فرهنگ عامه مردم يزد در ماه مبارک رمضان |
|
خلاصه: نويسنده در اين مقاله به معرفي و بررسي برخي از آداب و رسوم و عقايد راجع به ماه مبارک رمصان که در بين مسلمانان استان يزد رواج داشته و دارد مي پردازد. کلمات کليدي: کلوخ اندازان، رويت هلال، غروب آفتاب، روضه قنبر، جلسه قرآن، شب هاي احياء، مراسم دوست دوست، پيراهن مراد، حلقه مراد، عيد فطر، رمضان، يزد. |
|
مجله: فرهنگ يزد صاحب امتياز: شوراي پژوهشي اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان يزد مدير مسئول: علي غياثي ندوشن سردبير: مهدي ملک ثابت مدير اجرايي: ليلا باغياني شماره: 18 و 19، بهار و تابستان 1383 نويسنده: فاطمه دانش يزدي ايميل نويسنده: danesh@mirasyazd.com |
|
|
|
1- مقدمه ۩
|
مردي يزدي در شبستان يا گرمخانه مسجد جمعه يزد در يکي از روز هاي ماه مبارک رمضان. عکس: همايون امير يگانه؛ کتاب: يزد نگين کوير
ميراث فرهنگي هر قوم و ملتي، منحصر در آثار باستاني و اشياء تاريخي و فرهنگي نيست. آداب، رسوم و مراسم سنتي مردم نيز جزء ميراث فرهنگي است که مي توان آنها را ميراث فرهنگي مصور ناميد. در اين ميان، استان يزد يکي از کهن ترين و باستاني ترين استان هاي کشور است. سرزميني که مردماني با مذاهب، فرهنگ، آداب و رسوم مختلف در کمال آرامش و صفا و صميميت در آن سکني گزيده اند. آداب و رسوم سنتي مردم يزد، به دلايل گوناگون، کمتر دچار تغيير و يا زوال و نابودي شده اند؛ آداب و رسومي که ريشه در فرهنگ غني و اصيل يزد دارد. تمام جنبه هاي زندگي مردم، از لالايي مادران گرفته تا پيچيده ترين آهنگ ها، ساده ترين دستبافت ها تا زيبا ترين و پر نقش و نگار ترين آنها، ساده ترين معماري بنا ها تا با شکوه ترين اثر معماري، همه و همه تحت تاثير اين آداب، رسوم و فرهنگ غني مردم يزد بوده است.
در اين ميان، آداب و رسوم ماه مبارک رمضان، يکي از مصاديق فرهنگ عامه مردم است و از آنجايي که اين آداب و رسوم ريشه هايي عميق در مذهب دارد، مورد توجه همگان قرار گرفته است. در گذشته اي نه چندان دور، اين آداب و رسوم از غناي ويژه اي برخوردار بوده و مردم، با شوق و ذوق هرچه تمام تر آداب رمضان را به جا مي آورده اند. از نيمه ماه شعبان چهره ظاهري شهر دگرگون مي شد و مردم نيز در جنب و جوش آماده ساختن خود براي استقبال از ماه مبارک رمضان، ماه عبادت، ماه پرهيز از گناه و ماه نزديک شدن به پروردگار مي شدند. در اين پژوهش، سعي بر آن است تا آداب و فرهنگ مردم يزد در ماه مبارک رمضان، به طور اختصار مورد بررسي قرار گيرد.
2- نظافت و خانه تکاني ۩
مردم يزد چند روز قبل از ماه مبارک رمضان، به نظافت و پاکسازي خانه ها و مساجد پرداخته و به استقبال ماه مبارک رمضان مي روند. نظافت و خانه تکاني را هنگام روز انجام مي دهند؛ زيرا اعتقاد آنها بر اين است که جارو کردن در شب کراهت دارد. شب، بايد خانه تميز باشد وگرنه شيطان، در خانه کثيف ماندگار مي شود؛ درست به اين دليل خاکروبه را قبل از غروب آفتاب از خانه بيرون مي برند. مردمان يزد معتقدند که همان گونه که در اين ماه مبارک به تزکيه و پاکسازي روح مي پردازيم، بايد به نظافت محل عبادت و سکونت خود نيز بپرداريم.
3- کلوخ اندازان ۩
از جمله آداب و رسومي که يزديان با برگزاري آن به استقبال ماه رمضان مي رفتند، مراسم «کلوخ اندازان» (1) ۞ است که خانواده ها درکنار همديگر جمع شده و آن روز را به شادي مي گذراندند. علت واقعي نامگذاري اين روز به «کلوخ اندازون»، مشخص نيست ولي شايد بتوان اين روز را بهانه اي دانست که افراد به اين وسيله در کنار بزرگتر خانواده جمع شوند و يا به دامن طبيعت جهت تفريح و شادي، پناه ببرند. در ميان غذا هاي مطبوعي که در اين روز توسط مردم طبخ مي شده نوعي آش است که در اصطلاح يزدي به آن «شولي» (2) ۞ مي گويند که شهرت فراواني دارد.
|
مردم هنگام غروب شب اول ماه رمضان براي ديدن ماه نو به بالاي بام ها، مناره ها و تکيه ها مي روند و به افق باختري چشم مي دوزند؛ بعضي با ديدن هلال، نماز اول ماه را همان بالا مي خوانند. Michael S. Yamashita, Corbis.com
4- رويت هلال ماه در شب اول ماه رمضان ۩
مردم براي رويت هلال ماه، غروب روز آخر ماه شعبان بالاي مناره هاي مساجد و پشت بام ها رفته و با نگاه دقيق به آسمان به جستجوي ماه مي پرداختند و در صورت مشاهده ماه، اعمال مخصوص ماه رمضان را به جاي مي آوردند. اگر به علت ابري بودن آسمان، رويت ماه ممکن نبود، افرادي را به آبادي ها و شهرهاي نزديک که افقشان با افق شهر يکي بوده فرستاده که در اصطلاح به اين عمل «قاصد در کردن» مي گفتند. اگر تا هنگام سحر، ديدن ماه ثابت نمي شد، مردم سحري را خورده و روزه مي گرفتند تا اگر ماه رمضان آغاز شده باشد، از تکاليف ديني غافل نمانند. اگر تا قبل از ظهر اطلاع يافتند که ماه رمضان آغاز نشده، روزه را مي شکستند؛ در غير اين صورت روزه را ادامه مي دادند.
از جمله آداب مردم يزد در مورد ديدن ماه نو آن است که به محض رويت ماه چشمان خود را بسته و سعي مي کنند بر قرآن، نام خدا، ظرف آب، سبزه يا روي زيبا يا کودک بگشايند و صلوات بفرستند و بر اين باورند که در موقع ديدن ماه نو، هر حاجتي از خدا طلب کنند، برآورده خواهد شد.
5- وقت شناسي ۩
از قديم الايام، براي بيدار شدن در سحر هاي ماه مبارک رمضان و تشخيص وقت دقيق سحر، از ستارگان استفاده مي شود، مثلاً از حرکت ستاره پرويز (3) ۞، وقت سحر را مشخص مي کردند؛ حتي برخي از مردم از جمله خادمين مساجد، يکي دو ساعت به سحر مانده، چراغ هايي را روشن و در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد مي گذاشتند تا سايرين با ديدن نور چراغ به نزديک شدن سحر پي ببرند و با شروع اذان صبح، آنها را خاموش مي کردند. يکي از مشهور ترين چراغ ها، «چراغ ملا کاظم»، خادم مسجد جامع کبير بود. او هر شب چراغي را روشن و در يکي از گلدسته هاي مسجد جامع مي گذاشت و هنگام اذان صبح آن را خاموش مي کرد. و يا اينکه در شهر نقاره مي زدند و وقت سحر را مشخص مي نمودند. حتي امروزه نيز که تمام امکانات مهياست، مردم سعي مي کنند با استفاده از تلفن همديگر را بيدار نمايند.
براي تشخيص غروب آفتاب نيز به ديوار کاهگلي نگاه مي کردند و عقيده داشتند که هر وقت کاه هاي داخل کاهگل ديوار ديده نشد، موقع اذان مغرب شده است. نماز جماعت مغرب و عشا، همانند ساير نماز هاي يوميه، در کليه مساجد برگزار مي شود و چون مردم بر اين باورند که افطاري دادن و سير نمودن روزه داران از ثواب بسياري برخوردار است، بر اين امر همت گمارده و در اکثر مساجد افطاري مي دهند. افطاري معمولاً شامل پنير و سبزي، آش، آبگوشت و يا برنج مي باشد؛ همچنين خرما، کيک و زولوبيا (4) ۞ نيز توسط افراد در صف نمازگزاران به عنوان افطاري توزيع مي شود که اغلب توسط افراد خير يا به صورت نذري و عقيقه کردن (5) ۞ و يا از محل موقوفاتي که بر آن مسجد يا بقعه است، افطاري داده مي شود؛ مثلاً در دهستان خرانق (6) ۞، افطاري مساجد از محل موقوفات دو مسجد سرچشمه، مسجد توده يا مسجد جامع مي باشد.
|
اقامه نماز ظهر و پايان يکي از جلسات کوچک زنانه قرايت قرآن که در روزهاي رمضان در مسجد جامع کبير يزد برگزار مي شود.
6- جلسات قرايت قرآن ۩
در ماه مبارک رمضان، جلسات قرايت قرآن در مساجد و يا منازل براي مردان، زنان، جوانان و نوجوانان داير مي شود. از روز اول ماه رمضان، اکثر بانوان در منزل يکي از داوطلبان و يا در مکتب خانه اي (7) ۞ گرد هم جمع شده و هر فردي جاي خود را مشخص مي کند. مربي قرآن (8) ۞ هر روز يک جزء از قرآن را تلاوت مي کند. در روز آخر ماه رمضان که روز ختم قرآن است، ملا از آغاز جزء سي ام شروع مي کند و بقيه بانوان شرکت کننده، يک به يک، سوره هاي آن را مي خوانند تا به سوره توحيد برسند. قرايت اين سوره نصيب هر کس شد، سه مرتبه آن را تلاوت مي کند. بانوان يزدي اعتقاد دارند که اين قرعه، نيک بوده و نشانه کارگشايي و خير و برکت در کار و همچنين تشرف به زيارت حج يا مرقد يکي از چهارده معصوم -عليهم السلام- و يا برآورده شدن هر حاجتي داشته باشند، است. اين فرد که قرعه به نام او افتاده، بعد از پايان ماه رمضان تمامي افراد شرکت کننده در جلسات قرآن را دعوت و با توجه به توانايي خود از آنها پذيرايي مي کند که بيشتر، اين ضيافت در روز عيد فطر صورت مي گيرد و شخص مورد نظر پارچه اي به عنوان خلعت به ملا هديه مي دهد و بقيه حاضرين را با شيريني و پختن شولي پذيرايي مي کند.
7- روضه قنبر ۩
از روز نوزدهم تا شب بيست و هفتم ماه رمضان، روضه قنبر خوانده مي شود. اين روضه بيشتر مخصوص زنان است. هرکس نذري دارد جهت برآوردن حاجت خود، در اين چند روز، اين روضه را در خانه خود برگزار مي کند. تمامي شرکت کنندگان را زنان تشکيل مي دهند؛ به گونه اي که حتي پسر بچه اي را هم در آن مجلس راه نمي دهند. چند تن از روضه خوانان در نقش حضرت زينب، نعمان بن جراح (9) ۞ و قنبر (10) ۞ درآمده و به مرثيه خواني و مصيبت مي پردازند و با خواندن اشعاري در خصوص ضربت خوردن مولايشان و وفاداري غلامش، به سوگ مي نشينند.
|
مرحوم حاج سيد علي محمد وزيري در حال سخنراني و اجراي مراسم احياي شب 21 رمضان سال 1376 هجري قمري برابر با 1336 هجري شمسي در مسجد جامع کبير يزد.
8- شب هاي احيا ۩
مردم يزد عقيده دارند در شب هاي قدر، ساعت به دنيا آمدن هر نوزاد و از دنيا رفتن هر شخص، از طرف ملک مقرب خداوند، معين مي شود. از اين جهت در اين شب ها از خداوند طلب طول عمر و داشتن فرزند مي کنند.
مردم خرانق نيز عقيده دارند که موقع خواندن دعا و قرآن، اگر قرآن از سر کسي بيافتد، در آن سال مي ميرد؛ يا کساني که نماز صد رکعتي مي خوانند، اگر در وسط نماز چرتشان بگيرد، آن سال، سال آخر عمرشان خواهد بود. همچنين معتقدند کسي که بعد از ماه رمضان بميرد آمرزيده و عبادتش به درگاه خداوند مقبول شده است.
اهالي طزرجان (11) ۞ هم بر اين باورند که مقدرات و سرنوشت هرکس در شب بيست و سوم رقم مي خورد و آنان که سال آخر عمرشان را مي گذرانند بر طومار گناهانشان خط کشيده مي شود. بنا به همين اعتقاد، برخي افراد، شب بيست و سوم پس از مراسم احياء، دست راست خود را جلوي صورت مي گيرند، اگر سايه پنج انگشت خود را بر ديوار ديدند، معتقدند تا رمضان سال بعد زنده خواهند ماند و اگر سايه يکي از انگشتان را نديدند، تا سال ديگر مي ميرند. همچنين در شب هاي احيا، دعاي جوشن کبير خوانده مي شود و زماني که به جمله "الغوث، الغوث، خلصنا من النار يا رب" رسيدند، بر ريسماني که قبلاً آماده شده، مي دمند و آن را گره مي زنند و بدين ترتيب صد گره به ريسمان زده مي شود و اعتقاد دارند که هرگاه در زمان مرگ اين ريسمان را بر گردن اندازند يا دور کفن خود ببندند از آتش جهنم در امان خواهند بود. همچنين براي شفاي بيماران، با خواندن همان جمله و دميدن آن به شيريني و خوراندن آن به بيمار، طلب بهبودي و شفاي مريض را مسألت مي کنند. در روز شهادت حضرت علي -ع- نيز در حسينيه شاه ولي تفت، مراسم نخل گرداني برگزار مي شود.
9- شب بيست و هفتم رمضان ۩
مردم، اين شب را که مصادف با کشته شدن ابن ملجم (12) ۞ است، به جشن و شادي مي گذرانند. از جمله مراسمي که به اين شب اختصاص دارند، عبارتند از:
9-1- مراسم دوست دوست ۩
در شب بيست و هفتم ماه مبارک نيز عده اي پسر بچه، با مراجعه به درب خانه ها، اشعاري را در مدح و ياد علي مي خواندند و صاحبخانه نيز مقداري شيريني و آجيل به آنان مي داد و هر پسر بچه اي که چيزي مي گرفت، آنها را مصرف نمي کرد و به عنوان خير و برکت با آنچه که از همان جنس در خانه داشت، مخلوط مي کرد و يا جهت شفا به بيماران مي دادند. معمولاً کساني که حاجتي داشتند، دست به چنين اقدامي مي زدند. اين مراسم به «دوست دوست» (13) ۞ مشهور است. مردم شهرستان مهريز نيز بر اين باورند که بايد درب هفت خانه رو به قبله را بزنند و اگر از همه خانه ها چيزي گرفتند، حاجتشان برآورده خواهد شد.
|
سنگ مرمر خوش تراش محراب مسجد امير چخماق يزد با اندازه 1.15 × 2.38 متر معروف به سنگ مراد؛ در وسط آن نقش قنديل و گل و بته نقر شده است. Howard Banwell, PBace.com
9-2- پيراهن مراد ۩
از چند روز مانده به شب بيست و هفتم، زن هايي که مريض دارند يا بچه دار نمي شوند، به فکر دوختن پيراهن مراد مي افتند. براي تهيه پارچه آن، زني که نذر دارد، به هفت خانه رو به قبله که از سادات است مراجعه کرده و کمک مي طلبد. صاحبخانه هم با روي گشاده، مقداري پول به آن زن داده و جهت برآوردن حاجتش دعا مي کند. براي گرفتن کمک سعي مي کنند سراغ خانه داغديده نروند، زيرا معتقدند که شگون ندارد. بعد از خريد پارچه، در مسجد جمع شده و به دوختن آن مشغول مي شوند و تا زماني که حاجتشان برآورده نشده آن را بر تن مي کنند. در يزد، بيشتر زنان براي دوختن پيرامن مراد به مسجد امير چخماق مي روند. در اين مسجد سنگ مرمري است مشهور به سنگ مراد که روي آن کتيبه اي حک و بر ديوار محراب نصب شده است. گفته مي شود که دوختن پيراهن مراد در مقابل اين سنگ، باعث مي شود که حاجت، زودتر برآورده شود.
9-3- حلقه مراد ۩
علاوه بر پيراهن مراد، والديني که فرزندشان به سن بلوغ نمي رسند، براي آنها حلقه مراد سفارش مي دهند تا از مرگ او جلوگيري کند و او را به نوعي غلام و کنيز حضرت علي و فاطمه مي نمايند. براي تهيه آن از هفت نفر که اسمشان محمد، علي و فاطمه است پول مي گيرند و حلقه اي نقره سفارش مي دهند و تا قبل از ظهر روز بيست و هفتم، آن حلقه را به گوش فرزندشان مي اندازند. اگر کودک دختر بود در هر دو گوشش و اگر پسر بود فقط در گوش راستش حلقه انداخته مي شود.
9-4- نان بيست و هفتمي ۩
در روستاي بنادک سادات (14) ۞ هم نان مخصوصي که به «نان بيست و هفتمي» مشهور است، پخت مي شود. کودکان براي گرفتن آن نان، به صورت دسته جمعي به درب خانه ها مراجعه و اشعاري را خوانده و نان را طلب مي کنند.
9-5- مراسم الاغ ابن ملجم ۩
در شهر هرات (15) ۞ نيز در اين شب، مجسمه ابن ملجم را با گوني درست کرده و بر الاغي سوار مي کنند و در روستا مي چرخانند، مردم نيز اجتماع کرده و با تفريح و شادي آن را آتش مي زنند.
9-6- هديه بيست و هفتمي ۩
در شهرستان تفت نيز گاهي مراسم عروسي را در اين شب برگزار مي کنند و يا خانواده داماد براي عروس خود هديه اي مي فرستند که به آن «هديه بيست و هفتمي» گفته مي شود.
10- عيد فطر ۩
در روز عيد فطر، مردم بعد از خواندن نماز صبح به مساجد رفته و بعد از پذيرايي، نماز عيد فطر را به جا مي آورند. صندوق هايي نيز جهت تحويل گرفتن فطريه در محل وجود دارد. پس از خواندن دعا به نمازگزاران صبحانه داده مي شود و در اکثر نقاط يزد هم بعد ازخواندن نماز صبح، مردم به قبرستان رفته و نماز عيد فطر را در آنجا برگزار مي کنند. بعد از نماز عيد فطر به ديد و بازديد بزرگتر ها رفته و به شکرانه يک ماه عبادت و قبولي طاعات، آن روز را به جشن و شادي مي گذرانند.
|
اقامه نماز عيد فطر به امامت حضرت آيت الله حاج شيخ غلامرضا يزدي مشهور به فقيه خراساني در حوالي دهه 1330 هجري شمسي در ميدان شاه يزد؛ در اين تصوير و پشت سر حاج شيخ، آيت الله کازروني، آيت الله سيد محمد باقر مدرسي، حجت الاسلام وزيري، حجت الاسلام حسين فقيه خراساني، حجت الاسلام خير آبادي، حجت الاسلام کرباسي و حجت الاسلام مهدي اسلامي ديده مي شوند. |
|
|
منابع و مآخذ:
(1) جانب اللهي، سعيد؛ مردم نگاري شهرستان مهريز؛ مرکز اسناد اداره کل ميراث فرهنگي استان يزد (2) نصيب، سيد امير علي؛ مردم نگاري شهرستان تفت؛ مرکز اسناد اداره کل ميراث فرهنگي استان يزد؛ سال 1381 (3) وکيليان، سيد احمد؛ رمضان در فرهنگ مردم؛ تهران؛ انتشارات سروش؛ سال 1370 |
|
فصلنامه فرهنگي پژوهشي فرهنگ يزد اين نشريه زير نظر اعضاي شوراي پژوهشي اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان يزد به انعکاس مقالات، رويداد ها و پژوهش هاي فرهنگي سطح استان يزد پرداخته و در سطح کشور توزيع مي شود. |
|
|
|
ديدگاه هاي خوانندگان درباره اين مقاله: | 4 ديدگاه واپسين از 4 ديدگاه |
باسلام از سرکار خانم دانش نويسنده توانا تشکر مي کنم کاش در قسمت کتابخانه کتاب ارزشمندشان نيز معرفي شود واز پژوهش هاي ديگرشان نيز در اين سايت آورده شود. 11/30/2013 12:01:33 PM
باسلام مقالات سرکار خانم دانش را در يک همايش بين المللي که درمورد يزد ارائه دادند و جزء مقالات برتر همايش شد، ديدم و بسيار خرسندم که يزد چنين مفاخري دارد. در مورد مقالات تاريخي ايشان نيز در سايت آورده شود. با تشکر: عضو هيات علمي دانشگاه امام صادق 11/30/2013 12:05:01 PM
بسيار ارزنده و درخور سپاس درمورد فرهنگ دارالعباده بود 11/30/2013 12:21:22 PM
سلام و غول آباد ممنون از اينکه اين مقاله را در سايت شما پيداکردم بسيار ممنونم. چرا که در مورد فرهنگ و آيينهاي مذهبي در يزد تحقيق مي کنم. از نويسنده آن خانم دانش نيز بسيار متشکرم. قبلا کتاب ايشان را با موضوع کتيبه ها را خواندم و خيلي به من کمک کرد. سپاس 12/7/2013 7:52:29 AM |
|
هنگام چاپ: 8/27/2008 1:07:19 PM | امتياز: 4.29 از 5 در 17 راي | شمار بازديد: 34430 | شمار ديدگاه: 4 |
|
|