بادگير پديده اي زيبا و سهل ممتنع در معماري اصيل ايراني

بدين وسيله از دوست دانشمندم آقاي مهندس كريم پيرنيا كه توجه اين بنده را به آنچه در كتاب نامبرده درباره بادگير نوشته شده كه حاوي اطلاعات بس مفيد و مستند است جلب نمودند عرض سپاسگزاري كامل مي نمايم.

1- مقدمه ۩

آب انباري با چهار بادگير چند سويه.

از جمله پديده هاي چشمگير در ساختمان هاي روزگاران گذشته ايران «بادگير» است كه مخصوصاً در شهر ها و آبادي هاي كرانه هاي كوير و دشت و هامون هاي بادخيز، بر فراز ساختمان ها ديده مي شود و برخي اشخاص آنرا بيش از فايده تهويه، از جنبه تزييني مهم مي پندارند؛ ولي حقيقت اين است كه در عين زيبايي و زينت بخشودن به ساختمان، نقش بس موثر و ارزنده در چگونگي تهويه فضاي دروني ساختمان ها و خنك كردن سرداب ها و آب انبار ها دارد.

معماران و استادكاران امور ساختماني ايران، همانگونه كه از عامل سرماي زمستان هاي سخت، به وسيله ايجاد ديوار هاي بلند يخچال بهره مي گرفتند و با يخ بستن آب وانباشتن يخ در چال هاي گود و بزرگ، ثمره سرماي زمستان را به صورت اين ماده بلورين به دست مي آوردند تا هنگام تابستان و شدت گرما در اختيار مردم تشنه و گرمازده بگذارند، و همچنين با تعبيه آسيا هاي بادي بزرگ يا آسباد ها كه پره هاي بلند متعدد قايم دارد در نواحي شرق خراسان، نيروي باد را عيناً و بدون هيچگونه تغير و تبديل به سنگ رويين آسيا منتقل مي كردند و درنتيجه توام با وزش باد، آسيا هاي متعدد ناحيه خواف و خرگرد و زوزن و ديگر بخش هاي جنوب شرقي و جنوب خراسان به گردش در مي آمد، ^{(1) ۞} عامل باد را نيز با استادي و هوشمندي فراوان براي تعديل گرماي درون تالار ها و سرداب ها و گوارا نمودن آب آب انبار ها و مصنعه ها به خدمت مي گرفتند.

2- چگونگي ساختمان و كار بادگير ۩

چگونگي استفاده از عامل باد در بادگير ها بدين ترتيب است كه بنا هاي برج مانند باريك و بلند چهار پهلو يا احياناً هشت پهلو بر فراز بام ساختمان احداث مي كنند و قسمت بالاي بناي نامبرده را در چهار سمت، گشاده و باز مي گذارند. بالاي دهانه هاي چهارگانه يا احيانا هشت گانه، رو به آسمان، بسته است ولي پايين آن به طرف داخل بنا تا درون ساختمان يا آب انبار يا سرداب باز و آزاد است. در عين حال داخل بناي برج مانند را به وسيله تيغه ها و پره هاي آجري مورب به چهار قسمت تقسيم مي كنند؛ به طوريكه در فضاي بالاي بناي نامبرده، باد از هر سو بوزد، به درون دهانه همان سو وارد مي گردد و بر اثر اينكه تيغه ها و پره هاي مورب و مجرا ها ^{(2) ۞} در داخل بادگير رو به پايين ادامه دارد، كشش باد هم به سمت پايين ادامه پيدا مي كند و باد از هواي آزاد بالا به درون ساختمان مي رسد و از سوي ديگر هوا بيرون مي رود و اين امر باعث وزش باد و جابجا گشتن هواي فضاي داخل ساختمان مي شود.

3- نسل هاي مختف بادگير ۩

آب انبار كلار ميبد ساخته شده در سال 1070 ه.ق. برابر با 1039 ه.ش. كه نمونه اي از آب انبار با چهار بادگير يك سويه است.

3-1- بادگير هاي يك سويه ۩

با مختصر بررسي بادگير ها در بنا هاي گوناگون مي توان دريافت كه بادگير هاي موجود كنوني در مرحله هاي نخستين، به صورت ساده تر از آنچه اكنون مورد اطلاع و آشنايي است ساخته مي شد؛ بدين معني كه هر بادگير تنها از يك سو داراي دهانه اي باز در بالا بود و موضوع تقسيم بندي داخل بادگير و ترتيب پره در ميان نمي آمد بلكه تمام فضاي درون بادگير همچون يك هواكش، يكسره بود. براي تهويه فضاي داخل آب انبار، بر فراز آن دو يا سه يا چهار بادگير احداث مي كردند و هر بادگير رو به يك جانب، داراي دهانه باز و سه طرف ديگر آن بسته بود و دهانه باز در هر بادگير در جهتي غير از جهت باز ساير بادگير ها قرار داشت و در نتيجه از هر جانب كه باد مي وزيد، وزش و جريان باد از يك يا دو بادگير، به فضاي درون بنا راه مي يافت و طبعاً در قبال وزش باد به داخل بنا به همان اندازه، هواي دروني ساختمان از دو يا سه بادگير ديگر به بيرون سوق داده مي شد و بدين ترتيب هواي داخل ساختمان تعويض مي گرديد. استادان معمار، چنين بادگير هايي را به اصطلاح، «بده و بستان» مي نامند. ^{(3) ۞}

با ملاحظه و بررسي بادگير هاي موجود در بنا هاي دوران هاي مختلف تاريخي مي توان باور داشت كه قديمي ترين و ابتدايي ترين بادگير هاي باقي مانده با دهانه هاي يك جانبه حداقل از دوران صفويه ^{(4) ۞} بر جا مانده است؛ ولي پيشينه احداث بادگير به چند سده پيش از دوران صفويه مي رسد؛ چنانچه در كتاب «تاريخ جديد يزد» تاليف احمد بن حسين بن علي الكاتب از آثار نيمه دوم سده نهم هجري ^{(5) ۞} ضمن شرح بنا هاي شاهان آل مظفر و تيموريان كه در سده هاي هشتم و نهم هجري در يزد ساخته و پرداخته شده است، مكرر به احداث بادگير هاي رفيع اشاره رفته است. گهگاه در اشعاري هم كه به مناسبت ايجاد ساختمان هايي در آن زمان سروده اند و در همان كتاب مندرج است ذكر بادگير به ميان مي آيد. ^{(6) ۞}

سمت راست: مقطع عمودي بادگير چهارسويه؛ سمت چپ: مقطع افقي بادگير چهارسويه؛ اين بادگير ها نقش چهار بادگير را ايفا مي كنند و با ورود باد از يك سو و وارد شدن به ساختمان، هوا از سو هاي ديگر خارج مي شود.

3-2- بادگير هاي چند سويه ۩

پس از اين مرحله، وضع بادگير ها تكامل مختصري پدا كرد و آن بدين صورت بوده است كه هر بادگير در بالا از چهار سو داراي دهانه باز بود و تيغه هاي مورب عمودي و متقاطع در طول بادگير احداث مي كردند و در نتيجه، هر بادگير نقش چهار بادگير را كه در هر سمت دهانه اي داشته باشد ايفا مي نمود.

كمي پس از زمان احداث بادگير هاي يك طرفه، باز از همان دوران صفويه، بادگير هاي مرحله دوم كه هر بادگير در هر سمت داراي دهانه اي بوده است را مي توان ملاحظه و بررسي نمود.

3-3- بادگير هاي چند سويه تيغه دار ۩

مرحله بعدي چنين بود كه در دهانه هاي چهار سوي هر بادگير، تيغه هاي عمودي متعدد و موازي يكديگر ترتيب مي دادند و اين عمل از طرفي موجب تنظيم بهتر فشار باد و از طرف ديگر به زيبايي نماي بادگير منجر مي گشت.

پس از دوره صفويه و به احتمال بيشتر از زمان فتحعلي شاه قاجار، بادگير هاي زيبا كه هر جانب آن به وسيله پره هايي چند تقسيم بندي شده و هيئت و تركيب تزييني قابل توجه داشتند معمول گرديد.

3-4- بادگير هاي دو اشكوبه اي ۩

آخرين مرحله تكامل بادگير ها را بايد بادگير دو مرتبه اي يا دو اشكوبه اي دانست و آن بدين گونه است كه يك بادگير بزرگ با دهانه و تيغه ها و پره هاي معمولي در هر چهار سمت، احداث مي كردند و قسمت وسط آنرا جدا از هر چهار سمت، به صورت مستقل، به ارتفاع بيشتري بالا مي بردند و در حقيقت بادگير باريكي از وسط بادگير ستبر و بزرگ، به جانب آسمان به ارتفاع يكي دو متر يا بيشتر، افزون از ساير قسمت هاي بادگير بر مي افراشتند؛ به طوريكه اگر فرضاً تيغه هاي بادگير مركزي فرو مي ريخت، آسيبي به بادگير بزرگ چهارپهلوي آن وارد نمي آمد و همچنين چنانكه هر بخش بادگير بزرگ لطمه اي مي ديد به بادگير باريك مركزي ارتباطي پيدا نمي كرد.

يكي از مشخص ترين و زيباترين چنين بادگير هايي را نگارنده در ابرقو بر فراز صفه تالار خانه اي به نام خانه آقازاده ديدم.

حوضخانه عمارت مثمن، هشتي يا ديوانخانه باغ دولت آباد در يزد مربوط به اواخر دوره افشار و اوايل زنديه؛ اطاق زير بادگير در يكي از اطاق هاي دور اين حوض خانه قرار دارد؛ با بستن در آن اطاق جلوي باد را مي گرفته اند و با باز يا بسته نمودن ساير در ها باد را به اطاقي كه مد نظر بوده مي رسانده اند؛ زير خود بادگير هم حوضي قرار دارد.

عكاس: محمد مصباحيان، سيد محمد حسين علايي يزدي

4- مجراي بادگير، رسيدن باد به ساختمان و چگونگي تنظيم آن ۩

اكنون به ذكر اين نكته بپردازيم كه محل رسيدن باد از راه بادگير به درون بنا را چگونه ترتيب مي دادند.

براي بهره مندي از نسيم و وزش باد، به طور كلي دهانه هايي ساده در كنار سقف يا در محل مناسبي از ديوار احداث مي شد؛ چنانكه در خانه ها و سرداب ها و آب انبار ها و كاروانسرا هاي داخل و خارج شهر هاي كنار كوير اينگونه دهانه ها در محل پيوستگي بادگير به كنار پوشش گنبد در سقف شاه نشين يا بدنه ديوار وجود دارد. در مسجد آقا در شهر كاشان ^{(7) ۞}، بر بدنه افقي بالاي قسمت وسط محراب، روزنه اي به اندازه يك طاقچه كوچك وجود دارد كه بادگير بدان منتهي مي گردد و از آنجا باد به درون محراب مي وزد.

در زيرزمين هاي بزرگ خانه هاي قديم، جلوي دهانه محل وزيدن باد به درون زيرزمين، غالباً پنجره هاي مشبك كاشي نصب مي نمودند و بدين وسيله چنين دهانه و روزنه اي را از صورت ساده و ناهماهنگ با ازاره ^{(8) ۞} و قسمت هاي ديگر زيرزمين، بيرون مي آوردند.

در بعضي خانه هاي بزرگ، در محل ارتباط سرداب يا اطاق به بادگير، دريچه چوبي يا پنجره كاشي مشبك ترتيب مي دادند و چنانكه باد به صورت نسيم مي وزيد پنجره مشبك طبعاً بهتر و مفيدتر بود و در صورتيكه شدت وزش باد بيش از حد اعتدال باشد، دريچه و در مناسب تر است كه بتوان آنرا باز و بسته نمود.

بناي استانداري يزد ^{(9) ۞}، سراي قديمي خوش طرح و زيبا و استواري است كه حوضخانه بزرگي دارد و بادگير آن به يكي از اطاق هاي گوشه حوضخانه مربوط مي شود. اطاق نامبرده مانند اطاق هاي گوشه هاي ديگر حوضخانه داراي در و پيكر چوبي است كه هنگام لزوم باز و بسته مي شود. شدت بادي كه از بادگير به درون اطاق زير آن مي وزد آنچنان زياد است كه عموماً مجبور هستند در آن اطاق كه رو به حوضخانه است را ببندند و يقيناً نظير چنين بادگير و اطاق و سرداب هايي در خانه هاي ديگر يزد و ساير شهر ها و آبادي هاي كنار كوير وجود دارد.

بادگير دو طبقه اي بلند و زيباي ابرقو، بر فراز شاه نشين تالار بزرگ پايين آن، در خانه معروف به خانه آقازاده قرار دارد. كيفيت ارتباط آن با فضاي تالار بدين گونه است كه بر سقف شاه نشين، دريچه هاي چهاگوش متعدد ترتيب داده اند و هر دريچه درست زير يكي از مجرا ها يا كانال هاي بادگير واقع شده است و طبعاً دريچه هاي مركزي به مجرا هاي بادگير وسط كه به شرح سابق الذكر، يك طبقه از بادگير ستبر پيرامون آن بلندتر است مربوط مي گردد و دريچه ها طوري است كه به وسيله يك چوب بلند با قلاب انتهاي آن مي توان چفت و بست هر دريچه را باز نمود و بدين طريق هر موقع و هر اندازه بخواهند، راه وزش باد را به درون تالار مي گشايند و هنگامي هم كه هوا مساعد نباشد و نيازي به وزش باد احساس نگردد به وسيله همان چوب و قلاب آن، همگي دريچه ها را مي بندند. طبعاً در چنين وضعي پشت هر دريچه خاشاك و مواد زايدي كه داخل بادگير مي شود جمع مي گردد كه گاهگاه ضمن باز كردن دريچه ها، به نحو مناسب آنها را مي زدايند و پاكيزه مي كنند.

ترك ها و دهانه بادگير دو اشكوبه اي و كلاه فرنگي خانه آقا زاده در ابرقو در استان يزد.

عكس: همايون امير يگانه؛ كتاب: يزد نگين كوير

5- دهانه و ترك هاي بادگير ۩

آخرين نكته اي كه مناسب مي بينم درباره بادگير بدان اشاره نمايم، توجه به قسمت بالاي بادگير است يعني همانجايي كه ترك ها و دهانه هاي آنرا احداث مي كنند.

شايد برخي چنن پندارند كه ترتيب محل بالاي بادگير براي احداث دهانه هاي آن بستگي به نظر استاد سازنده يا صاحب آن دارد و كاري سهل و ساده بوده و تابع قاعده مشخصي نيست؛ ولي حقيقت امر اين است كه اين، امري است ممتنع؛ بدين معني كه اگر بدون در نظر گرفتن چگونگي وزش باد هر محل، دهانه هاي بادگير ساخته شود، نه تنها نتيجه مطلوب به دست نمي آيد بلكه تنها خاك و غبار و خاشاك از راه بادگير به درون ساختمان فرو مي ريزد، بدون اينكه اثري از نظر تهويه يا خنك كردن هوا داشته باشد.

همانطور كه استادان آشنا به فن احداث قنات مي دانند كدام زمين را براي كندن مادرچاه قنات برگزينند، استادان سازنده بادگير هم به وسيله بالا رفتن از نردبام هاي دوطرفه بلند و به كار بردن لاله هاي گوش خود جهت احساس و آزمايش چگونگي وزش باد و نسيم هوا در بالاي محلي كه مورد نظرشان هست، بلندي لازم را جهت انجام منظور در مي يابند و بادگير را به گونه اي مي سازند كه دهانه هاي بالاي آن در همان جايگاه و همان بلندي احداث گردد.

6- سخن آخر ۩

در روزگار كنوني، با فراهم بودن وسايل تهويه امروزي، تبعاً چنين بادگير هايي به صورت سابق، به ويژه در شهر ها، مورد پيدا نمي كند ولي با پيروي از آنچه در گذشته براي ترتيب گذرگاه هاي باد در درون ساختمان ها انجام مي گرفت، مي توان مجراي تهويه را به وضعي پنهان و ناپيدا در دل ديوار ها پيش بيني نمود و از احداث مجرا هاي فلزي نازيبا بر جبهه ساختمان ها احتراز كرد.