معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات (كوير ها) [2 از 2]

4- نوع مصالح ۩

مصالح مورد استفاده در اين منطقه، عمدتاً گل، خشت و آجر است. اين نوع مصالح در منطقه به وفور يافت مي شوند، تهيه آنها ارزان است و سابقه ديرينه كاربرد در اين نواحي را دارند. از نظر اقليمي نيز عملكرد خوبي دارند؛ زيرا در طي روز دير گرم مي شوند و شب هنگام دير حرارت را پس مي دهند، كه باعث تعديل نوسان حرارت در طي شبانه روز در ساختمان مي شود.

از لحاظ عملكرد اقليمي، مي توان دو حياط، يكي در خانه هاي مدرن و ديگري در ابنيه سنتي منطقه را مقايسه نمود. در حياط خانه هاي امروزي، معمولاً از موزاييك، آسفالت و نرده ها و در هاي آهني استفاده مي شود. اين نوع مصالح، به سرعت حرارت آفتاب را به خود جذب مي كنند و در روز هاي گرم تابستان، هنگام بعد از ظهر، راه رفتن با پاي برهنه روي كف اين حياط و يا دست زدن به نرده ها و در هاي فلزي ممكن نمي باشد؛ در صورتيكه در حياط ابنيه سنتي كه با آجر فرش شده، دماي هوا بر روي سطح آجر بسيار كمتر از آسفالت و يا موزاييك است و در شب هنگام نيز كه هوا سرد مي شود، اين آجر ها هنوز حرارت را در خود حفظ كرده اند و فضاي حياط، زود سرد نمي شود.

در اين منطقه، از چوب جهت در و پنجره و گاهي، ستون ايوان ها و تير افقي در داخل سقف استفاده مي شود. سنگ نيز عمدتاً براي پي و كرسي چيني به كار مي رود.

شكل 21: دورنمايي از بافت شهري و مسجد تاريخي زواره در استان اصفهان.

زهرا لطفي و نغمه بحراني

5- زواره ۩

"پيشينه زواره را كه «ريگستان» نيز ناميده مي شود، مي توان تا زمان ساسانيان دنبال كرد زيرا به طوريكه گفته مي شود اين مكان يا اردستان كه در پانزده كيلومتري آن واقع است، زادگاه انوشيروان بوده است. ... در عهد سلجوقيان، اين محل مانند اردستان، شهر ثروتمندي گرديده و بنا هاي شايان اهميت، از آن دوره باقي مانده است." ^{(1) ۞}

شهرك تاريخي زواره در استان اصفهان و در شمال شرقي اردستان واقع است. ارتفاع اين شهرك از سطح دريا، 905 متر است و در عرض جغرافيايي 33.30 درجه قرار دارد. به دليل اينكه زواره در حاشيه دشت مركزي ايران واقع شده، لذا آب و هواي آن گرم و بسيار خشك است؛ به نحوي كه ميانگين بارش ساليانه آن از 103 ميلي متر تجاوز نمي كند و اكثر اين بارندگي نيز از اواسط پاييز تا اواسط بهار مي بارد و در طي شش ماه از سال، هوا گرم و بارندگي و رطوبت هوا بسيار اندك است.

اقتصاد اين شهرك، عمدتاً بر مبناي امور كشاورزي از قبيل كشت گندم و جو و محصول باغات و صنايع دستي است؛ ولي از آنجاكه مقدار ريزش باران ساليانه كم مي باشد، لذا كشاورزي به صورت ديم در اين منطقه وجود ندارد. مزارع زواره در سابق توسط قنات هاي متعدد اطراف شهرك، آبياري مي شده؛ ولي هم اكنون فقط چهار رشته قنات به نام هاي تقي آباد، كهنگ، مهر و گرم هنوز آب دارند و بقيه آب مصرفي از طريق بيست حلقه چاه عميق كه اكثراً در سمت غرب شهرك قرار دارند، تامين مي شود. كشتزار هاي اهالي نيز عمدتاً در سمت غرب و جنوب غرب، در مسير جاده زواره به اردستان قرار دارند.

شكل 22: دورنمايي از زواره از بالاي حسينيه بزرگ؛ حصار قلعه قديمي و گنبد يخچال در سمت چپ آن در مركز عكس ديده مي شود.

زهرا لطفي و نغمه بحراني

طراحي شرايط آسايش در مجاور كويري بزرگ و پهناور، كاري بسيار مشكل است و به منظور فراهم نمودن محيط مناسب براي سكونت انسان، شناخت صحيح شرايط اقليمي و حداكثر استفاده از امكانات محيطي و حفاظت از فضا هاي مسكوني در برابر عوامل نامطلوب ضروري است.

در اين شهرك، باد مطلوب در تابستان، كه به نام «باد خراسان» معروف است، از سمت شمال شرق مي وزد. با توجه به نقشه هوايي (شكل 20)، مشخص است كه كل بافت شهر، سمت كوچه ها و معابر اصلي و حياط مركزي ساختمان ها، رو به سمت اين باد و پشت به آفتاب گرم بعد از ظهر تابستان و همچنين «تفت باد» كه باد نامطلوب بسيار گرم است، قرار دارد. بدين ترتيب در ايام بحراني سال يعني در فصول گرم، بافت شهر و اجزاء آن در مقابل آفتاب گرم و باد نامطلوب، محافظت شده و از باد مطلوب خراسان، جهت تعديل حرارت در تابستان، استفاده گرديده است. به عبارت ديگر، طراحي شهري و همچنين طراحي معماري، با استفاده از ساده ترين و طبيعي ترين امكانات، در جهت تامين شرايط آسايش انسان، صورت گرفته است.

شكل 23: منار قديمي مسجد پا منار در زواره در استان اصفهان مربوط به دوره سلجوقي؛ اين منار پس از منار مسجد جامع ساوه، قديمي ترين منار در ايران است.

زهرا لطفي و نغمه بحراني

در زواره، خصوصيات يك شهرك مناطق كويري ايران به بهترين نحو مشهود است و علاوه بر رعايت جهت باد و آفتاب، مسايل ديگر اقليمي نيز رعايت شده است. بافت شهر به صورت متراكم و فضا هاي شهري مانند معابر، ميادين و حسينيه ها، كاملاً محصور مي باشند (شكل20). كليه ساختمان ها، اعم از مذهبي، تجاري، خدماتي و مسكوني، كاملاً درونگرا بوده و تمامي بازشو ها بجز ورودي، به حياط مركزي باز مي شوند و پوسته خارجي ابنيه، كاملاً بسته مي باشند. مصالح مورد استفاده نيز، مانند ساير روستا ها و شهرك هاي مشابه، از گل، خشت و آجر است و در و پنجره ها، چوبي مي باشند. ضخامت ديوار ها نسبتاً زياد است كه خود علاوه بر تقويت استحكام بنا، باعث تعديل نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز مي گردند.

در زواره، طاق ها به صورت گنبدي و قوسي هستند و از چوب جهت پوشش بام، استفاده نگرديده است. سمت جنوبي خانه هاي چهارفصل، يعني همان قسمت تابستان نشين، غالباً مرتفع تر از ساير قسمت هاي خانه مي باشد و اطاق اصلي تابستان نشين در اكثر خانه ها به صورت چهار صفه يا چهار ايواني است و يك چهار طاقي در بالاي آن قرار دارد (شكل 21) كه بخشي از نور و تهويه اطاق را تامين مي كند. در طرفين بعضي از اطاق هاي چهارصفه كه بزرگتر هستند و به نام حوضخانه معروف مي باشند، غالباً يك جفت بادگير كوتاه چهار طرفه وجود دارد و اگر زير حوضخانه، سرداب قرار داشته باشد، بادگير، علاوه بر حوض خانه به سرداب نيز راه دارد.

با وجود كوچكي و جمعيت نسبتاً كم اين شهرك ^{(2) ۞}، ساختمان هاي با ارزش متعددي در زواره وجود دارد. علاوه بر خانه هاي مسكوني، مي تون از مسجد جامع زواره، متعلق به دوره سلجوقي كه اولين مسجد چهارايواني ايران بوده و بعد ها به صورت الگو براي ساير مساجد سبك ايراني قرار گرفته و همچنين از مسجد پامنار كه داراي يكي از قديمي ترين مناره هاي ايران است (شكل 23)، منار مسجد ابن كوير، مسجد امام حسن (ع)، مجموعه مير بهاء الدين حيدر، امامزاده يحيي، بازار، يخچال، دو حسينيه، قلعه قديمي و چندين آب انبار و حمام نام برد.

ولي جاي تاسف است كه بافت قديم زواره با وجود داشتن پيشينه تاريخي بسيار باارزش و معماري اقليمي و در عين حال بسيار زيبا، مانند بافت قديم ساير شهر هاي ايران، در حال فروپاشي و از بين رفتن است و بنا هاي قديمي اين شهرك به تدريج، جاي خود را به سيمان و تيرآهن مي دهند.

شكل 24: يك گذر بين محله اي و ساباط در بافت قديم دزفول در استان خوزستان.

قاسم درودگر

6- دزفول و شوشتر ۩

در سمت جنوب غربي رشته كوه زاگرس، آنجا كه سطح ناهموار كوه تمام، و دشت مسطح خوزستان شروع مي شود، از لحاظ آب و هوايي، شرايط خاصي دارد؛ زيرا اين ناحيه از يك طرف پشت به كوه و از طرف ديگر رو به دشت خوزستان و پس از آن خليج فارس دارد. رطوبت خليج بدون مشكل به اين ناحيه مي رسد منتها به لحاظ فاصله نسبتاً زياد حدود 250 كيلومتر، از مقدار رطوبت هوا كاسته مي شود. بدين جهت رطوبت شهر هايي در اين نواحي، مانند دزفول با معدل رطوبت نسبي 59% در ساعت 6:30 صبح، از رطوبت بنادر مجاور خليج فارس مانند آبادان با معدل رطوبت نسبي 63% در ساعت 6:30 صبح، كمتر است ولي به مراتب، بيش از مناطق گرم در فلات مركزي ايران مانند يزد با رطوبت نسبي 43% در ساعت 6:30 صبح، مي باشد. براي اطلاعات بيشتر به اطلاعات آمار وضع جوي مناطق مختلف اقليمي كه در بخش سوم كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان آمده است، مراجعه كنيد.

با توجه به ميزان درجه حرارت و رطوبت نسبي، مي توان اين ناحيه را از لحاظ اقليمي، بين منطقه گرم و خشك مناطق مركزي ايران و گرم و مرطوب سواحل جنوبي كشور، محسوب نمود. در دو شهر باستاني دزفول و شوشتر كه هر دو داراي بافت شهري قديمي اي به مقياس بسيار وسيع مي باشند، ملاحظه مي شود كه اقليم گرم و نيمه مرطوب، باعث ايجاد بافت شهري و فرم ابنيه اي شده كه حالت بينابين با بافت شهري و فرم ابنيه در دو منطقه گرم و خشك و گرم و مرطوب دارد.

همان گونه كه در همين مقاله ذكر شد، در شهر هاي گرم و خشك مانند يزد، نايين و زواره، بافت شهري متراكم، و ابنيه، كاملاً درون گرا مي باشند و كليه بازشو ها به درون ساختمان باز مي شوند. در كوچه هاي مناطق مسكوني اينگونه شهر ها، عابر با نماي ديوار هايي كه بجز يك درب ورودي كوچك، هيچگونه بازشويي به بيرون ندارند و با كاهگل اندود شده اند مواجه مي شود. اغلب، بعد از ورود به خانه مي توان زيبايي آجر و ظرافت هاي معماري ايران را مشاهده نمود ولي در دزفول و شوشتر، آجركاري هاي كم نظير و ريزه كاري هاي بسيار زيبا را در تمامي معابر و در سطح شهر مي توان مشاهده كرد. يكي از دلايل اين مطلب به خاطر حرارت طاقت فرسا و رطوبت نسبتاً زياد هوا در طي حدود نيمي از سال است. جهت مقابله با اين حرارت و رطوبت بيش از حد، تهويه دو طرفه هواي داخل بنا، ضروري است و به همين دليل، ساختمان هاي اين دو شهر، مانند مناطق گرم و مرطوب جنوب كشور، به صورت نيمه درونگرا هستند و بازشو ها بر روي سطوح داخلي و خارجي بنا قرار مي گيرد و هر دو نما از لحاظ اهميت و زيباي، تقريباً يكسان هستند و روي هر دوي آنها، نماسازي انجام مي شود؛ اگرچه مانند خانه هاي سواحل جنوبي، در اينجا نيز نماي داخلي، قدري زيباتر و پركار تر از نماي خارجي است.

بر خلاف ساختمان هاي كرانه جنوبي كشور، در دزفول و شوشتر، طاق ها به صورت گنبدي و قوسي است و مهارت اجرايي و زيبايي طاق ها در اين دو شهر، قابل مقايسه با زيباترين طاق ها در شهر هاي فلات مركزي ايران مي باشد. همچنين در اينجا، قوس هاي بالاي بازشو ها و رواق ها به صورت جناغي هستند؛ يعني مشابه آن چيزي كه در نواحي مركزي ايران مشاهده مي شود. در سواحل جنوبي كشور، اكثر قوس ها به شكل نيمدايره مي باشند كه تحت تاثير شيوه معماري كشور هاي عربي و هند بوده است.

از لحاظ بافت شهري، اكثر خصوصياتي كه در شهر هاي حاشيه كويري وجود دارد، در اينجا نيز ديده مي شود؛ مانند فضا هاي محصور و كوچه هاي باريك و پيچ در پيچ. در اينجا نيز كوچه ها باعث پيوستگي و اتصال فضا هاي شهري مي شوند و با تغييراتي كه در بدنه كوچه يا گذر به وجود مي آيد، خبر از اهميت مكاني آن محل مي دهند. در نقاطي كه گذر به بازارچه محله مي رسد، معمولاً روي آن، چند طاق قرار دارد و در مركز محله، عرض گذر زياد شده و به صورت ميدانگاهي براي تجمع اهل محل درآمده است.

شكل 26: پل آبشار از مناطق ديدني شوشتر در استان خوزستان است كه در آن معماري و طبيعت به بهترين شكل تلفيق گرديده است.

در اين گذر ها، انسان، واقعاً مفهوم هماهنگي و گوناگوني در مقياس انسان را حس مي كند. اين گذر ها با وجود دارا بودن انسجام و وحدت بصري از لحاظ شكل، رنگ و نوع مصالح، از تنوع كافي از نظر نحوه اجرا، ابعاد و فرم برخوردارند و براي هر عابر پياده اي مي تواند بسيار جالب و دلپذير باشد. امري كه متاسفانه در معابر امروزي، كمتر ديده مي شود.

در قديم چون محدوده زمين هر ساختماني، مانند امروز، مستطيل شكل نبوده و مقررات و ضوابط شهرداري نيز از لحاظ حريم فضاي معابر، همانند زمان حاضر، مدون نبوده و به علاوه، هر محله اي در بافت شهري، تقريباً خودمختار و اهل محل از لحاظ قومي و يا صنفي، هم مسلك بوده اند، لذا در بسياري از موارد، گسترش خانه بر روي كوچه نيز ادامه مي يافته و يك يا چند اطاق بر روي گذر مي ساختند و عبور و مرور از زير اين اطاق ها كه ساباط ناميده مي شده (شكل 24)، انجام مي گرفته است.

اين ساباط ها علاوه بر سايه، باعث ايجاد كوران نيز مي شدند؛ امري كه در مناطق گرم و نيمه مرطوب، ضروري است. همانند اين ساباط ها را مي توان در بافت قديم اكثر شهر ها و روستا هاي مناطق گرم و خشك، گرم و نيمه مرطوب و همچنين سرد و كوهستاني، ديد. ساباط، باعث تعديل درجه حرارت گذر مي شود. در مناطق كوهستاني و سرد، ابعاد ساباط، كوچك ولي در مناطق گرم و خشك و مخصوصاً گرم و مرطوب، ابعاد ساباط، بزرگ مي باشد.

به طور كلي، طول و عرض حياط هاي خانه هاي مسكوني در دزفول و شوشتر، نسبت به حياط هاي مشابه در مناطق مركزي ايران، كوچكتر، و از خانه هاي سواحل جنوبي، قدري بزرگتر است. ارتفاع اطاق ها نيز از اطاق هاي مشابه در سواحل جنوبي كوتاهتر است. در اين دو شهر، جهت پي، از سنگ و به منظور نماكاري و اجراي طاق ها، از آجر استفاده مي شود.

به جرات مي توان بيان نمود كه شاهكار فن و هنر معماري با آجر ايران، در دو شهر دزفول و شوشتر نمايش پيدا مي كند. در اين دو شهر، تقريباً كل مجموعه بافت قديم، با آجر هاي نما پوشيده شده است و هر ساختمان، طرح مخصوص به خود دارد. اينگونه ابنيه، هنوز به مقدار وسيع در كل بافت قديم هر دو شهر وجود دارد ولي روند «توسعه»، گريبانگير اين دو شهر نيز شده است. خيابان كشي هاي بدون مطالعه و اقدامات غير منطقي مسئولان، خطري عمده در از بين رفتن هويت و اصالت اين دو شهر محسوب مي شود. آثار پيش از اسلام نيز مورد تهديد قرار دارند. ضمن بازديد نگارنده از كاخ خشايار شاه در شهر تاريخي شوش ^{(3) ۞} در سال 1367، مطلع شدم كه شهرداري آن شهر، خواهان تبديل اين كاخ هخامنشي به يك پارك است.

7- ساختمان هاي گلي، خشتي و آجري ۩

به دليل اينكه چوب در مناطق گرم و خشك، كمياب است و از آن، جهت سرپناه نمي توان استفاده نمود و سنگ نيز فقط در مناطق كوهستاني و كنار رودخانه ها يافت مي شود، لذا تنها مصالحي كه به منظور امور ساختماني به صورت گسترده در اين مناطق مي توان استفاده نمود، خاك است. با توجه به آمار هاي نوع مصالح در ساختمان ها، مشاهده مي شود كه در كل ايران و به خصوص در مناطق گرم و خشك كشور، ساختمان هاي اجرا شده با مصالح خاكي به مراتب بيشتر از هر نوع ساختمان ديگري است. براي اطلاعات بيشتر به جداول 2 و 3 در بخش سوم يا ضميمه كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان مراجعه كنيد.

شكل 27: سقف اطاق يك خانه در حال تخريب در بافت قديم شوشتر در استان خوزستان.

7-1- ساختمان هاي گلي ۩

ساختمان هاي گلي از قديمي ترين انواع ابنيه مي باشند و يكي از اولين نوع ساختمان هايي كه بشر بعد از شروع زندگي كشاورزي و يكجا نشيني آغاز كرد، اين نوع ساختمان ها هستند. دليل اين امر هم به اين خاطر است كه مصالح آن بسيار ابتدايي و قابل دسترس است و به مهارت و تبحر چنداني براي اجراي آن، احتياج نيست. "از نخستين ساختمان هاي گلي اي كه در ايران، باقي مانده هاي آن به جا مانده، در گنج دارا در لرستان مي باشد كه قدمت آن به اواسط هزاره هشتم تا هفتم قبل از ميلاد مي رسد." ^{(4) ۞}

براي ساختن اين نوع ابنيه، ابتدا زير محل ديوار ساختمان را قدري مي كنند. براي اجراي ديوار، مقداري خاك رس كه احياناً به آن ماسه و كاه نيز اضافه شده را به مدت چند روز به صورت آبخوره، در حوضچه هايي قرار مي دهند. پس از آنكه آب، كاملاً اطراف دانه هاي خاك رس و ماسه را گرفت، مخلوط را توسط دست و پا به هم مي زنند. اين عمل كه به آن «ورز دادن» اطلاق مي شود، بسيار ضروري است و هرچه مخلوط، بيشتر ورز داده شود، مخلوط، بهتر قاطي مي شود و در نتيجه، كار، بهتر و همگن تر خواهد بود. در سابق بر اين، گاهي اوقات، صاحب كار مقداري سكه پول داخل مخلوط مي ريخت تا كارگران به خاطر پيدا كردن سكه ها، مخلوط را بيشتر ورز دهند.

آب اين مخلوط نبايد زياد باشد و مخلوط بايد نسبتاً سفت باشد. پس از آماده شدن مخلوط، بنّا شروع به چيدن ديوار مي كند. طريقه كار بدين شكل است كه بنّا هر دفعه با دو دست، مقداري از مخلوط را بر مي دارد و در محل ديوار قرار مي دهد. اين عمل را آنقدر دورتادور ديوار انجام مي دهد تا ارتفاع ديوار به حدود 70 و يا 80 سانتي متر برسد. سپس مي گذارد كه مخلوط قدري خود را بگيرد و سفت شود. پس از آن، شروع به چيدن رديف دوم مي نمايد و اين بار نيز حدود 70 سانتي متر از ديوار را مي چيند و باز قدري صبر مي كند تا ديوار خود را بگيرد. اين عمل را ادامه مي دهد تا كل ديوار ساخته شود. در قسمت هايي كه بازشو ها قرار دارند، بنّا، گِل نمي چيند و جاي آنها را خالي مي گذارد. پس از رسيدن ارتفاع ديوار به بالاي بازشو، روي بازشو دو تير چوبي قرار داده مي شود و رديف هاي بعدي گل، روي آنها اجرا مي شود. روش معمول تر اين است كه محل بازشو ها را هم با گل مي چينند و پس از رسيدن ارتفاع ديوار به بالاي بازشو، دو تير چوبي روي محل بازشو قرار مي دهند. پس از اينكه ديوار ها خشك شدند، با كلنگ، گلي را كه در محل بازشو ها قرار دارد، خالي مي كنند و تير هاي بالاي بازشو، مانع از فرو ريختن باقي ديوار بالاي بازشو مي شود. به خاطر نحوه چيدن ديوار در اين روش، به ديوار هاي گلي، ديوار هاي چينه هم اطلاق مي شود.

شكل 28: دورنمايي از محوطه اطراف پل آبشار در شوشتر در استان خوزستان كه بخشي از زيبايي طبيعي و زيست اقليمي اين شهر را نشان مي دهد.

قطر پايين ديوار حدود 70 سانتي متر و يا بيشتر است و هرچه ديوار بالاتر مي رود، از قطر ديوار كاسته مي شود. قطر بالاي ديوار چيزي حدود 40 يا 50 سانتي متر است. پس از اتمام ديوار ها، سقف ساختمان را مي زنند. براي اجراي سقف، از تير هاي چوبي، ساقه هاي درخت و گِل استفاده مي كنند. نكته مهم اينكه سطح سقف بايد قدري بزرگتر از سطح محاط شده در بالاي ديوار ها باشد تا مانع از ريزش باران بر روي بدنه ديوار ها شود. كف اطاق ها معمولاً خاك كوبيده شده و يا يك لايه رس است كه روي آن را پس از اتمام كار با حصير مي پوشانند. براي محافظت بيشتر ديوار ها، يك لايه كاهگل در قسمت داخلي و خارجي ساختمان بر روي ديوار ها كشيده مي شود. از محاسن ساختمان هاي گلي، مقاومت بسيار خوب آنها در مقابل گرما و سرما است. دليل آن به خاطر قطر نسبتاً زياد ديوار ها و همچنين گلي بودن آنها مي باشد. ديوار گلي در تعديل نوسان درجه حرارت در داخل ساختمان، عملكرد خوبي دارد و همانند يك خازن حرارتي عمل مي كند.

از معايب عمده اين نوع ابنيه، ضعف سازه اي آنها مي باشد. اين بنا ها در مقابل زلزله و تكان هاي شديد اصلاً مقاوم نيستند و به سهولت، فرو مي ريزند. همچنين در مقابل رطوبت و باران نيز ضعيف مي باشند و اگر باران، مستقيماً روي ديوار گلي ريزش كند، پس از چندي، ديوار شسته خواهد شد و از هم مي پاشد. ضعف سوم اين خانه ها در مقابل جانوران موذي مانند موش، عقرب و سوسك است؛ چون ديوار ها به آساني خراشيده و كنده مي شوند. به همين جهت، محل مناسبي براي لانه اين نوع جانوران هستند.

از ديوار هاي گلي براي محصور كردن باغات نيز استفاده مي شده و هنوز هم كماكان مورد استفاده قرار مي گيرد. اين ديوار ها به همان طريقي كه شرح آن رفت، چيده مي شوند و اطراف باغ را احاطه مي كنند. گاهي به ملات گل - كاه، ريگ، آهك و يا نمك طعام اضافه مي كنند. اضافه كردن كاه به گل براي استحكام آن نيست بلكه اين كار مانع از ترك خوردن گل در موقع خشك شدن مي شود. اضافه كردن ريگ و آهك تا اندازه اي به استحكام ديوار كمك مي كند. اضافه كردن نمك طعام به گل به خاطر جلوگيري از رويش گياهان در روي ديوار است. همچنين اين كار، مقاومت ديوار را در مقابل بارندگي، رطوبت و يخبندان نيز بيشتر مي كند. گاهي براي استقامت و يكپارچگي ديوار، يك رديف خشت در ارتفاع هر 60 يا 70 سانتي متر مي چينند. گاهي هم خار و خاشاك در قسمت بالاي ديوار قرار مي دهند تا مانع از ريزش مستقيم آب باران بر روي ديوار گلي شود.

شكل 29: نمايي از محوطه اطراف پل آبشار در شوشتر در استان خوزستان.

7-2- ساختمان هاي خشتي ۩

ساختمان هاي خشتي نيز جزء قديمي ترين ابنيه مي باشند. باقيمانده كهن ترين نمونه هاي اين نوع ساختمان ها، در دره هاي دهلران پيدا شده كه متعلق به 5800 تا 6200 سال قبل از ميلاد مي باشد. ^{(5) ۞} مصالح اين ساختمان ها، خشت هاي مربع شكل است كه با دست، قالب گيري شده و در زير تابش آفتاب، خشك شده اند. در كشور ما، متداول ترين مصالح ساختماني، بجز در نواحي جنوبي بحر خزر، خشت بوده است. اكثر ساختمان هاي مسكوني و عمومي از قبيل خانه ها، مساجد، مدارس، كاروانسرا ها و غيره با خشت ساخته مي شده است. هنوز هم درصد بالايي از ساختمان هاي كنوني ايران زمين، خشتي است. طبق برآورد سرشماري نفوس و مسكن در آبان ماه 1355، 17.61 درصد ابنيه ايران، خشتي و گلي بوده كه در شهر ها اين مقدار 11.96% و در روستا ها 22.2% بوده است. ^{(6) ۞} استفاده از مصالح خشتي و گلي و بهبود عملكرد اين مصالح هنوز كماكان يكي از اركان اصلي معماري ما است.

ساختمان هاي خشتي، فرم تكامل يافته ساختمان هاي گلي مي باشد؛ زيرا مصالح هر دو نوع ساختمان، يكي است؛ منتها، تفاوت در اينجاست كه براي ساختمان هاي خشتي، توده گل را ابتدا قالب گيري مي كنند و پس از خشك شدن اين توده در زير آفتاب، در ساختمان به كار برده مي شود. خشت هايي كه در تپه سيلك در نزديكي كاشان به دست آمده، به صورت مكعب مستطيل هايي است با اضلاع ناهموار كه با دست قالب گيري شده است. نوع كاملتر اين خشت ها در قالب هاي چوبي، فرم گرفته كه به صورت مكعب مستطيل و با اضلاع صاف و منظم بوده است.

براي تهيه خشت، خاك رس را با 20 تا 30 درصد ماسه بادي مخلوط مي كنند. سپس اين مخلوط را در حوضچه هايي ريخته و حوضچه ها را با آب پر مي كنند كه بدان «آبخوره» مي گويند و به مدت دو روز به حال خود مي گذارند تا دانه هاي خاك رس خيس بخورد. خاك رس خيس خورده را دوباره به هم مي زنند تا به صورت خمير گل درآيد و سپس آن را در قالب هاي چوب يا آهني، شكل مي دهند. گاهي براي مقاوم كردن خشت، به ملات آن، گرد آهك مي زنند. گاهي هم به ملات، كاه اضافه مي كنند. كاه مانند آرماتور در بتن، دانه هاي رس و ماسه را به هم نگه مي دارد و همانطور كه قبلاً عنوان شد، مانع از ترك خوردن خشت مي شود.

در مناطقي كه بارندگي و رطوبت، زيادتر است، به ملات خشت، نمك طعام مي زنند كه از روييدن گياهان در خشت، جلوگيري شود. به علاوه، وجود نمك طعام در خشت از نشت آب باران و برف تا اندازه اي جلوگيري مي كند و خشت كندتر آب پس مي دهد.

پس از قالب گيري خشت، آن را در فضاي باز و در زير تابش آفتاب قرار مي دهند. خشت در هواي آزاد، پس از 3 تا 15 روز، رطوبت خود را از دست مي دهد و خشك مي شود. در نقاط نمناك، اين مدت بيشتر طول مي كشد و اگر سرما زياد باشد، خشت تر، يخ مي زند و خرد مي شود. بنابراين خشك كردن خشت در مواقع يخبندان، عملي نيست.

شكل 30: كارگران ساختماني مشغول به كار در مينياتور مربوط به قرت نهم هجري.

7-3- ساختمان هاي آجري ۩

ساختمان هاي آجري نيز قدمت چندين هزار ساله اي در ايران دارند و بقاياي كوره هاي آجرپزي در شوش و سيلك كه قدمت آنها به چهار هزار سال قبل از ميلاد مي رسد، كشف شده است. ^{(7) ۞} در سابق بر اين، با وجود اينكه اكثر ساختمان ها خشتي بوده، ولي براي ساختمان هايي كه اهميت بيشتري داشته و مي خواستند مدت زيادتري دوام داشته باشند مانند مساجد، كاخ ها و پل ها، از آجر استفاده مي شده است. در سنوات اخير به خصوص در پنجاه سال گذشته، بر تعداد ساختمان هاي آجري به طور چشمگيري افزوده شده و آجر به عنوان متداول ترين نوع مصالح ساختماني مطرح شده است. هم اكنون، اجراي ساختمان هاي خشتي در شهر ها به مقدار بسيار زيادي محدود شده و در روستا ها نيز تعداد زيادي از ساختمان هاي جديد را با آجر مي سازند. براي اطلاعات بيشتر به جداول آمار مصالح مورد استفاده در مناطق مختلف كشور واقع در بخش سوم يا ضميمه كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان، مراجعه شود.

7-3-1- طرز تهيه آجر ۩

تهيه آجر سه مرحله دارد:

1- تهيه گل و قالب زدن خشت
2- خشك كردن خشت ها در حرارت كم
3- پختن خشت در كوره هاي آجرپزي

براي تهيه گل، خاك رس را با 10 تا 15 درصد ماسه بادي، مخلوط مي كنند. درصد ماسه براي ساختن آجر اهميت دارد؛ چون اگر كم باشد، آجر موقع خشك شدن، ترك مي خورد و موقع پختن، تغيير شكل مي دهد. اگر درصد ماسه زياد باشد، آجر داراي تخلخل زياد شده و سست مي شود. براي تهيه آجر هاي مختلف، گاهي به مخلوط خاك رس و ماسه، مواد ديگري مانند آهك، انواع سولفات ها، اكسيد آهن و يا خاك اره اضافه مي كنند. اين مخلوط را براي مدت دو روز به صورت آبخوره در حوضچه هايي قرار مي دهند. سپس آن را به طريق دستي كه همان روش سنتي است و يا به وسيله دستگاه مخلوط كن كه روش مدرن است خوب به هم مي زنند و قاطي مي كنند و در آخر كار آن را در قالب هاي مورد نظر فرم مي دهند.

براي خشك كردن خشت، آن را در يك محوطه باز در معرض تابش آفتاب قرار مي دهند و در روش هاي جديدتر خشت را به كوره مي برند و تا 100 درجه، آن را حرارت مي دهند و نهايتاً براي پختن، اين خشت را به كوره آجرپزي حمل مي كنند. در ايران، كوره هاي چاهي متداول بوده است، هرچند كه در سال هاي اخير، كوره هاي هوفمان و تونلي نيز احداث شده اند.

از لحاظ زيست اقليمي، ساختمان هاي آجري همانند ساختمان هاي گلي و خشتي براي مناطق گرم و خشك و همچنين سرد مناسب مي باشند؛ زيرا جرم حرارتي نسبتاً زياد آنها باعث متعادل شدن دماي داخل ساختمان مي شود. هرچند بايد متذكر شد كه ساختمان هاي آجري از نظر سازه اي، غالباً ضعيف هستند.