بادگير پديده اي زيبا و سهل ممتنع در معماري اصيل ايراني |
|
خلاصه: نويسنده در اين مقاله به بادگير و چگونگي ساختمان و كار آن مي پردازد و مجرا، دهانه و ترك هاي بادگير و نحوه تنظيم باد را بررسي مي كند. جداي اين بحث ها فرضيه اي را براي تكامل نسل هاي بادگير ارايه مي دهد بدين تسلسل كه بادگير هاي يك سويه، چند سويه؛ چندسويه تيغه دار و دو اشكوبه اي. كلمات كليدي: بادگير، نحوه كار و ساختمان بادگير، بادگير يك سويه، بادگير چند سويه، بادگير تيغه دار، بادگير دو اشكوبه اي يا دو طبقه اي، دهانه، ترك و مجراي بادگير، خانه آقازاده ابرقو، يزد. |
|
كتاب: يزدنامه نگارش و گردآوري: ايرج افشار ناشر: انتشارات فرهنگ ايران زمين گنجينه ارمغان: محمد طاهري سال: 1371 جلد: 1 نويسنده اين مقاله: سيد محمد تقي مصطفوي |
|
سيد محمد تقي مصطفوي استاد سيد محمدتقي مصطفوي در سال 1285 ه.ش. ديده به جهان گشود و پس از پايان تحصيلات دبيرستان به استخدام وزارت معارف درآمد و شغل معلمي را بر گزيد. ضمن اشتغال به كار معلمي، در مدرسه عالي حقوق به تحصيلات خود ادامه داد و در سال 1307 فارغ التحصيل گرديد. در سال 1310 به علت علاقه فراواني كه به باستان شناسي داشت، شغل شريف معلمي را رها كرد و با سمت بازرس فني به شعبه عتيقات وزارت معارف منتقل شد و به علت شايستگش هاي فراوان، در سال 1316 به رياست كل اداره عتيقات رسيد. در سال 1316 با طراحي فرانسويان، موزه ملي ايران آغاز به كار كرد و آندره گدار، باستانشناس فرانسوي، رياست آن را بر عهده گرفت. پس از گدار و سليمان سپهبدي، رياست موزه ملي به محمد تقي مصطفوي كه در آن زمان سابقه طولاني اي در تشكيلات باستان شناسي ايران و سابقه فراواني در تحقيقات و مديريت فرهنگي داشت و به همراه هيات هاي خارجي كار كرده بود واگذار شد. در ميان مديران موزه ملي از ابتدا تا كنون، نام وي جزو شاخص ترين آنها مي باشد. او پس از آندره گدار، رييس اداره كل باستان شناسي ايران بود و تا سال 1337 كه بازنشسته شد، در راس تشكيلات باستانشناسي ايران قرار داشت. در زمان سرپرستي مصطفوي، چند موزه جديد در شهرستان ها راه اندازي شد مانند موزه پارس در شيراز، موزه قزوين و موزه چهلستون در اصفهان. استاد محمد تقي مصطفوي از كساني بود كه براي باستان شناسي اهميت خاصي قايل بود. اگرچه برخي، باستان شناسي را در انحصار خارجيان مي دانستند، اما او با عشق و علاقه ثابت كرد كه ايرانيان هم مي توانند در اين زمينه از مهارت هاي كافي بهره مند باشند و در اين زمينه به تحقيق و پژوهش بپردازند. ايشان مطالعات، تحقيقات، ترجمه ها و تاليفات گسترده اي در زمينه تاريخ و فرهنگ و معماري و باستان شناسي دارد. از تاليفات ايشان مي توان به كتاب امانتداري خاك كه به شرح كشفيات و آثار فرهنگي تخت جمشيد اختصاص دارد، اقليم پارس، نگاهي به هنر و معماري ايران، هگمتانه، مجموعه مقالات و ... اشاره كرد. تاليفات وي با گذشت چند دهه از چاپ هنوز تازگي خود را حفظ كرده و مطالب آن در افزايش علم باستان شناسي نقشي اساسي را داراست. وي متخصص باستان شناسي هخامنشي و عهد سلجوقي به عنوان دو دوره مهم تاريخي ايران بود. او همزمان با دوره مهمي از كاوش هاي تخت جمشيد به همراه هرتسفلد و كرفتر بود و در جريان پيدا شدن الواح زرين و سيمين در آپادانا، جزو هيئت كاوش بود. ترجمه از زبان فرانسه نيز از تخصص هاي ديگر ايشان بود. تخصص ديگر وي خواندن خط ميخي مشكل بود به نحوي كه حدود 90% از كتيبه هايي را كه در كتاب هاي گدار آمده است را ايشان خوانده اند. ايشان همچنين از بازوان علمي هيئت حاميان مسجد جامع كبير يزد تحت نظارت حاج سيد علي محمد وزيري بود كه اين هيئت با كمك هاي مردمي به زيبايي به احياي اين مسجد باشكوه پرداختند. شادروان سيد محمدتقي مصطفوي مردي با ايمان و از امانت و صداقت برخوردار بود كه در شناسايي و معرفي آثار باستاني كشور، نهايت درستي و دلسوزي را به كار مي برد. او در حفظ و مرمت آثار باستاني و معرفي آنها، سهم بسزايي داشته است. در اواخر سال 1355 از سوي دانشكده معماري و شهرسازي دانشگاه تهران به پاس خدمات گرانبهايش، درجه دكتراي افتخاري به وي اعطا گرديد. استاد پس از سال ها فعاليت در باستانشناسي ايران و حفظ و حراست كتيبه هاي ايران باستان سرانجام در 19 تير ماه 1359 چشم از اين جهان فرو بست. |
|
|
|
بدين وسيله از دوست دانشمندم آقاي مهندس كريم پيرنيا كه توجه اين بنده را به آنچه در كتاب نامبرده درباره بادگير نوشته شده كه حاوي اطلاعات بس مفيد و مستند است جلب نمودند عرض سپاسگزاري كامل مي نمايم. |
|
1- مقدمه ۩
|
آب انباري با چهار بادگير چند سويه.
از جمله پديده هاي چشمگير در ساختمان هاي روزگاران گذشته ايران «بادگير» است كه مخصوصاً در شهر ها و آبادي هاي كرانه هاي كوير و دشت و هامون هاي بادخيز، بر فراز ساختمان ها ديده مي شود و برخي اشخاص آنرا بيش از فايده تهويه، از جنبه تزييني مهم مي پندارند؛ ولي حقيقت اين است كه در عين زيبايي و زينت بخشودن به ساختمان، نقش بس موثر و ارزنده در چگونگي تهويه فضاي دروني ساختمان ها و خنك كردن سرداب ها و آب انبار ها دارد.
معماران و استادكاران امور ساختماني ايران، همانگونه كه از عامل سرماي زمستان هاي سخت، به وسيله ايجاد ديوار هاي بلند يخچال بهره مي گرفتند و با يخ بستن آب وانباشتن يخ در چال هاي گود و بزرگ، ثمره سرماي زمستان را به صورت اين ماده بلورين به دست مي آوردند تا هنگام تابستان و شدت گرما در اختيار مردم تشنه و گرمازده بگذارند، و همچنين با تعبيه آسيا هاي بادي بزرگ يا آسباد ها كه پره هاي بلند متعدد قايم دارد در نواحي شرق خراسان، نيروي باد را عيناً و بدون هيچگونه تغير و تبديل به سنگ رويين آسيا منتقل مي كردند و درنتيجه توام با وزش باد، آسيا هاي متعدد ناحيه خواف و خرگرد و زوزن و ديگر بخش هاي جنوب شرقي و جنوب خراسان به گردش در مي آمد، (1) ۞ عامل باد را نيز با استادي و هوشمندي فراوان براي تعديل گرماي درون تالار ها و سرداب ها و گوارا نمودن آب آب انبار ها و مصنعه ها به خدمت مي گرفتند.
2- چگونگي ساختمان و كار بادگير ۩
چگونگي استفاده از عامل باد در بادگير ها بدين ترتيب است كه بنا هاي برج مانند باريك و بلند چهار پهلو يا احياناً هشت پهلو بر فراز بام ساختمان احداث مي كنند و قسمت بالاي بناي نامبرده را در چهار سمت، گشاده و باز مي گذارند. بالاي دهانه هاي چهارگانه يا احيانا هشت گانه، رو به آسمان، بسته است ولي پايين آن به طرف داخل بنا تا درون ساختمان يا آب انبار يا سرداب باز و آزاد است. در عين حال داخل بناي برج مانند را به وسيله تيغه ها و پره هاي آجري مورب به چهار قسمت تقسيم مي كنند؛ به طوريكه در فضاي بالاي بناي نامبرده، باد از هر سو بوزد، به درون دهانه همان سو وارد مي گردد و بر اثر اينكه تيغه ها و پره هاي مورب و مجرا ها (2) ۞ در داخل بادگير رو به پايين ادامه دارد، كشش باد هم به سمت پايين ادامه پيدا مي كند و باد از هواي آزاد بالا به درون ساختمان مي رسد و از سوي ديگر هوا بيرون مي رود و اين امر باعث وزش باد و جابجا گشتن هواي فضاي داخل ساختمان مي شود.
3- نسل هاي مختف بادگير ۩
|
آب انبار كلار ميبد ساخته شده در سال 1070 ه.ق. برابر با 1039 ه.ش. كه نمونه اي از آب انبار با چهار بادگير يك سويه است.
3-1- بادگير هاي يك سويه ۩
با مختصر بررسي بادگير ها در بنا هاي گوناگون مي توان دريافت كه بادگير هاي موجود كنوني در مرحله هاي نخستين، به صورت ساده تر از آنچه اكنون مورد اطلاع و آشنايي است ساخته مي شد؛ بدين معني كه هر بادگير تنها از يك سو داراي دهانه اي باز در بالا بود و موضوع تقسيم بندي داخل بادگير و ترتيب پره در ميان نمي آمد بلكه تمام فضاي درون بادگير همچون يك هواكش، يكسره بود. براي تهويه فضاي داخل آب انبار، بر فراز آن دو يا سه يا چهار بادگير احداث مي كردند و هر بادگير رو به يك جانب، داراي دهانه باز و سه طرف ديگر آن بسته بود و دهانه باز در هر بادگير در جهتي غير از جهت باز ساير بادگير ها قرار داشت و در نتيجه از هر جانب كه باد مي وزيد، وزش و جريان باد از يك يا دو بادگير، به فضاي درون بنا راه مي يافت و طبعاً در قبال وزش باد به داخل بنا به همان اندازه، هواي دروني ساختمان از دو يا سه بادگير ديگر به بيرون سوق داده مي شد و بدين ترتيب هواي داخل ساختمان تعويض مي گرديد. استادان معمار، چنين بادگير هايي را به اصطلاح، «بده و بستان» مي نامند. (3) ۞
با ملاحظه و بررسي بادگير هاي موجود در بنا هاي دوران هاي مختلف تاريخي مي توان باور داشت كه قديمي ترين و ابتدايي ترين بادگير هاي باقي مانده با دهانه هاي يك جانبه حداقل از دوران صفويه (4) ۞ بر جا مانده است؛ ولي پيشينه احداث بادگير به چند سده پيش از دوران صفويه مي رسد؛ چنانچه در كتاب «تاريخ جديد يزد» تاليف احمد بن حسين بن علي الكاتب از آثار نيمه دوم سده نهم هجري (5) ۞ ضمن شرح بنا هاي شاهان آل مظفر و تيموريان كه در سده هاي هشتم و نهم هجري در يزد ساخته و پرداخته شده است، مكرر به احداث بادگير هاي رفيع اشاره رفته است. گهگاه در اشعاري هم كه به مناسبت ايجاد ساختمان هايي در آن زمان سروده اند و در همان كتاب مندرج است ذكر بادگير به ميان مي آيد. (6) ۞
|
سمت راست: مقطع عمودي بادگير چهارسويه؛ سمت چپ: مقطع افقي بادگير چهارسويه؛ اين بادگير ها نقش چهار بادگير را ايفا مي كنند و با ورود باد از يك سو و وارد شدن به ساختمان، هوا از سو هاي ديگر خارج مي شود.
3-2- بادگير هاي چند سويه ۩
پس از اين مرحله، وضع بادگير ها تكامل مختصري پدا كرد و آن بدين صورت بوده است كه هر بادگير در بالا از چهار سو داراي دهانه باز بود و تيغه هاي مورب عمودي و متقاطع در طول بادگير احداث مي كردند و در نتيجه، هر بادگير نقش چهار بادگير را كه در هر سمت دهانه اي داشته باشد ايفا مي نمود.
كمي پس از زمان احداث بادگير هاي يك طرفه، باز از همان دوران صفويه، بادگير هاي مرحله دوم كه هر بادگير در هر سمت داراي دهانه اي بوده است را مي توان ملاحظه و بررسي نمود.
3-3- بادگير هاي چند سويه تيغه دار ۩
مرحله بعدي چنين بود كه در دهانه هاي چهار سوي هر بادگير، تيغه هاي عمودي متعدد و موازي يكديگر ترتيب مي دادند و اين عمل از طرفي موجب تنظيم بهتر فشار باد و از طرف ديگر به زيبايي نماي بادگير منجر مي گشت.
پس از دوره صفويه و به احتمال بيشتر از زمان فتحعلي شاه قاجار، بادگير هاي زيبا كه هر جانب آن به وسيله پره هايي چند تقسيم بندي شده و هيئت و تركيب تزييني قابل توجه داشتند معمول گرديد.
3-4- بادگير هاي دو اشكوبه اي ۩
آخرين مرحله تكامل بادگير ها را بايد بادگير دو مرتبه اي يا دو اشكوبه اي دانست و آن بدين گونه است كه يك بادگير بزرگ با دهانه و تيغه ها و پره هاي معمولي در هر چهار سمت، احداث مي كردند و قسمت وسط آنرا جدا از هر چهار سمت، به صورت مستقل، به ارتفاع بيشتري بالا مي بردند و در حقيقت بادگير باريكي از وسط بادگير ستبر و بزرگ، به جانب آسمان به ارتفاع يكي دو متر يا بيشتر، افزون از ساير قسمت هاي بادگير بر مي افراشتند؛ به طوريكه اگر فرضاً تيغه هاي بادگير مركزي فرو مي ريخت، آسيبي به بادگير بزرگ چهارپهلوي آن وارد نمي آمد و همچنين چنانكه هر بخش بادگير بزرگ لطمه اي مي ديد به بادگير باريك مركزي ارتباطي پيدا نمي كرد.
|
عكس قديمي و جديد بادگير دو اشكوبه اي يا دو طبقه اي خانه آقا زاده در ابرقو در يزد؛ قدمت بنا مربوط به دوران قاجار مي باشد. |
يكي از مشخص ترين و زيباترين چنين بادگير هايي را نگارنده در ابرقو بر فراز صفه تالار خانه اي به نام خانه آقازاده ديدم.
|
حوضخانه عمارت مثمن، هشتي يا ديوانخانه باغ دولت آباد در يزد مربوط به اواخر دوره افشار و اوايل زنديه؛ اطاق زير بادگير در يكي از اطاق هاي دور اين حوض خانه قرار دارد؛ با بستن در آن اطاق جلوي باد را مي گرفته اند و با باز يا بسته نمودن ساير در ها باد را به اطاقي كه مد نظر بوده مي رسانده اند؛ زير خود بادگير هم حوضي قرار دارد. عكاس: محمد مصباحيان، سيد محمد حسين علايي يزدي
4- مجراي بادگير، رسيدن باد به ساختمان و چگونگي تنظيم آن ۩
اكنون به ذكر اين نكته بپردازيم كه محل رسيدن باد از راه بادگير به درون بنا را چگونه ترتيب مي دادند.
براي بهره مندي از نسيم و وزش باد، به طور كلي دهانه هايي ساده در كنار سقف يا در محل مناسبي از ديوار احداث مي شد؛ چنانكه در خانه ها و سرداب ها و آب انبار ها و كاروانسرا هاي داخل و خارج شهر هاي كنار كوير اينگونه دهانه ها در محل پيوستگي بادگير به كنار پوشش گنبد در سقف شاه نشين يا بدنه ديوار وجود دارد. در مسجد آقا در شهر كاشان (7) ۞، بر بدنه افقي بالاي قسمت وسط محراب، روزنه اي به اندازه يك طاقچه كوچك وجود دارد كه بادگير بدان منتهي مي گردد و از آنجا باد به درون محراب مي وزد.
در زيرزمين هاي بزرگ خانه هاي قديم، جلوي دهانه محل وزيدن باد به درون زيرزمين، غالباً پنجره هاي مشبك كاشي نصب مي نمودند و بدين وسيله چنين دهانه و روزنه اي را از صورت ساده و ناهماهنگ با ازاره (8) ۞ و قسمت هاي ديگر زيرزمين، بيرون مي آوردند.
در بعضي خانه هاي بزرگ، در محل ارتباط سرداب يا اطاق به بادگير، دريچه چوبي يا پنجره كاشي مشبك ترتيب مي دادند و چنانكه باد به صورت نسيم مي وزيد پنجره مشبك طبعاً بهتر و مفيدتر بود و در صورتيكه شدت وزش باد بيش از حد اعتدال باشد، دريچه و در مناسب تر است كه بتوان آنرا باز و بسته نمود.
بناي استانداري يزد (9) ۞، سراي قديمي خوش طرح و زيبا و استواري است كه حوضخانه بزرگي دارد و بادگير آن به يكي از اطاق هاي گوشه حوضخانه مربوط مي شود. اطاق نامبرده مانند اطاق هاي گوشه هاي ديگر حوضخانه داراي در و پيكر چوبي است كه هنگام لزوم باز و بسته مي شود. شدت بادي كه از بادگير به درون اطاق زير آن مي وزد آنچنان زياد است كه عموماً مجبور هستند در آن اطاق كه رو به حوضخانه است را ببندند و يقيناً نظير چنين بادگير و اطاق و سرداب هايي در خانه هاي ديگر يزد و ساير شهر ها و آبادي هاي كنار كوير وجود دارد.
بادگير دو طبقه اي بلند و زيباي ابرقو، بر فراز شاه نشين تالار بزرگ پايين آن، در خانه معروف به خانه آقازاده قرار دارد. كيفيت ارتباط آن با فضاي تالار بدين گونه است كه بر سقف شاه نشين، دريچه هاي چهاگوش متعدد ترتيب داده اند و هر دريچه درست زير يكي از مجرا ها يا كانال هاي بادگير واقع شده است و طبعاً دريچه هاي مركزي به مجرا هاي بادگير وسط كه به شرح سابق الذكر، يك طبقه از بادگير ستبر پيرامون آن بلندتر است مربوط مي گردد و دريچه ها طوري است كه به وسيله يك چوب بلند با قلاب انتهاي آن مي توان چفت و بست هر دريچه را باز نمود و بدين طريق هر موقع و هر اندازه بخواهند، راه وزش باد را به درون تالار مي گشايند و هنگامي هم كه هوا مساعد نباشد و نيازي به وزش باد احساس نگردد به وسيله همان چوب و قلاب آن، همگي دريچه ها را مي بندند. طبعاً در چنين وضعي پشت هر دريچه خاشاك و مواد زايدي كه داخل بادگير مي شود جمع مي گردد كه گاهگاه ضمن باز كردن دريچه ها، به نحو مناسب آنها را مي زدايند و پاكيزه مي كنند.
|
ترك ها و دهانه بادگير دو اشكوبه اي و كلاه فرنگي خانه آقا زاده در ابرقو در استان يزد. عكس: همايون امير يگانه؛ كتاب: يزد نگين كوير
5- دهانه و ترك هاي بادگير ۩
آخرين نكته اي كه مناسب مي بينم درباره بادگير بدان اشاره نمايم، توجه به قسمت بالاي بادگير است يعني همانجايي كه ترك ها و دهانه هاي آنرا احداث مي كنند.
شايد برخي چنن پندارند كه ترتيب محل بالاي بادگير براي احداث دهانه هاي آن بستگي به نظر استاد سازنده يا صاحب آن دارد و كاري سهل و ساده بوده و تابع قاعده مشخصي نيست؛ ولي حقيقت امر اين است كه اين، امري است ممتنع؛ بدين معني كه اگر بدون در نظر گرفتن چگونگي وزش باد هر محل، دهانه هاي بادگير ساخته شود، نه تنها نتيجه مطلوب به دست نمي آيد بلكه تنها خاك و غبار و خاشاك از راه بادگير به درون ساختمان فرو مي ريزد، بدون اينكه اثري از نظر تهويه يا خنك كردن هوا داشته باشد.
همانطور كه استادان آشنا به فن احداث قنات مي دانند كدام زمين را براي كندن مادرچاه قنات برگزينند، استادان سازنده بادگير هم به وسيله بالا رفتن از نردبام هاي دوطرفه بلند و به كار بردن لاله هاي گوش خود جهت احساس و آزمايش چگونگي وزش باد و نسيم هوا در بالاي محلي كه مورد نظرشان هست، بلندي لازم را جهت انجام منظور در مي يابند و بادگير را به گونه اي مي سازند كه دهانه هاي بالاي آن در همان جايگاه و همان بلندي احداث گردد.
6- سخن آخر ۩
در روزگار كنوني، با فراهم بودن وسايل تهويه امروزي، تبعاً چنين بادگير هايي به صورت سابق، به ويژه در شهر ها، مورد پيدا نمي كند ولي با پيروي از آنچه در گذشته براي ترتيب گذرگاه هاي باد در درون ساختمان ها انجام مي گرفت، مي توان مجراي تهويه را به وضعي پنهان و ناپيدا در دل ديوار ها پيش بيني نمود و از احداث مجرا هاي فلزي نازيبا بر جبهه ساختمان ها احتراز كرد. |
|
كتاب يزدنامه در اين كتاب مجموعه اي از مقالات و نوشته هاي مرتبط با يزد توسط ايرج افشار گرد آوري شده است. جلد اول اين كتاب در 8 فصل نگاشته شده است. در فصل يزد نما مقاله «يزد در شعر فارسي» كه گزيده اي از اشعار علي بقا زاده (بقا)، محمدعلي رياضي، مهربان خاني، عبدالحسين جلاليان و باقر دهقاني است و مقاله «يزدنما» اثر ايرج افشار قرار دارد. فصل كتاب شناسي شامل دو مقاله «تواريخ يزد» و «كتاب شناسي يزد» از ايرج افشار است. در فصل متون پيشينه سه مقاله «بخشي از منتخب التواريخ معيني» به تصحيح ژان اوپن، «بخشي از جلد دوم جامع مفيدي» به كوشش ايرج افشار و «تاريخ يزد در تذكره جلالي عبدالغفور طاهري» به كوشش ايرج افشار آمده است. در فصل پژوهش هاي تاريخي مقالات «كاكويان يزد» اثر ا. بوسورث با ترجمه پرويز اذكايي، «يادداشت هايي درباره كاكويان و اتابكان» اثر ايرج افشار، «دروازه هاي نهصد و سي ساله» اثر جواد مجتهد زاده صهبا و عباس اقبال، «رشيد الدين فضل الله همداني وزير و يزد» نوشته ايرج افشار، «كشاورزي يزد در قرن هفتم» اثر رشيد الدين فضل الله همداني، «حمايت ها يك خانواده بزرگ يزدي در عصر ايلخانان» اثر ژان اوبن با ترجه ع. روحبخشان، «قضيه پول حاجي احمد افشار» نوشته محمد جعفر خورموجي و «فتنه استاد محمد بنا در يزد» نوشته يحيي نواب آمده است.فصل باستان شناسي و آثار باستاني شامل مقالاتي است چون «مسجد جامع فهرج» اثر مهندس محمد كريم پيرنيا، «بادگير پديده اي زيبا و سهل و ممتنع» نوشته محمد تقي مصطفوي، «بادگير هاي يزد و اسلوب ساختي آنها» از علي اصغر شريعت زاده، «دخمه هاي زرتشتيان» اثر حسين مسرت، «ساختمان هاي يزد از دوره اتابكان تا روزگار تيموريان» نوشته ايرج افشار و «فهرست مهمترين آثار تاريخي يزد و دوره شهر» اثر ايرج افشار. در فصل جغرافيا و سفرنامه دو مقاله «خاك يزد» از گروه آموزشي جغرافياي يزد و «يزد در سفرنامه ريچاردز» نوشته دكتر محسن صبا آمده است. فصل فرهنگ و ادبيات شامل اين مقالات است: «مولانا شرف الدين علي يزدي» نوشته علي اصغر حكمت، «قصيده شهاب ترشيزي درباره يزد» از محمد قهرمان، «جيحون يزدي» نوشته حبيب يغمايي، «عبدالوهاب طراز يزدي» نوشته علي باقرزاده (بقا)، «انجمن هاي ادبي يزد» نوشته اكبر قلمسياه، «سرگرمي ها و بازي هاييشين يزد» نوشته علي اكبر شريعتي و «روزنامه هاي يزد» نوشته حسين مسرت. فصل آخر با عنوان عكس، سند و تصوير شامل تصاويري قديمي از يزد با توضيح ايرج افشار مي باشد. |
|
|
|
ديدگاه هاي خوانندگان درباره اين مقاله: | 3 ديدگاه واپسين از 3 ديدگاه |
khub bud. merc. 12/25/2011 12:49:16 AM
عكس بالا متعلق به استاد علي سامي است نه استاد محمد تقي مصطفوي، اگر اشتباه مي كنم لطفا بگيد. 1/14/2012 2:40:36 PM
رضا كمالي | qwa...@yahoo.com |
نماي سايت خيلي شلوغ و كلافه كننده هست. 7/19/2014 10:16:22 PM |
|
هنگام چاپ: 8/1/2008 3:47:40 PM | امتياز: 4.49 از 5 در 35 راي | شمار بازديد: 53613 | شمار ديدگاه: 3 |
|
|