نخل برداري در يزد

1- نخل برداري ۩

نخل برداري عصر عاشورا در حسينيه شاه ولي تفت؛ اين نخل با 11 متر ارتفاع بلند ترين نخل دنيا است و اين مراسم تفت پس از زمين گير شدن نخل هاي غول پيكر يزد در ميدان هاي بزرگ شهر شايد باشكوه ترين مراسم نخل برداري نيز باشد.

albert-videt.eu

پس از آذين بندي و سياه پوش نمودن نخل، معمولاً در شب عاشورا با انبوه جمعيت و عزاداران و هيأت هاي مختلف، اندكي نخل را براي آزمايش و تغيير وضعيت، جابجا مي نمايند تا در روز عاشورا، مشكلي حادث نشود. البته اين دقت، در مورد نخل هاي بسيار بزرگ اعمال مي شود.

در روز عاشورا با توجه به عادت و يا قرارداد عرفي اي كه ميان هيئت عزادار، از قديم وضع گرديده، در ساعت معيني از روز، عمل نخل برداري صورت مي گيرد. بدين صورت كه غالب كساني كه مي خواهند شانه خود را به زير نخل ببرند، مقداري پنبه، پشم، كاه، پارچه و يا هر جسم نرم ديگري را داخل دستمال هاي بزرگ پيچيده، آن را به سر يكي از كتف هاي خود مي بندند تا هنگام شانه بردن به زير چوب هاي حمال، شانه اشان آسيبي نبيند و فشار سنگيني نخل را بهتر تحمل نمايند. سپس به دستور شخصي باتجربه و سالمند كه عموماً از سادات است، افراد به نسبت توانايي شان، با پاي برهنه، دور تا دور و داخل پايه ها و چوب هاي حمال نخل، تقسيم شده، جايگزين مي شوند و در زماني مناسب، به دستور آن فرد رهبر، با ذكر "يا حسين -ع-، يا حسين -ع-"، مسافت تعيين شده را پيموده و دوباره به جايگاه اوليه نخل باز مي گردند. البته در زمان فعلي مرسوم گرديده كه سه دور اين حركت جابجايي پياپي صورت مي گيرد؛ لكن نقل قول شده كه در قديم به جهت تيمن و تبرك چهارده معصوم، نخل را چهارده مرتبه مي گردانده اند.

ناگفته نماند كه شخص راهبر و فرمانده نخل، در پهنه سرو مانند نخل، بر روي يكي از چوب هاي نخل، با آويختن شال عزا به گردن، مي ايستد و با حركات دست، نخل بران را در جابجايي نخل، هدايت مي كند؛ و يك يا دو نفر هم به نوك يا راس نخل، بالا مي روند و در هنگام حركت نخل، يكي، اذان مي گويد و ديگري، اشعار حماسي يا ابياتي از دوازده بند مشهور محتشم كاشاني را مي خواند. ضمناً در هر دور يا رفت و برگشت نخل، تعدادي شتر، گاو و گوسفند نذري، قرباني مي شوند تا پس از ختم مراسم، بين نيازمندان، تقسيم و يا با پخت آش گندم از گوشت دام هاي قرباني، مردم را به خوردن آش گندم يا آش حسيني، مهماني نمايند. همچنين در هنگامي كه نخل از حركت باز مي ايستد يا پيش از حركت دادن، بعضي از مردم با پخش نقل يا نخود برشته و مانند آن، نذر خود را ادا مي نمايند.

پس از آخرين حركت و جابجايي، نخل به جاي ثابت خود بازگردانده و بر روي پايه هاي خود نهاده مي شود تا سالي ديگر يا مراسم عزاداري اي ديگر. پس از آن، انبوه نخل بران، به سرعت از زير نخل بيرون رفته و با ديگر عزاداران به سر و سينه مي زنند و با فرياد "حسين، حسين" لحظاتي تاثر برانگيز را به ظهور مي نشانند. در برخي جا ها پس از به زمين گذاشتن نخل، نخل بران و ديگر مردم به مقابل تكيه يا عزاخانه امام حسين -ع- هجوم برده و با فرياد "حسين، حسين"، شديداً به سر و سينه مي زنند كه به اصطلاح به آن «جوش زدن» مي گويند كه نوعي تعزيه خواني است و «جوش خوان»، اشعاري را مي خواند و مردم با سينه زدن مداوم، جواب مي دهند كه از مشهور ترين و متداول ترين آن ها، تضمين آيه 107 سوره «صافات» از قرآن كريم است:

........................................... گفت در آن لحظه خداي كريم ........................................... ...........................................	.............................. .......... 1 .......... .............................. ..............................	........................................... اي بفديناه بذبح عظيم ........................................... ...........................................

چنانچه عمل نخل برداري در عصر عاشورا صورت گيرد، معمولاً پس از اتمام مراسم نخل برداري، عزاداران تا غروب آفتاب به عزاداري ادامه مي دهند و پس از غروب آفتاب و اذان مغرب و خواندن نماز، مراسم شام غريبان را با حدت و تجسم غربتي خاص، با رفتن از اين محل به آن محل در حالي كه تعدادي از عزاداران به ويژه كودكان، شمع در دست به نشانه تاريكي بيابان كربلا و پراكنده شدن كودكان خردسال خانواده امام حسين -ع- در آن بيابان در غروب عاشوراي سال شصت هجري قمري، به مراسم دهه اول ماه محرم خاتمه مي دهند.

اما اين سوال همواره در ذهنشان مي ماند كه مگر چند سال از مرگ پيامبر گرامي اسلام -ص- و جد بزرگوار حسين بن علي -ع- گذشته بود كه مسلمانان اين گونه رنگ عوض نموده و وصاياي آن حضرت را به فراموشي سپردند و "مثل اهل بيتي كسفينه نوح" را ناديده گرفتند و چنان كردند كه تاريخ از جواب دادن شرم دارد.

نخل محله گرمسير تفت در يزد؛ اين نخل به همراه نخل تكيه شاه نعمت الله ولي تفت و نخل هاي ميدان شاه و ميدان امير چقماق يزد چهار نخل مهم استان يزد هستند كه دو نخل تفت همچنان برداشته مي شوند.

2- نخل برداري در يزد ۩

برگزاري مراسم عزاداري و تعزيه خواني به ويژه به ياد جانفشاني و آزادمردي حضرت سيد الشهداء -ع- در يزد، از سابقه اي طولاني برخوردار است.

مردم متدين دار العباده يزد، هر ساله در يك يا چند روز از دهه اول محرم و حتي تا سيزدهم محرم، اقدام به «نخل برداري» يا به گفته خودشان «نقل برداري» مي نمايند. البته در شهادت برخي ديگر از ائمه هدي نيز ممكن است مراسم نخل برداري را به جا آورند. مراسم نخل برداري در شهر هاي تابعه و حتي روستا ها كه عموماً داراي نخل هستند نيز برگزار مي شود.

عزاداران حسيني در يزد، اعتقاد راستيني به عمل نخل برداري دارند، تا حدي كه براي رفتن در زير نخل و شركت در نخل برداري، نذر مي كنند و يا بهترين دام خود را در پاي نخل، قرباني مي نمايند و حتي برخي براي رفع حاجت خود به نخل متوسل مي شوند و يا بعضي هرگاه به نخل برسند، به نخل، سلام مي دهند و دست بر آن سوده، به سر و صورت و اندام خود به تيمن و تبرك مي كشند.

مراسم نخل برداري نيز همچون تشكيل هييت هاي عزاداري، داراي قواعد و قوانين خاص خود است؛ مثلاً هر جبهه از نخل، مربوط به يك يا چند محل است، البته اگر نخل آنچنان بلند و سنگين باشد؛ مانند نخل «ميدان بعثت» ^{(1) ۞}، «ميدان مير چقماق» يا نخل «حسينيه شاه ولي» شهر «تفت» كه ارتفاع آن به يازده متر مي رسد.

در مورد ساعت نخل برداري نيز زمان هاي متفاوتي وجود دارد؛ مثلاً در محله «كوچه بيوك» يزد در صبح عاشورا، در «خير آباد» در يك ساعت به ظهر عاشورا، در «اشكذر» نيز در عصر عاشورا و در ساير جا ها نيز كمابيش در همين ساعات، نخل برداري صورت مي گيرد.

گفتني است كه چند سالي است در برخي جا ها، نخل كوچكي را تهيه و به گروهي از نوجوانان مي سپارند تا پيشاپيش نخل بزرگ به حركت درآورند، تا هم نوجوانان براي رفتن به زير نخل بزرگ در سال هاي آينده تمرين كنند و هم بر عظمت نخل برداري، افزوده، و دل هاي بيشتري رقيق گردد.

نخل ميدان امير چقماق را تنها آذين بندي مي نمايند و چندين سال است كه به دليل كهن بودن و امكان شكسته شدن، آن را تكان نداده اند. نخل ميدان بعثت در حد تزيين و انجام مراسم شام غريبان از آن استفاده مي كنند و تكان داده نمي شود؛ البته وجود شبكه هاي برق و مخابرات را در جابجا نكردن نخل ها نبايد ناديده گرفت. اخبار موثقي در اختيار است كه نزديك به دويست سال پيش، فردي به نام «مشهدي علي» متولي نخل بعثت بوده و پس از او، پسران وي، «جواد»، «رسول» و «عبد الحسين» ^{(2) ۞}، متوالياً كار آذين بندي و نخل برداري را نظارت و راه اندازي مي نموده اند.

نخل ميرچقماق نيز به وسيله مرحوم «استاد علي ني ساز» و سپس پسرش -«استاد رضا ني ساز»- ، تزيين و نظارت مي شده است. آقاي «محمد علي كشوري» -فرزند «سيد رضا»- نقل مي كند كه در زمان برگزاري مراسم نخل برداري، حاكم يزد در ايواني به تماشا مي نشسته و پس از پايان مراسم، به بابا ها و متوليان نخل، هديه و خلعت مي داده و در زمان فعل، متوليان متعددي كار ساماندهي نخل را انجام مي دهند كه از معروف ترين آنها، «علي اصغر حلاج زاده» است كه نزديك به چهل سال به اين امر، مبادرت مي ورزد.

3- نخل برداري يزدي ها از نگاه ديگران ۩

3-1- خانم مريت هاكس ۩

خانم «مريت هاكس» -نويسنده كتاب «ايران، افسانه و واقعيت»- كه در اواخر زمستان 1933 م. (1311 ه.ش) به ايران آمده و از يزد ديدن كرده است، چنين مي نويسد: "مردم مسلمان يزد، بسيار متعصب اند. امسال وقتي از سوي دولت، دستور رسيد كه دسته هاي عزاداري، مجاز نيستند نخل هاي بزرگ و آيينه كاري شده حامل پيكر امام حسين را همراه خود حركت دهند، آشوب ها برخاست و چون مردم اطلاع يافتند كه دسته هاي عزاداري به هيچ وجه نبايد تشكيل شود و به هيچ كس اجازه زنجير زدن يا قمه زدن ^{(3) ۞} داده نمي شود، آشوب ها شدت يافت؛ زنان در ميدان شهر جمع شده و به شهرباني حمله كردند و پاسبان ها فقط پس از رسيدن پنجاه سرباز مسلح توانستند از پرتاب سنگ آنها جلوگيري كنند و آن سال، نخل برداري مفصل، صورت نگرفت."

3-2- استاد عبدالحسين آيتي تفتي ۩

«استاد عبد الحسين آيتي تفتي» در «تاريخ يزد» چنين مي نگارد: "نخل بندي در يزد، آن هم از قديم، عنوان داشته؛ ولي نه به اين صورت و مقصد، بلكه مخصوص بوده است به آرايش كمي از گل هاي مصنوعي كه حامل آن را «نخل» و گل كاري آن را «نخل بندي» مي گفته اند كه براي جشن ها و سور ها و ماتم ها از آن استفاده مي كرده اند. در جلوي عروس، نخل حركت مي داده اند كه از گل هاي طبيعي يا مصنوعي، نخل بندي شده بود. در بردن جنازه ميت هم آنگونه نخل بندي ها، بوده است. سعدي -عليه الرحمه- مي گويد:"

........................................... نخل بندم ولي نه در بستان ........................................... ...........................................	.............................. .......... 2 .......... .............................. ..............................	........................................... يوسفم من ولي نه در كنعان ........................................... ...........................................

همچنين استاد آيتي مي گويد: "نخل و نخل بندي در همه ايران رايج است، ولي در هيچ شهر و شهرستان، مانند يزد و تفت، پرهياهو نيست. در يزد دو نخل بزرگ كه هنوز اسكلت آنها در دو ميدان مير چقماق و ميدان شاه ^{(4) ۞} موجود است و گويند قدمت نخل مير چخماق، بيشتر، و چهارصد سال از عمر آن گذشته است. در تفت هم نظير يزد، عيناً دو نخل بزرگ وجود داشته و دارد كه يكي در «محله گرمسير» و ديگري در «حسينيه شاه ولي» تفت است. ^{(5) ۞}

تشريفات اين چهار نخل بزرگ، اينگونه بوده كه از روز پنجم محرم، شروع مي كرده اند به بستن آن نخل ها كه تا شب عاشورا، آيين آذين بندي آنها، اتمام مي شده است. علم هاي بزرگ چوبي يا آهني كه «شدّه» (/ŝad.²ā/) ناميده مي شده و پارچه هاي گرانبها بر آن بسته و شال هاي ترمه و زينت هاي ديگر بر آن افزوده و قريب بيست نفر هم در درون نخل از پايين تا بالا بر تير ها سوار شده، بر وزن آن مي افزودند؛ و از صبح تا عصر عاشورا، اين تشريفات تكميل مي شد و از ظهر، دسته هاي مردم شروع مي كردند به آمدن؛ بعضي براي حركت دادن نخل و بعضي براي تماشا و عزاداري. آنها كه حامل نخل بودند، به سر شانه هاي خود، پارچه هاي بسياري كه چون متكا بود، بسته بودند. اقلاً دو تا سه هزار نفر از اينگونه مرد جوان و قوي بنيه در برداشتن نخل، شركت مي كردند. ^{(6) ۞} تير ها يا پايه هاي زير نخل پر مي شد و جمعيت از صحن و بام و اطراف ميدان، چنان احاطه داشتند كه عبور از وسط آنها، ممكن نبود يا مشكل بود. طرف عصر كه همه مقدمات، فراهم شده و جمعيت به قدر لزوم به زير نخل رفته بودند، سردسته ها با صداي بلند، خبردار گفته و صدا در صدا پيچيده، با صداي سوم، نخل حركت مي كرد و آن كوه باعظمت بر شانه ها، به شمال و جنوب ميدان آمد و شد كرده، هفت يا نه و گاهي يازده مرتبه از اين طرف ميدان تا آن طرف كه پانصد قدم فاصله بود، مي بردند و باز مي آوردند و اين رويه در يك ساعت از روز، در هر چهار ميدان يزد و تفت، معمول و مجري مي شد.

البته در فلسفه اين عمل مي گويند از آنجا كه سيد الشهدا را در كربلا كسي تشييع نكرده، همه ساله، بعدازظهر عاشورا، دوستان آن حضرت اين عمل را مجري مي دارند كنايه از تشييع جنازه و جبران بي مهري دشمنان و خلاصه اينكه يك نوعي از اظهار وفا و ارادت دوستان و شيعيان حسين بن علي -ع- است."

آيتي در بخش ديگري از كتاب، نخل برداري را از ايران نمي داند و آن را به برخي فرقه هاي هندي مربوط مي داند.

نخل و تكيه امير چقماق يزد؛ تكيه امير چخماق باشكوه ترين و زيباترين تكيه جهان است كه بر يك عرض ميدان امير چخماق ساخته شده است؛ همانطور كه در عكس مشخص است وسط و پايين اين تكيه ورودي بازار حاجي قنبر است.

Mike Gadd; Flickr.com

3-3- علي اصغر مهاجر ۩

در كتاب «يزد در سفرنامه ها» گردآوري «اكبر قلمسياه»، به نقل از سفرنامه «علي اصغر مهاجر»، در مورد نخل در يزد آمده است كه: "پشت ورودي دروازه اميرچقماق را برانداز كرديم. چون نتوانستيم چيزي به گفته هاي ديگران در اين باب بيفزاييم، دوباره به ميدان آمديم تا روانه مسجد جامع شويم؛ اما اسكلت حيواني عظيم الجثه از عهد عتيق در كنار ميدان، نظر ما را به خود كشيد. بعد ها نظير اين اسكلت را در يكي دو شهر ديگر هم ديديم كه همه از يك تيره بودند؛ اما عظمت هيچ يك به پايه اين اسكلت حيرت آور كه در گوشه ميدان امير چقماق افتاده بود، نمي رسيد. اسم اين حيوان، نخل است و شما در هيچ يك از كتاب هاي حيوان شناسي و گياه شناسي، نام او را پيدا نخواهيد كرد.

تقلاي غير مالوف عكاس براي برداشتن عكس از اسكلت اين حيوان غول پيكر در نظر ما، نشان آن بود كه نخل، هم سابقه تاريخي دارد و هم من جميع الجهات، نادره اي است هنري. اگر اشتباه نكنيم، نخل همان وظيفه اي را در شهرستان ها به عهده دارد كه آن وقت ها، «عماري» ^{(7) ۞} در تهران به عهده مي گرفت و با اين تفاوت كه بلند كردن و راه بردن نخل با همه چيز هايي كه به هيكل چوبين آن مي آويزند، به همت و عرق ريزي دويست مرد، محتاج است.

مقدار تير و چوبي كه در ساختمان آن به كار رفته، با تخمين نزديك به تحقيق، مصالح چوبي پنج خانه يزدي را تامين مي كند و عجب است كه هيچ معماري در شهر يزد به اين فكر نيفتاده و هيكل آن، دست نخورده در گوشه ميدان خوابيده است. گاهي ثقالت برخي از آثار، مايه دوام و بقاي آنها مي شود و اولياء امور را از وسوسه صرف وجوه، نجات مي دهد. ^{(8) ۞} به يقين نخل، يكي از اين آثار است و شايد يكي از درشت ترين آنها باشد و اگر ايراد شود كه چرا مردم زحمتكش و فقير يزد، مانند تهي دستان شهر هاي ديگر ايران، با آنكه خود در خانه هاي محقر و گلين زندگي مي كنند، چنين چيز هايي عظيم و كم مصرف مي سازند؟ مي گوييم به همان دليل كه مردم اصفهان، «مسجد شيخ لطف الله» و «مسجد شاه» و «عمارت عالي قاپو» و «چهل ستون» ساخته اند و به همان دليل كه «پارنتون» و «معبد زئوس» در «آتن»، «سن پطر» در «واتيكان» و «نتردام دوپاي» در «پاريس» به وجود آمده؛ به همان دليل ...!

انگيزه پديد آمدن اينگونه آثار غول آسا در سراسر دنيا، يكسان است. اينها به منزله اتاق مهمان خانه هر ملت است. غريبه را در اين اتاق ها پذيرايي مي كنند تا وسعت زندگي خود را در مقياس آنها، نمايش دهند. هر كس به سرزمين بيگانه مي رود، اگر قصد اقامت نكند، از درون اينگونه آثار به زندگي مردم آن سرزمين نگاه مي كند. پس چه بهتر كه آنها را هرچه بزرگتر و نظرگير تر بسازند.

اسكلت نخلي كه در ميدان امير چقماق افتاده، گرچه امروزه همراه با شعاير تند مذهبي در پس گرد و خاك كهنه ساز زمان پنهان شده است، ولي در حد خود، اثري است عظيم. پيداست كه مردمي غيرتمند و فقير از نان و آب خود مايه گذاشته اند و دسته جمعي، اين عماري سنگين وزن را ساخته اند تا در ايام عزاداري، نمايشي شايسته شهر خود بدهند."

3-4- جلال آل احمد ۩

«جلال آل احمد» در سفرنامه خود به يزد چنين آورده است: "يزد از يك نظر، موزه ابزار عزاداري محرم است. سه چهار تا نخل بزرگ در گوشه و كنار شهر است. در روزگاري كه آسمان شهر را، شبكه بندي درهم و برهم سيم كشي هاي برق و تلفن، مغشوش نكرده بود، براي حركت دادن هر كدام از آنها، دست كم صد مرد لازم بوده است؛ اما سيم هاي تمدن در آسمان شهر، پاي اين نخل ها را مدت هاست به زمين كوبيده و اكنون هر كدام، به گهواره مشبكي مي مانند كه انگار روزي اسباب بازي غولي بوده و گمان مي كني از وقتي دوران جن و پري و افسانه هاي گرز صد من رستم، تمام شده است، اين بازيچه ها نيز دل غول بچه ها را زده اند كه در گوشه اي شان انداخته اند و رفته اند؛ نخل ميدان شاه، نخل ميرچقماق و ديگر نخل ها كه اسمشان را فراموش كردم. خودشان نخل را «نقل» مي گفتند."

3-5- فرد ريچاردز ۩

«فرد ريچاردز» در سفرنامه خود نوشته: "در يزد مراسم محرم با چنان شور و حرارتي برگزار مي شود كه بعضي اوقات به يك نوع جنون مذهبي مبدل مي گردد. در ميدان كه مقابل مدخل اصلي بازار واقع شده، چوب بست بزرگي تعبيه شده كه نماينده يك نوع تابوتي است به نام نخل؛ و هر سال آن را با شال و آيينه مي پوشانند. اين دستگاه عجيب و غريب به وسيله صد ها تن مرد، دور ميدان حمل مي شود. اين مردان در زير نخل اجتماع مي كنند تا ثواب حركت دادن آن نصيبشان شود؛ گرچه تصور مي كنند كه اين نخل توسط «حضرت فاطمه» حركت مي كند.

مسلمانان متعصب يزد، اين مراسم برجسته را در يك محيط خفه كننده اي به مورد اجرا مي گذارند. اين دستگاه يا چوب بست، از قطعات عظيم چوب كه وزن آنها نيز خيلي زياد است، ساخته شده و به قدري بزرگ است كه نمي توان آن را از ميدان خارج كرد و يا از در اصلي بازار كه به كوچه منتهي مي گردد، داخل كرد."