معماري اقليمي ايران در دشت هاي فلات (كوير ها) [1 از 2]

1- شرايط اقليمي ۩

شكل 1: نايين، شهري در حاشيه دشت كوير با بافت متراكم و فضا هاي كاملاً محصور است و در استان اصفهان قرار دارد.

دشت هاي فلات كه بخش عمده اي از مساحت كشور ما محسوب مي شوند، عمدتاً در نواحي مركزي و شرقي مملكت قرار دارند. دو منطقه دشت كوير و كوير لوت، در مركز ايران واقع شده اند كه به طور كلي لم يزرع و يا با بارندگي بسيار اندك مي باشند. اين دو كوير، قريب يك هفتم مساحت ايران را شامل مي شوند.

نواحي حاشيه كويري و كوهپايه اي، داراي آب و هواي معتدل تر با بارندگي بيشتر مي باشند؛ ولي به هر تقدير، اقليم اين نواحي نيز گرم و خشك است.

خصوصيات كلي شرايط اقليمي دشت هاي فلات به قرار زير است:

1- آب و هواي گرم وخشك در تابستان و سرد و خشك در زمستان
2- بارندگي بسيار اندك
3- رطوبت هواي بسيار كم
4- پوشش بسيار كم گياهي
5- اختلاف زياد درجه حرارت بين شب و روز
6- در نواحي كويري و حاشيه كويري، باد هاي توام با گرد و غبار

به دليل رطوبت كم و دوري از دريا، اختلاف درجه حرارت هوا در طي شبانه روز، زياد است. به تغييرات روزانه حرارت كه در ستون نوسان روزانه دما در جدول 1 براي شهر هاي مناطق گرم و خشك آمده، توجه كنيد.

بايد اضافه نمود كه كمبود آب جهت كشاورزي و مصرف روزانه اهالي، به علاوه، باد هاي شديد كويري كه با شدت، شن و خاك كوير را در سطح مناطق زيستي پخش مي كنند، محيط چندان مطلوبي را جهت سكونت انسان، ايجاد نمي كند. همچنين در منطقه، درخت و در نتيجه چوب كمياب است و نمي توان به راحتي سقف و سرپناه ايجاد نمود.

ولي با توجه به مشكلات اقليمي فوق، معماري سنتي ما در اثر تجربه چند هزار ساله، راه حل هاي منطقي اي براي يك زندگي دلپذير در اين مناطق فراهم نموده است.

2- بافت شهري ۩

شكل پذيري بافت شهري و روستايي و تطبيق شرايط زندگي با عوامل طبيعي و همچنين استفاده از اين عوامل در شرايط بسيار نامساعد آب و هوايي در اين مناطق، قابل توجه است. به جرات مي توان بيان نمود كه يكي از دستآورد هاي بسيار مهم معماري سنتي ما در همين تطبيق و فراهم نمودن محيط مناسب زندگي در اين مناطق خشك و بي آب و علف است.

شكل 3: يكي از كوچه هاي محله قديمي فهادان در شهر يزد؛ به اين نوع كوچه ها ساباط گفته مي شود.

كليات بافت شهري و روستاي به قرار ذيل است:

1- بافت شهري و روستايي بسيار متراكم
2- فضاي شهري كاملاً محصور
3- كوچه هاي باريك و نامنظم و بعضاً پوشيده با طاق
4- ساختمان هاي متصل به هم
5- استقرار مجموعه هاي زيستي بر اساس جهت آفتاب و باد

روستا ها و شهر هاي سنتي مناطق گرم و خشك ايران را مي توان به بوته هاي كاكتوس و يا گياهان صحرايي تشبيه نمود. اين گياهان، پوسته اي ضخيم و بسيار مقاوم به دور خود دارند و در تحت اين شرايط است كه مي توانند محيطي مناسب براي انتقال شيره گياهي و رشد و نمو در درون گياه به وجود آورند.

به طور كلي، تمامي فضا هاي زيستي اين مناطق، اعم از فضا هاي شهري، معابر، حياط ها و ساختمان ها، در مقابل عوامل جوي، خصوصاً باد نامطلوب، كاملاً محافظت شده اند و استفاده از باد مطلوب و تابش آفتاب با تمهيدات خاصي كه در دنباله اين مقاله توضيح داده خواهد شد، صورت مي گيرد.

بافت شهري در اين نواحي، به هم فشرده و ابنيه، متصل به هم هستند. كوچه ها، باريك و با ديوار هاي نسبتاً بلند و در مسير يك خط شكسته امتداد دارند. اصولاً هيچ فضاي شهري غير محصور در اين مناطق وجود ندارند؛ زيرا محافظت از فضاي غير محصور در مقابل شرايط نامساعد اقليمي ممكن نيست. يكي از دلايل باريكي كوچه ها كه گاه فقط براي عبور دو نفر از كنار هم كافي است، براي فراهم نمودن شرايط اقليمي بهتر در فضاي معابر است. وجود ديوار هاي بلند در كنار معابر، در ايجاد سايه در مقابل تابش آفتاب و همچنين حفاظت معابر در مقابل باد هاي كويري، تاثير بسزايي دارند. بايد متذكر شد كه پيچ در پيچ بودن كوچه ها، از نظر زيست اقليمي، يك مزيت در مناطق گرم و خشك و كويري محسوب مي شود، زيرا در مسير هاي مستقيم و عريض، باد هاي كويري مي توانند به سرعت جريان داشته باشند و باعث اختلال در زندگي روزمره شوند.

متاسفانه در رابطه با مسايل اقليمي، بسياري از درس هاي معماري و شهرسازي گذشته ما جهت طراحي شهر ها و ساختمان هاي جديد فراموش شده و در فصول گرم، بجز در اطاق هاي بسته و زير كولر هاي برقي، در ساير قسمت هاي اين شهر هاي مدرن، شرايط آسايش براي انسان، فراهم نمي باشد.

شكل 6: مقطع عرضي و نماي تابستان نشين خانه بروجردي ها در كاشان در استان اصفهان؛ ساختمان اين خانه در تاريخ 1292 ه.ق. برابر با 1254 ه.ش. به پايان رسيده است.

سازمان ميراث فرهنگي كشور

3- فرم بنا ۩

كليات فرم بنا در اين مناطق به قرار ذيل است:

1- كليه بنا ها به صورت كاملاً درون گرا و محصور
2- كليه بنا ها بجز حمام ها داراي حياط مركزي و اغلب آنها داراي زيرزمين، ايوان و بادگير
3- كف ابنيه و خصوصاً حياط، پايين تر از سطح معابر
4- ارتفاع اطاق ها نسبتاً زياد
5- طاق ها غالبا قوسي و گنبدي
6- ديوار ها نسبتاً قطور

همانگونه كه فضا هاي شهري، محصور و در مقابل شرايط نامساعد طبيعي كاملاً محافظت شده اند، ساختمان ها و حياط آنها نيز داراي يك حصار بسته و يك محيط زيست اقليمي كنترل شده مي باشند. اين مطلب در مورد كليه ساختمان هاي در اين مناطق، اعم از تجاري، مذهبي، خدماتي و مسكوني صدق مي كند.

چنانچه ذكر شده، نوسان درجه حرارت در منطقه، بسيار زياد و ميزان رطوبت هوا، كمتر از حد آسايش انسان است. همچنين تابش آفتاب و حرارت آن در تابستان، محيطي گرم و سوزان ايجاد مي كند و باد هاي پر گرد و غبار كويري كه در بسياري از روز هاي سال در جريان است، مخل آسايش مي باشد. لذا، ايجاد يك حياط مركزي در وسط ساختمان و تعبيه حوض آب و احداث باغچه، باعث افزايش رطوبت در فضاي زيستي شده و ديوار هاي خشتي و آجري اي كه به لحاظ تحمل بار سنگين طاق هاي قوسي و گنبدي، با ضخامت نسبتاً زياد ساخته مي شوند، مانند يك خازن حرارتي، نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز را كاهش مي دهند. و بالاخره، با قرار دادن كليه بازشو ها رو به فضاي نسبتاً مرطوب و معتدل حياط و مسدود نمودن جداره خارجي ساختمان، بجز در ورودي، ارتباط فضاي زيست داخل با فضاي خارج تا حد امكان قطع شده و يك اقليم كوچك و مناسب براي آسايش انسان در اقليم گرم و خشك منطقه احداث شده است.

در دنباله مطلب ساختمان هاي مسكوني، در ساير فصول از كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان، ساختمان هاي تجاري، مذهبي و خدماتي مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.

3-1- خانه هاي چهارفصل ۩

تطبيق شيوه هاي زندگي با شرايط اقليمي، از خصوصيات بسيار مهم اين نواحي است. نمونه بارز آن را در خانه هاي درونگراي اين مناطق كه به خانه هاي چهار فصل موسوم است مي توان مشاهده نمود. اطاق هاي اطراف حياط اين ساختمان ها بنا بر فصل معين سال، مورد استفاده قرار مي گيرند. نحوه انجام اين كار بدين طريق است كه در سمت شمالي حياط كه آفتاب مايل زمستان به آن مي تابد و از گرماي بيشتري برخوردار است، قسمت زمستان نشين مي باشد كه به «پناه» معروف است و اغلب فعاليت هاي روزمره اهل خانه در اين سمت ساختمان انجام مي شود. در تابستان، عكس اين عمل صورت مي گيرد و اطاق هاي سمت جنوب حياط كه در سايه قرار دارند و خنك تر هستند، محل سكونت افراد خانواده مي باشد. اين قسمت را «نسار» به معني سايه گير و خنك مي گويند و غالباً سرداب يا زيرزمين در اين قسمت مي باشد. در فصول گرم، دماي سرداب به علت اينكه در زير زمين است، از دماي ساير قسمت ها كمتر مي باشد؛ به نحوي كه در خانه بروجردي ها در ساعت 11:30 صبح روز سوم مهر ماه، درجه حرارت هوا در كوچه 36 درجه، در حياط 32 درجه و در سرداب 24 درجه سانتي گراد بوده است (شكل 8).

در مواقعي كه دماي هوا بسيار زياد بوده، اهل خانه به سرداب رفته و از هواي خنك تر آن استفاده مي كردند. در بعضي از خانه ها كه شاخه هاي مسير قنات از زير آن رد مي شده، از سرداب راهي به قنات جهت دسترسي به آن وجود داشته و گاهي نيز آب قنات از يك طرف وارد حوض كوچكي مي شده و از طرف ديگر آن خارج مي شده كه به محل آن اطاق، حوضخانه مي گفته اند. وجود حوض آب و مجاري ورودي بادگير، باعث افزايش رطوبت و برودت در اين فضا مي شده است.

شكل 9: نماي قسمت زمستان نشين و حياط بيروني خانه بروجردي ها در كاشان در استان اصفهان.

آرش افشار و فرزين راسخي

معمولاً ارتفاع قسمت تابستان نشين در اين خانه ها زياد است (شكل 8) تا هواي گرم به بالا صعود كرده و هواي خنك تر در سطح پايين اطاق، جايگزين شود. بادگير ها و هواكش ها نيز غالباً در سمت جنوبي ساختمان قرار دارند تا تهويه هوا بهتر صورت گيرد. بادگير هاي هشت طرفه خانه بروجردي ها به اطاق اصلي خانه كه همان تالار در طبقه همكف است و سرداب زير آن در قسمت تابستان نشين، راه دارد و حفره هاي روي گنبد تالار، از سمت جريان باد، عملكرد بادگير و از سمت مخالف آن، عملكرد هواكش را دارند كه خود به آسايش ساكنين خانه در فصول گرم كاشان، كمك موثرتري مي كرده است.

تالار قسمت تابستان نشين خانه هاي سنتي يزد، مانند خانه لاري ها و خانه رسوليان، از سمت رو به حياط، كاملاً باز است و در اين خانه ها، مجراي ورودي بادگير، يا در عقب تالار و يا در سمت دو ضلع مجاور آن قرار دارد.

در كنج ها و قسمت هايي از خانه كه ارتباط مستقيم با حياط ندارد و در نتيجه نور و تهويه در آنجا كم است، آشپزخانه و انبار قرار دارد. سوخت مورد استفاده جهت پخت و پز، هيزم و تاپاله ^{(1) ۞} بوده است. جهت تهويه هوا در آشپزخانه، سقف اين فضا غالباً بسيار بلند بوده و يك منفذ دايره اي شكل به قطر حدود نيم متر در بالاي گنبد و يا طاق آشپزخانه قرار داشته است. نور مورد نياز آشپزخانه نيز از همين منفذ يا منفذ هاي سقفي تامين مي شده است.

وجود حوض آب و گياهان در داخل حياط، كمبود رطوبت هوا را جبران مي كند و علاوه بر ايجاد سايه، لطافت هوا را نيز افزايش مي دهد. كليه بازشو ها و ورودي اطاق ها، به حياط و يا به فضاي منتهي به آن باز مي شوند و حياط به عنوان فضاي ارتباطي بين كليه قسمت هاي خانه مي باشد. تقريباً هيچ پنجره اي به بيرون خانه باز نمي شود و تنها بازشويي كه با بيرون ارتباط دارد، در ورودي است كه از طريق هشتي و دالان نسبتاً بلند به حياط مرتبط مي شود.

شكل 10: نماي قسمت تابستان نشين خانه بروجردي ها؛ به نسبت سطوح بازشو ها در مقايسه با قسمت زمستان نشين توجه كنيد.

آرش افشار و فرزين راسخي

در اغلب خانه ها، يك تخت چوبي بزرگ در حياط وجود داشته است. در تابستان، اهل خانه در هنگام عصر و غروب، باغچه ها را آب مي دادند و حياط را آبپاشي مي كردند و فعاليت هاي مختلف، مانند دور هم نشستن، غذا خوردن يا خياطي كردن و كار هاي ديگر، روي اين تخت انجام مي شده است. در اين موقع اهل خانه غالباً، اوقات خود را در حياط و فضاي متعادل و خنك آن سپري مي كردند. در شب هنگام نيز بر روي تخت در حياط مي خوابيدند. البته در بعضي از مواقع در روي پشت بام كه در طي شب و خصوصاً هنگام سحر، خنك تر از ساير قسمت ها است، مي خوابيدند.

سطح حياط خانه بروجردي ها، مانند ساير خانه هاي مشابه، از سطح طبيعي زمين و كوچه، پايين تر است (شكل 8). پايين تر بودن سطح حياط نسبت به كوچه داراي چهار مزيت است:

1- آب قنات و يا نهر كه در جوي هاي همسطح كوچه جاري است، به طور طبيعي، سوار باغ و باغچه داخل حياط و اگر آب انبار در زيرزمين باشد، سوار مخزن آب مي شود.

2- از خاك گودبرداري شده، اگر خاك آن در حد نسبتاً خوبي باشد، خشت ساخته و براي احداث ساختمان، استفاده مي شود.

3- با قرار گرفتن بخشي از ساختمان در داخل زمين، تبادل حرارت بين داخل و خارج بنا كاهش مي يابد و نوسان درجه حرارت، كمتر مي شود.

4- در مقابل نيروي زلزله، پايه هاي ساختمان و در نتيجه كل بنا مقاومت بهتري نشان مي دهد.

عمق بعضي از حياط ها را از حد معمول نيز بيشتر مي گرفتند تا جهت آبياري باغ و باغچه به آب قنات كه از زير حياط رد مي شده، دسترسي پيدا كنند. به اين حياط ها، «گودال باغ» يا «گودال باغچه» مي گفته اند.

شكل 11: نمايي از حياط مركزي و اطاق سه دري خانه شهشهان در اصفهان.

در اينجا بايد متذكر شد كه وسعت خانه و تعداد حياط هاي آن، بستگي به توان مالي و موقعيت اجتماعي مرد خانه داشته است. خانه افراد تنگدست، به زحمت از چند اطاق و احياناً يك حياط تجاوز مي كرده است؛ در حالي كه خانه اغلب افراد نسبتاً مرفه، شامل دو حياط، يكي، بيروني جهت آقايان، نامحرمان و بعضاً انجام امور شغلي آقاي خانه و حياط ديگر، اندروني كه مخصوص خانم ها و افراد محرم بوده است، مي شده است. خانه امرا و متمولين، بيش از دو حياط داشته و در نهايت، تعداد آنها به شش حياط مي رسيده كه هر كدام داراي عملكرد خاص خود بوده است. چهار حياط ديگر عبارت از حياط اصطبل، خدمه، خواجگان و نارنجستان بودند.

حياط اصطبل معمولاً در نزديكي در ورودي خانه بوده تا پس از انتقال چهارپايان به اصطبل، وارد قسمت هاي ديگر خانه شوند. حياط خدمه چنانچه از اسم آن مشخص است، مختص زندگي خدمتكاران خانه بوده است. حياط خواجگان، مجاور قسمت اندروني خانه احداث مي شده و محل زندگي خواجگان حرمسرا بوده است و بالاخره نارنجستان، يك حياط نسبتاً كوچك و زينتي بوده كه در باغچه آن انواع مركبات مانند نارنج و پرتقال مي كاشتند. در شهر هايي مثل يزد و اصفهان كه هوا سرد است و معدل تعداد روز هاي يخبندان ساليانه به ترتيب 56 و 69 روز مي باشد، در زمستان، در شب هنگام و يا در مواقع يخبندان، روي حياط نارنجستان را مي پوشاندند و بدين ترتيب، همواره از طراوت و زيبايي و تماشاي برگ هاي هميشه سبز آن لذت مي بردند.

در سنوات اخير، جهت حفظ اين ابنيه سنتي، اقداماتي صورت گرفته و تعدادي از آنها مرمت و به عنوان ساختمان اداري و يا آموزشي مورد استفاده قرار گرفته است. هرچند اين كار، عملي بسيار مثبت و قابل تقدير است ولي متاسفانه بسياري از خانه هاي سنتي باارزش در حال تخريب به وسيله عوامل جوي و يا بولدزر هاي شهرداري ها مي باشند.

3-2- طاق و گنبد ۩

همانگونه كه قبلاً ذكر شد، به دليل كمبود چوب در فلات مركزي ايران، جهت پوشش سقف، از خشت و آجر استفاده مي شده كه به صورت طاق يا گنبد اين عمل صورت مي گرفته است. فرق عمده طاق و گنبد در اين است كه طاق مانند يك نيم استوانه است، يعني قوسي كه در مسير يك خط ادامه يافته و گنبد يك نيمكره است؛ بدين معني كه قوس، حول يك نقطه در محيط خود، دوران داده شده است. البته اين يك توصيف كلي است و فرم همه طاق ها و گنبد ها، مطابق تعاريف فوق نمي باشد.

بنا بر تقسيم بندي استاد محمد كريم پيرنيا، چهار نوع طاق قوسي وجود دارد كه به اختصار توضيح داده مي شود: ^{(2) ۞}

شكل 12: يك مقبره ايلامي با طاق آهنگ در موزه شوش مربوط به هزازه دوم قبل از ميلاد.

3-2-1- طاق آهنگ ۩

طاق آهنگ مانند يك نيم استوانه است كه با مصالح بنّايي اجرا مي شود و بر روي دو ديوار باربر و ديوار انتهاي قوس قرار مي گيرد. معروف ترين و بزرگترين طاق از اين نوع، طاق كسري در تيسفون با 30 متر ارتفاع و 25 متر دهانه قوس ^{(3) ۞} است.

شكل 13: شبستان غربي مسجد جمعه اصفهان؛ طاق شبستان از نوع چاربخش است.

3-2-2- طاق چهاربخش ۩

هرگاه دو طاق آهنگ، يكديگر را به طور قايم قطع كنند، از تقاطع آنها، يك طاق چهار بخش تشكيل مي شود؛ مانند طاق شبستان غربي مسجد جمعه اصفهان (شكل 13).

شكل 14: طاق و تويزه در سمت شمالي مسجد النبي يا همان مسجد شاه سابق.

3-2-3- طاق و تويزه ۩

طاق و تويزه مانند يك نيم استوانه آجري يا خشتي است كه دنده هاي قوسي شكلي در داخل طاق، به نام تويزه وجود دارد و بار سقف را اين تويزه ها به ديوار زيرين انتقال مي دهند (شكل 14).

شكل 15: طرز اجراي طاق كلنبه در مسجد حضرت علي (ع) در شهر يزد.

3-2-4- طاق كلنبه ۩

جهت اجراي طاق كلنبه ^{(4) ۞}، ابتدا چهار تويزه همانند شكل 15 بر روي چهار پايه طاق مي زنند و سپس بين تويزه ها را با خشت و آجر پر مي كنند.

بنا بر تقسيم بندي استاد پيرنيا، گنبد نيز از لحاظ فرم به چهار گروه تقسيم مي شود: ^{(5) ۞}

شكل 16: گنبد يك مسجد در بين راه قم به كاشان؛ اگرچه اين گنبد دو پوسته نار با مصالح جديد اجرا شده ولي ايده و طرح آن سنتي است.

3-2-5- گنبد نار ۩

اين نوع گنبد، رايج ترين نوع گنبد در ايران است. فرم اين نوع گنبد، كروي است و پوشش اصلي سقف اكثر مساجد مهم ايران نظير مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردي خان در اصفهان و مسجد جامع يزد و مسجد و مدرسه آقا در كاشان مي باشد. گنبد اين مساجد به صورت دو پوسته است، يعني در واقع دو گنبد بر روي هم اجرا شده است (اشكال 16 و 19).

در گنبد هاي دوپوسته، پوسته زيرين معمولاً باربر و پوسته رويين جهت نماسازي و همچنين مقابله با عوامل جوي است. يكي از دلايل دو پوسته زدن گنبد، به لحاظ توجه به مقياس ساختمان و مقياس شهر است؛ از آنجاييكه گنبد هاي بزرگ و بلند، نشانه اهميت ساختمان مي باشند و همچنين اين گنبد ها بايد با مقياس شهر تطبيق كنند و ترجيحاً از قسمت هاي مختلف شهر ديده شوند، لذا سعي مي شود كه گنبد فوقاني را بلند و مرتفع احداث كنند؛ ولي براي اينكه مقياس تالار زير گنبد زياد ناهمگون نباشد و مانند تونلي عمودي به نظر نيايد، پوسته زيرين در ارتفاع كمتري اجرا مي شود.

دليل ديگر اين كه، از ضخامت گنبد زيرين كه باربر است، هرچه به نوك گنبد نزديك مي شود كاسته مي گردد تا وزن گنبد، كمتر شود؛ به همين دليل، روي گنبد به صورت پله اي در مي آيد، مانند گنبد يخچال ها ^{(6) ۞} و براي پوشاندن اين ناهمواري، گنبد دوم زده مي شود.

البته گنبد دو پوسته از لحاظ كاهش تبادل حرارتي بين داخل و خارج بنا، از گنبد يك پوسته، عملكرد بهتري دارد؛ زيرا هواي نسبتاً راكد بين دو پوسته، مانند يك عايق از تبادل حرارت جلوگيري مي كند؛ ولي بايد توجه داشت كه هيچ فضاي حبسي اي در ساختمان نبايد وجود داشته باشد؛ زيرا به علت وجود رطوبت در هوا و معيان رطوبت در شب هنگام و يا مواقع سرد، و تبديل آن به آب، باعث خراب شدن مصالح از داخل اين فضا مي شود. بنابراين هواي بين دو پوسته هميشه بايد تهويه شود (شكل 19).

شكل 17: برج قربان مربوط به دوره سلجوقي در همدان؛ اين گنبد از نوع رك و دوازده ترك يا دوازده وجهي است.

3-2-6- گنبد رك ۩

نوع دوم گنبد ها، گنبد رك ^{(7) ۞} است كه به صورت هرمي و يا مخروطي است و غالباً بر روي يك پايه استوانه اي و يا منشوري قرار مي گيرد. معروفترين اين نوع، گنبد قابوس در شهري به همين نام در استان مازندران ^{(8) ۞} است كه آرامگاه شمس المعالي، قابوس بن وشمگير آل زيار است و از بهترين نمونه هاي معماري قرن چهارم هجري قمري محسوب مي شود. از اين نوع گنبد، جهت مقابر سلاطين و امراي دوره سلجوقي نيز بسيار استفاده شده است (شكل 17).

گنبد رك در كرانه درياي خزر بسيار مورد استفاده قرار گرفته و مي توان بيان نمود كه در اين كرانه، بيش از ساير مناطق ايران گنبد رك وجود دارد. دليل آن اولاً به اين خاطر است كه اين گنبد از لحاظ اقليمي، بهتر از گنبد ها نار براي اين منطقه است؛ زيرا نزولات جوي را سريعتر و بهتر از گنبد نار از ساختمان دور مي كند و در ثاني شباهت زيادي به بام هاي شيبدار اهالي منطقه دارد. در اين كناره، اين نوع گنبد را با خرپاي چوبي و پوشش كاشي، سفال و يا تخته لت احداث مي كنند.

اگر مصالح گنبد رك آجري باشد، غالباً گنبد را دوپوسته اجرا مي كنند تا مقياس زير گنبد، متناسب باشد و از لحاظ سازه اي نيز از استحكام بيشتري برخوردار باشد.

3-2-7- گنبد خرپشته ۩

نوع سوم گنبد ها، گنبد خر پشته است كه مانند گنبد رك، هرمي است منتهي سطوح جانبي هرم در اين نوع گنبد، با هم برابر نيستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد مير بزرگ در آمل است كه مربوط به دوره شاه عباس اول صفوي مي باشد.

شكل 18: مقبره دانيال نبي در شوش در استان خوزستان؛ گنبد اين مقبره از نوع اورچين است.

3-2-8- گنبد اورچين ۩

گنبد اورچين شبيه گنبد رك، مخروطي است ولي روي آن پلكاني مي باشد. اين گنبد به نام هاي گنبد پلكاني و يا مضرس ^{(9) ۞} و در انگليسي به نام «Pineapple Dome» يا گنبد آناناس خوانده مي شود. نگارنده شبيه اين گنبد را در هيچ مكاني و هيچ كتابي بجز در ايران و عراق نديده است. در ايران نيز فقط محدود به چنوب غربي كشور است كه تعداد آنها زياد نيست و لذا منحصر به فرد مي باشند.

معروفترين اين نوع گنبد، متعلق به مقبره دانيال نبي در شوش است (شكل 18). از ديگر ابنيه اي كه داراي گنبد اورچين هستند، مي توان از مقبره حضرت سربند و بقعه يعقوب ليث در دزفول، امامزاده عبد الله در شوشتر، امامزاده جعفر در بروجرد، امامزاده مير محمد در جزيره خارك، بقعه صلاح الدين محمد در آبدانان از استان ايلام و همچنين گنبد سلطان زبيده و مزار شيخ عمر سهروردي در بغداد نام برد.

شكل 19: بررسي اقليمي طاق قوسي و گنبد در اقليم گرم و خشك در مسجد جامع يزد با گنبدي دو پوسته.

3-2-9- خصوصيات طاق ها و گنبد ها ۩

از جمله خصوصيات اقليمي طاق هاي قوسي و گنبدي در مناطق گرم و خشك اين است كه ارتفاع اطاق از كف تا زير طاق، زياد مي باشد و لذا مي توان يك تهويه طبيعي عمودي در اطاق به وجود آورد. از آنجاييكه هواي گرم، سبكتر است و به بالا صعود مي كند و هواي خنكتر، جايگزين آن مي شود، با تعبيه چند دريچه در اطراف و يا نوك اطاق، هواي گرم از دريچه ها خارج مي شود و يك جريان طبيعي هوا از پايين به بالا برقرار مي شود كه جهت تامين آسايش در فصول گرم، مناسب است (شكل 19).

بايد توجه داشت كه در مناطق سرد، به منظور حفظ حرارت، معمولاً ارتفاع تالار زير گنبد در مقايسه با مناطق گرم و خشك، كمتر است و همچنين نسبت سطوح بازشو به ديوار در اطراف تالار نيز كمتر مي باشد. مطلب ديگر، همانگونه كه در فصل اول از كتاب بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران نوشته وحيد قباديان، در رابطه با زاويه تابش خورشيد بيان شده است، در فصل تابستان يعني زماني كه حرارت مورد نياز نيست، سقف يا طاق مسطح، بيشترين مقدار حرارت را نسبت به ساير سطوح، از تابش، كسب مي كند زيرا تابش خورشيد در اين فصل تقريباً عمودي است ولي سطح طاق قوسي و گنبد، حالت مايل نسبت به تابش آفتاب دارد و به علاوه به سبب انحناي سطح طاق، هميشه بخشي از آن در سايه قرار مي گيرد كه اين نيز خود به كاهش جذب حرارت كمك مي كند. همچنين اگر طاق يا گنبد، دو پوسته باشد، تاثير تغييرات درجه حرارت خارج بر روي پوسته زيرين كمتر است و در نتيجه، دماي هوا در تالار زير طاق يا گنبد متعادل تر مي شود.

از مزاياي ديگر طاق قوسي و گنبد اينكه، باد از روي سطح محدب، با سهولت بيشتري رد مي شود و فرسايش و تخريب كمتري را موجب مي گردد؛ و مطلب آخر، از آنجاييكه طاق قوسي و يا گنبد، يك ساختار سه بعدي است، لذا در مقابل نيرو هاي جانبي مانند باد و زلزله، مقاومت بهتري دارد؛ البته هرچه وزن طاق كمتر و مركز ثقل ساختمان در سطح پايين تري قرار گرفته باشد، مقاومت ساختمان در مقابل نيرو هاي جانبي، بيشتر خواهد بود.