معماری اقلیمی ایران در دشت های فلات (کویر ها) [2 از 2]

4- نوع مصالح ۩

مصالح مورد استفاده در این منطقه، عمدتاً گل، خشت و آجر است. این نوع مصالح در منطقه به وفور یافت می شوند، تهیه آنها ارزان است و سابقه دیرینه کاربرد در این نواحی را دارند. از نظر اقلیمی نیز عملکرد خوبی دارند؛ زیرا در طی روز دیر گرم می شوند و شب هنگام دیر حرارت را پس می دهند، که باعث تعدیل نوسان حرارت در طی شبانه روز در ساختمان می شود.

از لحاظ عملکرد اقلیمی، می توان دو حیاط، یکی در خانه های مدرن و دیگری در ابنیه سنتی منطقه را مقایسه نمود. در حیاط خانه های امروزی، معمولاً از موزاییک، آسفالت و نرده ها و در های آهنی استفاده می شود. این نوع مصالح، به سرعت حرارت آفتاب را به خود جذب می کنند و در روز های گرم تابستان، هنگام بعد از ظهر، راه رفتن با پای برهنه روی کف این حیاط و یا دست زدن به نرده ها و در های فلزی ممکن نمی باشد؛ در صورتیکه در حیاط ابنیه سنتی که با آجر فرش شده، دمای هوا بر روی سطح آجر بسیار کمتر از آسفالت و یا موزاییک است و در شب هنگام نیز که هوا سرد می شود، این آجر ها هنوز حرارت را در خود حفظ کرده اند و فضای حیاط، زود سرد نمی شود.

در این منطقه، از چوب جهت در و پنجره و گاهی، ستون ایوان ها و تیر افقی در داخل سقف استفاده می شود. سنگ نیز عمدتاً برای پی و کرسی چینی به کار می رود.

شکل 21: دورنمایی از بافت شهری و مسجد تاریخی زواره در استان اصفهان.

زهرا لطفی و نغمه بحرانی

5- زواره ۩

"پیشینه زواره را که «ریگستان» نیز نامیده می شود، می توان تا زمان ساسانیان دنبال کرد زیرا به طوریکه گفته می شود این مکان یا اردستان که در پانزده کیلومتری آن واقع است، زادگاه انوشیروان بوده است. ... در عهد سلجوقیان، این محل مانند اردستان، شهر ثروتمندی گردیده و بنا های شایان اهمیت، از آن دوره باقی مانده است." ^{(1) ۞}

شهرک تاریخی زواره در استان اصفهان و در شمال شرقی اردستان واقع است. ارتفاع این شهرک از سطح دریا، 905 متر است و در عرض جغرافیایی 33.30 درجه قرار دارد. به دلیل اینکه زواره در حاشیه دشت مرکزی ایران واقع شده، لذا آب و هوای آن گرم و بسیار خشک است؛ به نحوی که میانگین بارش سالیانه آن از 103 میلی متر تجاوز نمی کند و اکثر این بارندگی نیز از اواسط پاییز تا اواسط بهار می بارد و در طی شش ماه از سال، هوا گرم و بارندگی و رطوبت هوا بسیار اندک است.

اقتصاد این شهرک، عمدتاً بر مبنای امور کشاورزی از قبیل کشت گندم و جو و محصول باغات و صنایع دستی است؛ ولی از آنجاکه مقدار ریزش باران سالیانه کم می باشد، لذا کشاورزی به صورت دیم در این منطقه وجود ندارد. مزارع زواره در سابق توسط قنات های متعدد اطراف شهرک، آبیاری می شده؛ ولی هم اکنون فقط چهار رشته قنات به نام های تقی آباد، کهنگ، مهر و گرم هنوز آب دارند و بقیه آب مصرفی از طریق بیست حلقه چاه عمیق که اکثراً در سمت غرب شهرک قرار دارند، تامین می شود. کشتزار های اهالی نیز عمدتاً در سمت غرب و جنوب غرب، در مسیر جاده زواره به اردستان قرار دارند.

شکل 22: دورنمایی از زواره از بالای حسینیه بزرگ؛ حصار قلعه قدیمی و گنبد یخچال در سمت چپ آن در مرکز عکس دیده می شود.

زهرا لطفی و نغمه بحرانی

طراحی شرایط آسایش در مجاور کویری بزرگ و پهناور، کاری بسیار مشکل است و به منظور فراهم نمودن محیط مناسب برای سکونت انسان، شناخت صحیح شرایط اقلیمی و حداکثر استفاده از امکانات محیطی و حفاظت از فضا های مسکونی در برابر عوامل نامطلوب ضروری است.

در این شهرک، باد مطلوب در تابستان، که به نام «باد خراسان» معروف است، از سمت شمال شرق می وزد. با توجه به نقشه هوایی (شکل 20)، مشخص است که کل بافت شهر، سمت کوچه ها و معابر اصلی و حیاط مرکزی ساختمان ها، رو به سمت این باد و پشت به آفتاب گرم بعد از ظهر تابستان و همچنین «تفت باد» که باد نامطلوب بسیار گرم است، قرار دارد. بدین ترتیب در ایام بحرانی سال یعنی در فصول گرم، بافت شهر و اجزاء آن در مقابل آفتاب گرم و باد نامطلوب، محافظت شده و از باد مطلوب خراسان، جهت تعدیل حرارت در تابستان، استفاده گردیده است. به عبارت دیگر، طراحی شهری و همچنین طراحی معماری، با استفاده از ساده ترین و طبیعی ترین امکانات، در جهت تامین شرایط آسایش انسان، صورت گرفته است.

شکل 23: منار قدیمی مسجد پا منار در زواره در استان اصفهان مربوط به دوره سلجوقی؛ این منار پس از منار مسجد جامع ساوه، قدیمی ترین منار در ایران است.

زهرا لطفی و نغمه بحرانی

در زواره، خصوصیات یک شهرک مناطق کویری ایران به بهترین نحو مشهود است و علاوه بر رعایت جهت باد و آفتاب، مسایل دیگر اقلیمی نیز رعایت شده است. بافت شهر به صورت متراکم و فضا های شهری مانند معابر، میادین و حسینیه ها، کاملاً محصور می باشند (شکل20). کلیه ساختمان ها، اعم از مذهبی، تجاری، خدماتی و مسکونی، کاملاً درونگرا بوده و تمامی بازشو ها بجز ورودی، به حیاط مرکزی باز می شوند و پوسته خارجی ابنیه، کاملاً بسته می باشند. مصالح مورد استفاده نیز، مانند سایر روستا ها و شهرک های مشابه، از گل، خشت و آجر است و در و پنجره ها، چوبی می باشند. ضخامت دیوار ها نسبتاً زیاد است که خود علاوه بر تقویت استحکام بنا، باعث تعدیل نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز می گردند.

در زواره، طاق ها به صورت گنبدی و قوسی هستند و از چوب جهت پوشش بام، استفاده نگردیده است. سمت جنوبی خانه های چهارفصل، یعنی همان قسمت تابستان نشین، غالباً مرتفع تر از سایر قسمت های خانه می باشد و اطاق اصلی تابستان نشین در اکثر خانه ها به صورت چهار صفه یا چهار ایوانی است و یک چهار طاقی در بالای آن قرار دارد (شکل 21) که بخشی از نور و تهویه اطاق را تامین می کند. در طرفین بعضی از اطاق های چهارصفه که بزرگتر هستند و به نام حوضخانه معروف می باشند، غالباً یک جفت بادگیر کوتاه چهار طرفه وجود دارد و اگر زیر حوضخانه، سرداب قرار داشته باشد، بادگیر، علاوه بر حوض خانه به سرداب نیز راه دارد.

با وجود کوچکی و جمعیت نسبتاً کم این شهرک ^{(2) ۞}، ساختمان های با ارزش متعددی در زواره وجود دارد. علاوه بر خانه های مسکونی، می تون از مسجد جامع زواره، متعلق به دوره سلجوقی که اولین مسجد چهارایوانی ایران بوده و بعد ها به صورت الگو برای سایر مساجد سبک ایرانی قرار گرفته و همچنین از مسجد پامنار که دارای یکی از قدیمی ترین مناره های ایران است (شکل 23)، منار مسجد ابن کویر، مسجد امام حسن (ع)، مجموعه میر بهاء الدین حیدر، امامزاده یحیی، بازار، یخچال، دو حسینیه، قلعه قدیمی و چندین آب انبار و حمام نام برد.

ولی جای تاسف است که بافت قدیم زواره با وجود داشتن پیشینه تاریخی بسیار باارزش و معماری اقلیمی و در عین حال بسیار زیبا، مانند بافت قدیم سایر شهر های ایران، در حال فروپاشی و از بین رفتن است و بنا های قدیمی این شهرک به تدریج، جای خود را به سیمان و تیرآهن می دهند.

شکل 24: یک گذر بین محله ای و ساباط در بافت قدیم دزفول در استان خوزستان.

قاسم درودگر

6- دزفول و شوشتر ۩

در سمت جنوب غربی رشته کوه زاگرس، آنجا که سطح ناهموار کوه تمام، و دشت مسطح خوزستان شروع می شود، از لحاظ آب و هوایی، شرایط خاصی دارد؛ زیرا این ناحیه از یک طرف پشت به کوه و از طرف دیگر رو به دشت خوزستان و پس از آن خلیج فارس دارد. رطوبت خلیج بدون مشکل به این ناحیه می رسد منتها به لحاظ فاصله نسبتاً زیاد حدود 250 کیلومتر، از مقدار رطوبت هوا کاسته می شود. بدین جهت رطوبت شهر هایی در این نواحی، مانند دزفول با معدل رطوبت نسبی 59% در ساعت 6:30 صبح، از رطوبت بنادر مجاور خلیج فارس مانند آبادان با معدل رطوبت نسبی 63% در ساعت 6:30 صبح، کمتر است ولی به مراتب، بیش از مناطق گرم در فلات مرکزی ایران مانند یزد با رطوبت نسبی 43% در ساعت 6:30 صبح، می باشد. برای اطلاعات بیشتر به اطلاعات آمار وضع جوی مناطق مختلف اقلیمی که در بخش سوم کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران نوشته وحید قبادیان آمده است، مراجعه کنید.

با توجه به میزان درجه حرارت و رطوبت نسبی، می توان این ناحیه را از لحاظ اقلیمی، بین منطقه گرم و خشک مناطق مرکزی ایران و گرم و مرطوب سواحل جنوبی کشور، محسوب نمود. در دو شهر باستانی دزفول و شوشتر که هر دو دارای بافت شهری قدیمی ای به مقیاس بسیار وسیع می باشند، ملاحظه می شود که اقلیم گرم و نیمه مرطوب، باعث ایجاد بافت شهری و فرم ابنیه ای شده که حالت بینابین با بافت شهری و فرم ابنیه در دو منطقه گرم و خشک و گرم و مرطوب دارد.

همان گونه که در همین مقاله ذکر شد، در شهر های گرم و خشک مانند یزد، نایین و زواره، بافت شهری متراکم، و ابنیه، کاملاً درون گرا می باشند و کلیه بازشو ها به درون ساختمان باز می شوند. در کوچه های مناطق مسکونی اینگونه شهر ها، عابر با نمای دیوار هایی که بجز یک درب ورودی کوچک، هیچگونه بازشویی به بیرون ندارند و با کاهگل اندود شده اند مواجه می شود. اغلب، بعد از ورود به خانه می توان زیبایی آجر و ظرافت های معماری ایران را مشاهده نمود ولی در دزفول و شوشتر، آجرکاری های کم نظیر و ریزه کاری های بسیار زیبا را در تمامی معابر و در سطح شهر می توان مشاهده کرد. یکی از دلایل این مطلب به خاطر حرارت طاقت فرسا و رطوبت نسبتاً زیاد هوا در طی حدود نیمی از سال است. جهت مقابله با این حرارت و رطوبت بیش از حد، تهویه دو طرفه هوای داخل بنا، ضروری است و به همین دلیل، ساختمان های این دو شهر، مانند مناطق گرم و مرطوب جنوب کشور، به صورت نیمه درونگرا هستند و بازشو ها بر روی سطوح داخلی و خارجی بنا قرار می گیرد و هر دو نما از لحاظ اهمیت و زیبای، تقریباً یکسان هستند و روی هر دوی آنها، نماسازی انجام می شود؛ اگرچه مانند خانه های سواحل جنوبی، در اینجا نیز نمای داخلی، قدری زیباتر و پرکار تر از نمای خارجی است.

بر خلاف ساختمان های کرانه جنوبی کشور، در دزفول و شوشتر، طاق ها به صورت گنبدی و قوسی است و مهارت اجرایی و زیبایی طاق ها در این دو شهر، قابل مقایسه با زیباترین طاق ها در شهر های فلات مرکزی ایران می باشد. همچنین در اینجا، قوس های بالای بازشو ها و رواق ها به صورت جناغی هستند؛ یعنی مشابه آن چیزی که در نواحی مرکزی ایران مشاهده می شود. در سواحل جنوبی کشور، اکثر قوس ها به شکل نیمدایره می باشند که تحت تاثیر شیوه معماری کشور های عربی و هند بوده است.

از لحاظ بافت شهری، اکثر خصوصیاتی که در شهر های حاشیه کویری وجود دارد، در اینجا نیز دیده می شود؛ مانند فضا های محصور و کوچه های باریک و پیچ در پیچ. در اینجا نیز کوچه ها باعث پیوستگی و اتصال فضا های شهری می شوند و با تغییراتی که در بدنه کوچه یا گذر به وجود می آید، خبر از اهمیت مکانی آن محل می دهند. در نقاطی که گذر به بازارچه محله می رسد، معمولاً روی آن، چند طاق قرار دارد و در مرکز محله، عرض گذر زیاد شده و به صورت میدانگاهی برای تجمع اهل محل درآمده است.

شکل 26: پل آبشار از مناطق دیدنی شوشتر در استان خوزستان است که در آن معماری و طبیعت به بهترین شکل تلفیق گردیده است.

در این گذر ها، انسان، واقعاً مفهوم هماهنگی و گوناگونی در مقیاس انسان را حس می کند. این گذر ها با وجود دارا بودن انسجام و وحدت بصری از لحاظ شکل، رنگ و نوع مصالح، از تنوع کافی از نظر نحوه اجرا، ابعاد و فرم برخوردارند و برای هر عابر پیاده ای می تواند بسیار جالب و دلپذیر باشد. امری که متاسفانه در معابر امروزی، کمتر دیده می شود.

در قدیم چون محدوده زمین هر ساختمانی، مانند امروز، مستطیل شکل نبوده و مقررات و ضوابط شهرداری نیز از لحاظ حریم فضای معابر، همانند زمان حاضر، مدون نبوده و به علاوه، هر محله ای در بافت شهری، تقریباً خودمختار و اهل محل از لحاظ قومی و یا صنفی، هم مسلک بوده اند، لذا در بسیاری از موارد، گسترش خانه بر روی کوچه نیز ادامه می یافته و یک یا چند اطاق بر روی گذر می ساختند و عبور و مرور از زیر این اطاق ها که ساباط نامیده می شده (شکل 24)، انجام می گرفته است.

این ساباط ها علاوه بر سایه، باعث ایجاد کوران نیز می شدند؛ امری که در مناطق گرم و نیمه مرطوب، ضروری است. همانند این ساباط ها را می توان در بافت قدیم اکثر شهر ها و روستا های مناطق گرم و خشک، گرم و نیمه مرطوب و همچنین سرد و کوهستانی، دید. ساباط، باعث تعدیل درجه حرارت گذر می شود. در مناطق کوهستانی و سرد، ابعاد ساباط، کوچک ولی در مناطق گرم و خشک و مخصوصاً گرم و مرطوب، ابعاد ساباط، بزرگ می باشد.

به طور کلی، طول و عرض حیاط های خانه های مسکونی در دزفول و شوشتر، نسبت به حیاط های مشابه در مناطق مرکزی ایران، کوچکتر، و از خانه های سواحل جنوبی، قدری بزرگتر است. ارتفاع اطاق ها نیز از اطاق های مشابه در سواحل جنوبی کوتاهتر است. در این دو شهر، جهت پی، از سنگ و به منظور نماکاری و اجرای طاق ها، از آجر استفاده می شود.

به جرات می توان بیان نمود که شاهکار فن و هنر معماری با آجر ایران، در دو شهر دزفول و شوشتر نمایش پیدا می کند. در این دو شهر، تقریباً کل مجموعه بافت قدیم، با آجر های نما پوشیده شده است و هر ساختمان، طرح مخصوص به خود دارد. اینگونه ابنیه، هنوز به مقدار وسیع در کل بافت قدیم هر دو شهر وجود دارد ولی روند «توسعه»، گریبانگیر این دو شهر نیز شده است. خیابان کشی های بدون مطالعه و اقدامات غیر منطقی مسئولان، خطری عمده در از بین رفتن هویت و اصالت این دو شهر محسوب می شود. آثار پیش از اسلام نیز مورد تهدید قرار دارند. ضمن بازدید نگارنده از کاخ خشایار شاه در شهر تاریخی شوش ^{(3) ۞} در سال 1367، مطلع شدم که شهرداری آن شهر، خواهان تبدیل این کاخ هخامنشی به یک پارک است.

7- ساختمان های گلی، خشتی و آجری ۩

به دلیل اینکه چوب در مناطق گرم و خشک، کمیاب است و از آن، جهت سرپناه نمی توان استفاده نمود و سنگ نیز فقط در مناطق کوهستانی و کنار رودخانه ها یافت می شود، لذا تنها مصالحی که به منظور امور ساختمانی به صورت گسترده در این مناطق می توان استفاده نمود، خاک است. با توجه به آمار های نوع مصالح در ساختمان ها، مشاهده می شود که در کل ایران و به خصوص در مناطق گرم و خشک کشور، ساختمان های اجرا شده با مصالح خاکی به مراتب بیشتر از هر نوع ساختمان دیگری است. برای اطلاعات بیشتر به جداول 2 و 3 در بخش سوم یا ضمیمه کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران نوشته وحید قبادیان مراجعه کنید.

شکل 27: سقف اطاق یک خانه در حال تخریب در بافت قدیم شوشتر در استان خوزستان.

7-1- ساختمان های گلی ۩

ساختمان های گلی از قدیمی ترین انواع ابنیه می باشند و یکی از اولین نوع ساختمان هایی که بشر بعد از شروع زندگی کشاورزی و یکجا نشینی آغاز کرد، این نوع ساختمان ها هستند. دلیل این امر هم به این خاطر است که مصالح آن بسیار ابتدایی و قابل دسترس است و به مهارت و تبحر چندانی برای اجرای آن، احتیاج نیست. "از نخستین ساختمان های گلی ای که در ایران، باقی مانده های آن به جا مانده، در گنج دارا در لرستان می باشد که قدمت آن به اواسط هزاره هشتم تا هفتم قبل از میلاد می رسد." ^{(4) ۞}

برای ساختن این نوع ابنیه، ابتدا زیر محل دیوار ساختمان را قدری می کنند. برای اجرای دیوار، مقداری خاک رس که احیاناً به آن ماسه و کاه نیز اضافه شده را به مدت چند روز به صورت آبخوره، در حوضچه هایی قرار می دهند. پس از آنکه آب، کاملاً اطراف دانه های خاک رس و ماسه را گرفت، مخلوط را توسط دست و پا به هم می زنند. این عمل که به آن «ورز دادن» اطلاق می شود، بسیار ضروری است و هرچه مخلوط، بیشتر ورز داده شود، مخلوط، بهتر قاطی می شود و در نتیجه، کار، بهتر و همگن تر خواهد بود. در سابق بر این، گاهی اوقات، صاحب کار مقداری سکه پول داخل مخلوط می ریخت تا کارگران به خاطر پیدا کردن سکه ها، مخلوط را بیشتر ورز دهند.

آب این مخلوط نباید زیاد باشد و مخلوط باید نسبتاً سفت باشد. پس از آماده شدن مخلوط، بنّا شروع به چیدن دیوار می کند. طریقه کار بدین شکل است که بنّا هر دفعه با دو دست، مقداری از مخلوط را بر می دارد و در محل دیوار قرار می دهد. این عمل را آنقدر دورتادور دیوار انجام می دهد تا ارتفاع دیوار به حدود 70 و یا 80 سانتی متر برسد. سپس می گذارد که مخلوط قدری خود را بگیرد و سفت شود. پس از آن، شروع به چیدن ردیف دوم می نماید و این بار نیز حدود 70 سانتی متر از دیوار را می چیند و باز قدری صبر می کند تا دیوار خود را بگیرد. این عمل را ادامه می دهد تا کل دیوار ساخته شود. در قسمت هایی که بازشو ها قرار دارند، بنّا، گِل نمی چیند و جای آنها را خالی می گذارد. پس از رسیدن ارتفاع دیوار به بالای بازشو، روی بازشو دو تیر چوبی قرار داده می شود و ردیف های بعدی گل، روی آنها اجرا می شود. روش معمول تر این است که محل بازشو ها را هم با گل می چینند و پس از رسیدن ارتفاع دیوار به بالای بازشو، دو تیر چوبی روی محل بازشو قرار می دهند. پس از اینکه دیوار ها خشک شدند، با کلنگ، گلی را که در محل بازشو ها قرار دارد، خالی می کنند و تیر های بالای بازشو، مانع از فرو ریختن باقی دیوار بالای بازشو می شود. به خاطر نحوه چیدن دیوار در این روش، به دیوار های گلی، دیوار های چینه هم اطلاق می شود.

شکل 28: دورنمایی از محوطه اطراف پل آبشار در شوشتر در استان خوزستان که بخشی از زیبایی طبیعی و زیست اقلیمی این شهر را نشان می دهد.

قطر پایین دیوار حدود 70 سانتی متر و یا بیشتر است و هرچه دیوار بالاتر می رود، از قطر دیوار کاسته می شود. قطر بالای دیوار چیزی حدود 40 یا 50 سانتی متر است. پس از اتمام دیوار ها، سقف ساختمان را می زنند. برای اجرای سقف، از تیر های چوبی، ساقه های درخت و گِل استفاده می کنند. نکته مهم اینکه سطح سقف باید قدری بزرگتر از سطح محاط شده در بالای دیوار ها باشد تا مانع از ریزش باران بر روی بدنه دیوار ها شود. کف اطاق ها معمولاً خاک کوبیده شده و یا یک لایه رس است که روی آن را پس از اتمام کار با حصیر می پوشانند. برای محافظت بیشتر دیوار ها، یک لایه کاهگل در قسمت داخلی و خارجی ساختمان بر روی دیوار ها کشیده می شود. از محاسن ساختمان های گلی، مقاومت بسیار خوب آنها در مقابل گرما و سرما است. دلیل آن به خاطر قطر نسبتاً زیاد دیوار ها و همچنین گلی بودن آنها می باشد. دیوار گلی در تعدیل نوسان درجه حرارت در داخل ساختمان، عملکرد خوبی دارد و همانند یک خازن حرارتی عمل می کند.

از معایب عمده این نوع ابنیه، ضعف سازه ای آنها می باشد. این بنا ها در مقابل زلزله و تکان های شدید اصلاً مقاوم نیستند و به سهولت، فرو می ریزند. همچنین در مقابل رطوبت و باران نیز ضعیف می باشند و اگر باران، مستقیماً روی دیوار گلی ریزش کند، پس از چندی، دیوار شسته خواهد شد و از هم می پاشد. ضعف سوم این خانه ها در مقابل جانوران موذی مانند موش، عقرب و سوسک است؛ چون دیوار ها به آسانی خراشیده و کنده می شوند. به همین جهت، محل مناسبی برای لانه این نوع جانوران هستند.

از دیوار های گلی برای محصور کردن باغات نیز استفاده می شده و هنوز هم کماکان مورد استفاده قرار می گیرد. این دیوار ها به همان طریقی که شرح آن رفت، چیده می شوند و اطراف باغ را احاطه می کنند. گاهی به ملات گل - کاه، ریگ، آهک و یا نمک طعام اضافه می کنند. اضافه کردن کاه به گل برای استحکام آن نیست بلکه این کار مانع از ترک خوردن گل در موقع خشک شدن می شود. اضافه کردن ریگ و آهک تا اندازه ای به استحکام دیوار کمک می کند. اضافه کردن نمک طعام به گل به خاطر جلوگیری از رویش گیاهان در روی دیوار است. همچنین این کار، مقاومت دیوار را در مقابل بارندگی، رطوبت و یخبندان نیز بیشتر می کند. گاهی برای استقامت و یکپارچگی دیوار، یک ردیف خشت در ارتفاع هر 60 یا 70 سانتی متر می چینند. گاهی هم خار و خاشاک در قسمت بالای دیوار قرار می دهند تا مانع از ریزش مستقیم آب باران بر روی دیوار گلی شود.

شکل 29: نمایی از محوطه اطراف پل آبشار در شوشتر در استان خوزستان.

7-2- ساختمان های خشتی ۩

ساختمان های خشتی نیز جزء قدیمی ترین ابنیه می باشند. باقیمانده کهن ترین نمونه های این نوع ساختمان ها، در دره های دهلران پیدا شده که متعلق به 5800 تا 6200 سال قبل از میلاد می باشد. ^{(5) ۞} مصالح این ساختمان ها، خشت های مربع شکل است که با دست، قالب گیری شده و در زیر تابش آفتاب، خشک شده اند. در کشور ما، متداول ترین مصالح ساختمانی، بجز در نواحی جنوبی بحر خزر، خشت بوده است. اکثر ساختمان های مسکونی و عمومی از قبیل خانه ها، مساجد، مدارس، کاروانسرا ها و غیره با خشت ساخته می شده است. هنوز هم درصد بالایی از ساختمان های کنونی ایران زمین، خشتی است. طبق برآورد سرشماری نفوس و مسکن در آبان ماه 1355، 17.61 درصد ابنیه ایران، خشتی و گلی بوده که در شهر ها این مقدار 11.96% و در روستا ها 22.2% بوده است. ^{(6) ۞} استفاده از مصالح خشتی و گلی و بهبود عملکرد این مصالح هنوز کماکان یکی از ارکان اصلی معماری ما است.

ساختمان های خشتی، فرم تکامل یافته ساختمان های گلی می باشد؛ زیرا مصالح هر دو نوع ساختمان، یکی است؛ منتها، تفاوت در اینجاست که برای ساختمان های خشتی، توده گل را ابتدا قالب گیری می کنند و پس از خشک شدن این توده در زیر آفتاب، در ساختمان به کار برده می شود. خشت هایی که در تپه سیلک در نزدیکی کاشان به دست آمده، به صورت مکعب مستطیل هایی است با اضلاع ناهموار که با دست قالب گیری شده است. نوع کاملتر این خشت ها در قالب های چوبی، فرم گرفته که به صورت مکعب مستطیل و با اضلاع صاف و منظم بوده است.

برای تهیه خشت، خاک رس را با 20 تا 30 درصد ماسه بادی مخلوط می کنند. سپس این مخلوط را در حوضچه هایی ریخته و حوضچه ها را با آب پر می کنند که بدان «آبخوره» می گویند و به مدت دو روز به حال خود می گذارند تا دانه های خاک رس خیس بخورد. خاک رس خیس خورده را دوباره به هم می زنند تا به صورت خمیر گل درآید و سپس آن را در قالب های چوب یا آهنی، شکل می دهند. گاهی برای مقاوم کردن خشت، به ملات آن، گرد آهک می زنند. گاهی هم به ملات، کاه اضافه می کنند. کاه مانند آرماتور در بتن، دانه های رس و ماسه را به هم نگه می دارد و همانطور که قبلاً عنوان شد، مانع از ترک خوردن خشت می شود.

در مناطقی که بارندگی و رطوبت، زیادتر است، به ملات خشت، نمک طعام می زنند که از روییدن گیاهان در خشت، جلوگیری شود. به علاوه، وجود نمک طعام در خشت از نشت آب باران و برف تا اندازه ای جلوگیری می کند و خشت کندتر آب پس می دهد.

پس از قالب گیری خشت، آن را در فضای باز و در زیر تابش آفتاب قرار می دهند. خشت در هوای آزاد، پس از 3 تا 15 روز، رطوبت خود را از دست می دهد و خشک می شود. در نقاط نمناک، این مدت بیشتر طول می کشد و اگر سرما زیاد باشد، خشت تر، یخ می زند و خرد می شود. بنابراین خشک کردن خشت در مواقع یخبندان، عملی نیست.

شکل 30: کارگران ساختمانی مشغول به کار در مینیاتور مربوط به قرت نهم هجری.

7-3- ساختمان های آجری ۩

ساختمان های آجری نیز قدمت چندین هزار ساله ای در ایران دارند و بقایای کوره های آجرپزی در شوش و سیلک که قدمت آنها به چهار هزار سال قبل از میلاد می رسد، کشف شده است. ^{(7) ۞} در سابق بر این، با وجود اینکه اکثر ساختمان ها خشتی بوده، ولی برای ساختمان هایی که اهمیت بیشتری داشته و می خواستند مدت زیادتری دوام داشته باشند مانند مساجد، کاخ ها و پل ها، از آجر استفاده می شده است. در سنوات اخیر به خصوص در پنجاه سال گذشته، بر تعداد ساختمان های آجری به طور چشمگیری افزوده شده و آجر به عنوان متداول ترین نوع مصالح ساختمانی مطرح شده است. هم اکنون، اجرای ساختمان های خشتی در شهر ها به مقدار بسیار زیادی محدود شده و در روستا ها نیز تعداد زیادی از ساختمان های جدید را با آجر می سازند. برای اطلاعات بیشتر به جداول آمار مصالح مورد استفاده در مناطق مختلف کشور واقع در بخش سوم یا ضمیمه کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران نوشته وحید قبادیان، مراجعه شود.

7-3-1- طرز تهیه آجر ۩

تهیه آجر سه مرحله دارد:

1- تهیه گل و قالب زدن خشت
2- خشک کردن خشت ها در حرارت کم
3- پختن خشت در کوره های آجرپزی

برای تهیه گل، خاک رس را با 10 تا 15 درصد ماسه بادی، مخلوط می کنند. درصد ماسه برای ساختن آجر اهمیت دارد؛ چون اگر کم باشد، آجر موقع خشک شدن، ترک می خورد و موقع پختن، تغییر شکل می دهد. اگر درصد ماسه زیاد باشد، آجر دارای تخلخل زیاد شده و سست می شود. برای تهیه آجر های مختلف، گاهی به مخلوط خاک رس و ماسه، مواد دیگری مانند آهک، انواع سولفات ها، اکسید آهن و یا خاک اره اضافه می کنند. این مخلوط را برای مدت دو روز به صورت آبخوره در حوضچه هایی قرار می دهند. سپس آن را به طریق دستی که همان روش سنتی است و یا به وسیله دستگاه مخلوط کن که روش مدرن است خوب به هم می زنند و قاطی می کنند و در آخر کار آن را در قالب های مورد نظر فرم می دهند.

برای خشک کردن خشت، آن را در یک محوطه باز در معرض تابش آفتاب قرار می دهند و در روش های جدیدتر خشت را به کوره می برند و تا 100 درجه، آن را حرارت می دهند و نهایتاً برای پختن، این خشت را به کوره آجرپزی حمل می کنند. در ایران، کوره های چاهی متداول بوده است، هرچند که در سال های اخیر، کوره های هوفمان و تونلی نیز احداث شده اند.

از لحاظ زیست اقلیمی، ساختمان های آجری همانند ساختمان های گلی و خشتی برای مناطق گرم و خشک و همچنین سرد مناسب می باشند؛ زیرا جرم حرارتی نسبتاً زیاد آنها باعث متعادل شدن دمای داخل ساختمان می شود. هرچند باید متذکر شد که ساختمان های آجری از نظر سازه ای، غالباً ضعیف هستند.