند، در سمت چپ جاده و در نزديكي شهر، صد ها پرچيني كه با حصير بر روي تپه هاي شن هاي روان براي جلوگيري از حركت آنها به سوي شهر ايجاد شده است را با تعجب، نظاره خواهند كرد و مشكل بزرگي كه ساكنان يزد و دهات پيرامونش، با آن، دست به گريبان هستند را از نزديك خواهند ديد. ^{(3) ۞}

تا چشم كار مي كند، صحراي خشك است و شن روان؛ كه با وزيدن باد، چون موج كم خيز دريا، به جلو رانده مي شوند و در چهره پستي و بلندي صحرا، تغييراتي چشمگير به وجود مي آورند. گاه در ميان اين پهنه وسيع بي آرام كه تابستان ها، گرمايش بيداد مي كند، نگاه انسان به سبزه و درخت برخورد مي كند. اينها، واحه ها يا دهاتي هستند كه به همت مردماني سختكوش در اين قلب كوير، پا گرفته اند. اين مردم با تلاشي ستودني، از ده ها فرسنگ راه، با مهارتي خاص، آب را از دل خاك بيرون كشيده و به كمك قنات ها، به روستا ها آورده اند و به مدد آن مائده آسماني، سبزه و درخت كاشته اند و به طبيعتي سخت و ناموافق، صفا و زندگي بخشيده اند.

بخشي از بافت كهن يزد و بازمانده اي از يك چهارسوق و دستكاري هاي ناموفقي كه در آن صورت گرفته است.

باري، مشكل كمربندي از كوير بي انتها، شن روان، باد هاي سوزان، گرد و خاك شديد، كمبود آب و ناچيز بودن پوشش گياهي و درخت، همه و همه، عواملي هستند كه در بررسي بافت شهر يزد و معماري آن، بايد مورد نظر قرار گيرند. همچنين اگر بخواهيم چگونگي آثار معماري شهر يزد و شبكه هاي ارتباطي و واحد هاي مختلف آنرا آگاهانه مورد مطالعه قرار دهيم، جا دارد كه پيشينه تاريخي و حوادثي كه بر آن گذشته است را بشناسيم. بايد كه موقع يزد را از نظر سياسي و نظامي، در طول قرن هاي گذشته در ارتباط با منطقه، بررسي كنيم و بالاخره اينكه، اوضاع اقتصادي و اجتماعي آن را از آغاز بنيادگذاريش و در طول زمان حيات آن، مورد مطالعه قرار دهيم؛ آن وقت است كه خواهيم توانست براي توجيه و تجزيه و تحليل آنچه كه در پيش رو داريم، آگاهانه اظهار نظر كنيم؛ چراكه شايد در نظر نخست، مشاهده باقيمانده حصار مستحكم و سترگ اين شهر و برج و بارو هاي آن كه در نيمه اول سده پنجم پاگرفته و تا قرن هشتم نيز بر آن افزوده شده است، همچنين، ترتيب خاص شبكه هاي ارتباطي بافت داخل شهر، با گذر هاي سقف دار و كوچه هاي زير نقب مانند آن، بدون بررسي اوضاع و احوال خاص سياسي زمان و درگيري هاي مختلف منطقه، از قرن پنجم تا اوايل دوران قاجار، بدون منطق، جلوه گر شود.

بنابراين، بايد كه از حوادثي چون حملات «نكودريان» از سرحد كرمان به يزد و غارت اموال مردم آن، دربندان چهار ماهه شهر در 767 هجري كه مردم را ناگريز به خوردن اسب و خر و سگ و گربه گردانيد و بالاخره دربندان چهل و پنج روزه سال 857 هجري و ديگر تجاوز ها و درگيري هاي شهر يزد در طول تاريخ آن، باخبر بود. بايد كه در قلب تابستان و زير آفتاب سوزان يزد، از يك سوي شهر به سوي ديگر آن گذر كرد؛ تا ارزش ساباط ها را كه جا به جا، چون سايه باني گسترده، گذر كنندگان گرما زده شهر را نيرو مي بخشند، چنانكه هست، بازشناخت؛ و در جمع به اين نتيجه رسيد كه آنچه از ديرباز در يزد پايه گرفته، پديده هايي است حساب شده و مورد نياز زندگي مردم شهر، و نه نوعي فانتزي و تفنن معمارانه.

منظره اي از شهر يزد از فراز بام ها.

3- فضاي بافت كهن يزد ۩

در اين شهر، با يكي از پيچيده ترين و در عين حال، حساب شده ترين بافت هاي شهري كه جا به جا، فضا هاي متفاوت و چشمگيري را عرضه مي دارد، برخورد مي كنيم.

از ويژگي هاي عمده بافت اين شهر آنست كه، در تمامي محله هاي قديمي، شاهد آنيم كه هر محله واحد هاي همگاني مورد نياز مردم آن محل را در بر دارد و در واقع، محله در اطراف واحد هاي همگاني اي چون آب انبار، مسجد، بازارچه، ميدان، حسينيه و حمام شكل گرفته است. به عبارت ديگر، برنامه ريزان و شهر سازان گذشته، با توجه به اوضاع و احوال خاص زمان، به اين مسيله جالب كه هر مجموعه اي از واحد هاي مسكوني، بايد نيازمندي هاي خود را به راحتي در دسترس داشته باشد، توجه كرده اند و به اين ترتيب، گذشته از فراهم ساختن موجبات يك زندگي راحت روزانه براي مردم هر محله، نوعي همبستگي و ارتباط نزديك را نيز بين ساكنان هر محل فراهم ساخته اند؛ موضوعي كه از نظر زندگي اجتماعي و رابطه انساني ساكنان يك محل، داراي نقشي اساسي و ارزشمند است.

درباره بافت شهر يزد، نكته اي كه نمي توان از آن بي اشاره گذشت، عبارت است از، ذوق و سليقه اي كه در عرضه ساختن فضا هاي متنوع در آن به كار رفته است. هر تازه واردي كه در بافت قديمي يزد به سياحت بپردازد، در فاصله هاي مختلف، خود را در برابر فضا هايي با حال و روحيه اي خاص و متفاوت، روبرو مي بيند كه نه تنها حس كنجكاويي اش را بر مي انگيزد، بلكه اين تنوع را، پرجاذبه و مطلوب احساس مي كند.

منظره بخشي ديگر از شهر يزد كه هنوز بر اثر بناي ساختمان هاي بي قواره چند مرتبه، سيماي چشم نوازش دستخوش دگرگوني هاي ناموفق و آزار دهنده نشده است.

رهگذر، پس از گذشتن از يك كوچه روباز با نماي كاهگلي ديوار هاي دو طرف كه جا به جا با در هاي چوبي گل ميخ دار و سردر هاي ساده و تزييني، يكنواختي آن در هم مي شكند، يك باره در پيچ كوچه، با قوس هايي بر فراز ديوار هاي دو طرف مواجه مي شود كه بر طاق آسمان، نقش انداخته اند. كمي پايين تر، كوچه به چهار سوقي مي رسد كه بر فراز آن، گنبد كاهگلي خوش تركيبي نشسته و ديد را از سطح، به بالا مي كشد. فضاي به نسبت تاريك زير چهارسوق، در برابر روشنايي بسيار اين سوي كوچه، گام هاي رهگذر را كمي سست مي كند و او را آماده ورود به فضايي متفاوت با مسير گذشته مي سازد. زماني كه رهگذر به زير چهار سوق مي رسد، در برابر خود، بازارچه اي سرپوشيده مي بيند كه در انتهاي آن، باز، نوري تند و روشنايي اي خيره كننده، گواه آن است كه بار ديگر، مسيري روباز در پيش دارد.

رهگذر ناآشنا به بافت شهر يزد، در طول اين مسير هاي روباز، يك باره در راست و چپ خويش، با كوچه هاي تونل مانندي برخورد مي كند كه از زير ساختمان ها مي گذرند و گذري را به گذر ديگر، پيوند مي دهند؛ گويي كه در گذشته اي دور، از آنها به عنوان راه پنهاني استفاده مي شده و جز در مواقع ضروري، راه آنها باز نبوده است.

كوتاه سخن آنكه، در اين بافت، هر تازه واردي، براي نخستين بار، سردرگم مي شود و در برابر، اهل محل، به تمامي پيچ و خم ها و فراز و نشيب هاي آن، آگاهي دارند و به خوبي مي توانند ناشناس مظنون را سردرگم و متجاوزان را غافلگير سازند و راه را بر آنها ببندند و در برابرشان به خوبي مقاومت كرده و در شرايط نامساعد، به آساني بگريزند و خود را از معركه، دور سازند. و اين، همه، اگر تاريخ گذشته يزد با دقت بررسي شود، شايد به روشني بتواند نشان دهنده بازتاب اوضاع و احوال خاص سياسي منطقه و رويداد هاي آن باشد.

چشم انداز شهر يزد از كنار گنبد مسجد جامع؛ وجود تك گنبد هاي معدود كاشي و از آن جمله گنبد زيباي مسجد جامع يزد نشانه هايي از نقش انداز هاي هنرمندانه در جلوه بخشيدن و چشم نواز ساختن هرچه بيشتر منظره هوايي شهر به شمار مي رود زيرا كه رنگ هاي زنده و شاد اين گنبد ها جا به جا چون نگين هايي رنگين بر پايه هاي خوش تراش كرم رنگ پوشش هاي كاهگلي خودنمايي مي كنند و چون از آن خانه هاي خدا هستند كسي را آزار نمي دهند و در حسرتش فرو نمي برند.

4- چشم انداز شهر از فراز بام ها ۩

در يزد، با وجود تجاوز هايي كه به بافت آن شده و دستكاري هايي كه در نماي محله هاي قديمي صورت پذيرفته است و بالاخره لطمه اي كه بنا هاي بي قواره و ناجور جديد، به منظر شهر وارد ساخته است، هنوز مي توان چشم انداز آنرا از فراز بام ها، زيبا و دست نخورده يافت. هنوز از جهت ارتفاعي، نماي سطح بالاي شهر، با پوشش هاي شيرواني و نامتناسب، در هم نريخته و هماهنگي بام هاي كاهگلي، با خيز بادگير هاي شكوهمند و گنبد هاي خوش تركيب خاكي رنگ كه گاه چند لكه فيروزه اي، اينجا و آنجا، بر زيبايي و لطف آن افزوده، از دست نرفته است. به بيان ديگر، مشاهده شهر يزد از فراز بلندي ها و كنار گنبد مسجد جامع، هنوز گيرايي و جذابيت غير قابل وصفي دارد كه تا از نزديك، شاهد آن نباشيم، با كمتر قلم و جمله اي مي توان آنرا در پيش چشم، مجسم ساخت. از اينرو، دريغ است كه با ايجاد بنا هاي بلند و پوشش نامتناسب، اين هماهنگي و زيبايي را در هم شكست و منظري چنين صميمي و پرجاذبه را به نابودي كشاند. بايد كه در انتخاب شكل و مصالح پوشش بنا هاي جديد، فراوان دقت كرد و به هماهنگي آنها با بام هاي مجموعه معماري سنتي و محلي، وفادار ماند.

زماني كه من از جاذبه و زيبايي بافت قديم يزد، كوچه هاي كم عرض و كاهگلي آن، ساباط ها و كوچه هاي قوس دار آن صحبت مي كنم، شك ندارم كه جمع بسياري، چنين تصور مي كنند كه چون رشته و كارم، پرداختن به آثار باستاني و بنا هاي تاريخي است، بايد كه چنين بگويم؛ ولي بپذيريد كه چنين نيست و من ضمن احترام به آثاري كه در گذشته خلق شده اند، تنها به دليل آنكه اثري داراي قدمت بسيار است، آن را زيبا و پرجاذبه نمي دانم. آنچه كه من درباره قسمت وسيعي از بافت كهن يزد مي گويم، تنها به دليل قدمت آن نيست؛ بلكه به دليل مشاهده جنبه هاي منطقي و نيروي خلاقه ايست كه در آفرينش آنها، بحق، وجود دارد.

در اينجا بايد اعتراف كنم، آنچه كه من و بسياري ديگر از افراد را به تحسين بخش عمده اي از اين بافت كهن وادار مي سازد، گذشته از جنبه هاي مختلف امر، بيشتر، معلول مجموعه تغييرات ناموفقي است كه در اين بافت صورت گرفته و خلق آثار معماري زشتي است كه طي سي سال اخير، به وجود آمده است. آري؛ اگر واحد هاي معماري ساخته شده در دو سوي خيابان هاي يزد در بيست سي سال اخير، اينچنين زشت و بي قواره و بي منطق نبودند، شايد كه بافت قديمي و معماري اصيل شهر يزد، تا اين حد، نمود نمي داشت و ارزشش شناخته نمي شد. امروز، هيچ آدمي نيست كه به قدر سر سوزني از كار معماري آگاهي داشته باشد و آن وقت به خود اجازه دهد تا در شهر يزد، يك مسير صد متري را نشان دهد كه در معماري آن، ضوابط معقول از نظر شكل، فرم، مصالح و انطباق داشتن با نياز ها و بالاخره زيبايي، رعايت شده باشد.