جامع يزد

خوانندگان گرامي! چنانچه اطلاعات و عكسي از آقاي علي جندقي يزدي -نويسنده اين مقاله- و همچنين اطلاعي از معادل دلاري يا طلايي يك مليون ريال سال 1327 ه.ش. در دست داريد، براي ويرايش نهايي اين مقاله، براي ما بفرستيد.

تاريخ نگارش اين مقاله به سال 1327 ه.ش. باز مي گردد و مدت ها است كه ديگر نماز جمعه در آن مسجد برگزار نمي شود.

مسجد جامع كبير يزد، درخشان ترين بناي يزد كه بناي ابتدايي آن را علاء الدوله كالينجار در دوره كاكويه بر جاي آتشكده اي باستاني نهاد؛ مسجد جمعه بنايي است قديم و بسيار فاخر و جميل؛ درخشندگي كاشي ها، بلندي منار ها، زيبايي گچ كاري، گشادگي صحن، خوابيدگي گنبد و بالاخره شبستان زمستاني وسيع هر يك عنصري و عاملي از بزرگي، زيبايي و هنرمندي اين يادگار ارجمند و دست پرورد هزار ساله يزد است؛ تكيه بلند و سردر آسماني اش با اينكه اندامي بس كشيده دارد بر شانه اي نازك ايستاده و فشار عمودي مناره ها كه آفريده ذوق هنرمندان ايراني است، جرز هاي باربر آن را نغز و نازك كرده است.

عكس: همايون امير يگانه؛ متن: ايرج افشار، محمدكريم پيرنيا

1- مسجد جامع كبير يزد ۩

مسجد جامع كبير يزد از بنا هاي زيبا و باشكوه اسلامي اي است كه در قرن ششم هجري، ساختمان اوليه آن، آغاز گرديد؛ و از لحاظ عظمت بنا و صنعت معماري و كاشي كاري، كم نظير و مورد اعجاب تماشا كنندگان است.

اين مسجد بزرگ، در وسط شهر قديم و داخل حصار، واقع شده است. كليه مساحت آن، اعم از قسمت هايي كه زيربنا است و جز آنها، 9800 متر مربع، و مساحت قسمت هاي مزين به كاشي، شامل كتيبه ها و غيره، در حدود 500 متر مربع مي باشد. طول مسجد، 104 متر و عرض آن، 99 متر است. مسجد جمعه يزد داراي هفت مدخل با در ورود است، كه به راه ها و كوچه هاي متعدد، ارتباط دارد.

باني اوليه مسجد، «علاء الدوله كالنجار» -از دودمان آل بويه- بوده است كه در زمان «ملك شاه سلجوقي»، در يزد، امارت داشته است. وي، مردي مذهبي و باعقيده بوده است. او در سال 504 هجري قمري (489 ه.ش.) به يزد آمده و در سال 527 ه.ق. (512 ه.ش.) در اين شهر، وفات يافته است. آثار تاريخي او، فعلاً، ويران است.

پس از او، در سال 724 ه.ق. (703 ه.ش.)، مولاي اعظم، «سيد ركن الدين نظام الحسيني»، در سمت قبله بناي علاء الدوله ^{(1) ۞}، زمين وسيعي را اختيار كرده و ساختمان مجللي ^{(2) ۞} را بنياد نهاده است. اين مرد، از بزرگان زمان خويش و در علو همت، بي نظير بوده است. آثار خيريه ديگري نيز از خود به يادگار گذاشته كه از جمله، مياه پربركت وقف آباد مي باشد. اين سيد جليل، در حاليكه ساختمان گنبد و ايوان، ناتمام بود، در سال 732 ه.ق. (710 ه.ش.)، درگذشت و پس از او، مولانا «شرف الدين علي يزدي»، كه از مفاخر يزد و از مردان بنام دوره تيموري است، بر حسب وصيت سيد ركن الدين، گنبد و ايوان را به اتمام رسانيد. طول گنبد از ابتداي ايوان تا محراب، 30 متر و عرض آن، 14 متر مي باشد. سپس در زمان امير تيمور، به سال 777 ه.ق. (754 ه.ش.)، گنبد و ايوان، به كاشي، مزين گرديد.

در طرفين محراب، تاريخ اتمام كاشي كاري، و نام معمار آن، بر آجر هاي كاشي، نوشته شده است با اين عبارات:

◊ طرف راست: "عمل حاج «بهاء الدين محمد بن الحسين» يعرف بوالا اليزدي."
◊ طرف چپ: "تم في شهر محرم الحرام سنه سبع و سبعين و سبع مائه الهجريه ^{(3) ۞}."

گوشه اي از كاشيكاري و خوشنويسي ايوان و گنبد مسجد جمعه يزد؛ اين خوشنويسي جلي نسخ مربوط به آيه 20 سوره مباركه الفتح و اثر بهاء الدين هزارسپ يا هزار اسب است.

Brian McMorrow; PBase.com

در زمان پسر «امير تيمور» -اميرزاده «پير محمد عمر شيخ»-، «خواجه جلال الدين محمود خوارزمي» به يزد آمد و كتيبه اي بسيار زيبا به خط نسخ به دست مولانا «بهاء الدين هزار اسب» كه سرآمد خوش نويسان زمان بوده، حاوي سوره مباركه فتح، گرد گنبد و ايوان درافزود؛ اما كتيبه نام برده، ناتمام ماند تا در سنه 819 ه.ق. (795 ه.ش.) به دست «شاه نظام كرماني»، در زمان «شاهرخ ميرزا»، اتمام پذيرفت؛ و هم به دستور وي، اسماء دوازده امام، بر كتيبه ايوان، نقش گرديد؛ و القاب شاهرخ، بر كتيبه سردر مدخل بزرگ، به كاشي، منقوش گشت. اين كتيبه اخير، به خط نسخ و كاشي سفيد مي باشد و بالاي آن، خطوط كوفي بر كاشي زرد، نوشته شده است.

در 836 ه.ق (811 ه.ش.)، «امير جلال الدين چقماق» -از معاريف و منسوبان «شاهرخ ميرزا»، با حرم خود -ستي فاطمه خاتون- به يزد آمد. اين بانوي بلند همت و خير، در حين اقامت خود در يزد، آثاري نيك به يادگار گذاشت؛ از جمله، پيشگاه ايوان مسجد را با سنگ هاي مرمري كه از تبريز به دستور وي آورده بودند، تزيين نمود؛ و دو ستون مرمر در دو طرف ايوان نصب كرد و بالاي آنها، ستوني از كاشي به ارتفاع 18 متر بساخت و اكنون در قسمت فوقاني ستون كاشي مزبور، اين عبارات، خوانده مي شود:

◊ سمت راست: "في زمن السلطان الاعظم، معين الحق و الخلافه و الدين «شاهرخ ^{(4) ۞} بهادر خان سلطان» -خلد الله تعالي ملكه و سلطنته في العالم-."
◊ سمت چپ: "امرت باعلاء المباني توفيقاً بفضل الله الحامي، امراة الامير چقماق الشامي، سمية بنت الرسول، فاطمة البتول؛ فتقبلها بقبول حسن؛ سنه 836 (811 ه.ش.)."

نمايي از گنبد و بخشي از ايوان مسجد جمعه يزد؛ ايوان بزرگ، غرفه ها، گوشوار ها، بزوار ها، رواق ها و طنبي هاي آن همه در حد زيبايي است و معماري باشكوه پارتي را با همه جلال و احتشام و نغزي و ريزه كاري اش به ياد مي آورد؛ قوس هاي جناغي خوش اندامش كه تناسب 4 و 3 دارد در عين نغزي، ژرف نگري معمار ايراني را در استواري بنا نشان مي دهد؛ روشنايي گنبد با وضع طاقچه هاي گچ اندود در برابر روزن هاي مشبك به نحوي شاعرانه تامين شده است.

عكس: امير رضا معين فر، عكس يزد ياد عبد الجبار قرايي؛ متن: محمد كريم پير نيا

قبر اين بانوي محترم، در كنار ميدان امير چقماق، در داخل گنبد آجري كوچكي قرار گرفته كه متاسفانه در اثر عدم توجه و مرور زمان، دستخوش ويراني است.

«خواجه غياث الدين عقيل» نيز رواقي يا سالني به طول 38 متر و عرض 9 متر، با آجر و گچ، در سمت راست گنبد ساخته و «شاه يحيي» -آخرين حكمران آل مظفر- هم رواقي به مانند رواق خواجه غياث الدين، در سمت چپ گنبد بنا كرده است.

در سال 862 ه.ق. (837 ه.ش.)، «امير نظام الدين حاجي قنبر جهانشاهي» -وزير يزد-، مسجد را مرمتي كرده و القاب «ميرزا جهانشاه» را با خط نسخ، به كاشي نوشت و بر سردر مدخل بزرگ، ذيل كتيبه شاه نظام كرماني -القاب شاهرخي-، قرار داد.

در سال 930 ه.ق. (903 ه.ش.)، «آقا جمال الدين محمد» كه ابتداي جلوس «شاه طهماسب صفوي» در يزد حكمراني داشت، دو منار بر دو طرف سردر مدخل بزرگ بساخت. محيط قاعده منار ها، 8 متر، و ارتفاع آنها، 50 متر است و سراپا مزين به كاشي الوان و اسماء جلاله مي باشد؛ و آيات مباركات قرآن بر آن منقوش است.

در زمان «فتح علي شاه قاجار»، به سال 1240 ه.ق. (1204 ه.ش.) كه شاهزاده «محمد ولي ميرزا»، حكمران يزد بود، صحن مسجد را كاملاً تعمير نموده و رواق هايي از گچ و آجر، اطراف صحن، ساخته، و شبستاني در سمت مغرب مسجد، به مساحت 1008 متر مربع كه هم اكنون بر پاي است، بنياد نهاد.

شبستان ديگري هم در سمت شرقي مسجد، به مساحت 2046 متر مربع واقع شده كه اكنون ويران است و از آثار ساختماني علاء الدوله كالنجار مي باشد. رواق هاي دو طرف گنبد، به وسيله راهرو هاي كوتاه و وسيعي، به داخل گنبد و ايوان مربوط مي شود و هنگام انعقاد نماز جمعه، اتصال عده اي را كه در اين رواق ها به نماز مي ايستند با عده اي كه در گنبد هستند، آسان و ميسر مي سازد.

عكس يكي از خادمان مسجد جمعه يزد در شبستان يا گرمخانه شاهزاده محمد ولي ميرزا در سمت غربي صحن مسجد.

عكس: همايون امير يگانه؛ كتاب: يزد نگين كوير

طول صحن مسجد، 83 متر و عرض آن، تقريباً 20 متر مي باشد. وسط صحن، سكوي كوتاهي به طول 35 متر و عرض 15 متر ساخته شده كه در ايام تابستان، نماز هاي صبح و شام، در آنجا، گزارده مي شود.

چند رشته مياه، از آغاز ساختمان، از ميان مسجد عبور مي كرده كه بعضي در سطح زمين و برخي در پاياب ها، جريان داشته است؛ اما اكنون به استثناي مياه زارچ كه از همان زمان علاء الدوله در پاياب هفتاد و چهار پله اي ^{(5) ۞} جاري است، يا، جريان آب ها را بر خلاف دستور واقفين تغيير داده اند، يا خشكيده است.

در جلوي سردر مدخل، حوض هشت گوشه نسبتاً بزرگي ساخته شده كه در زمان مولانا سيد ركن الدين، مياه وقف آباد كه از مستحدثات خود او بوده، دايماً در آن جاري مي بوده و اكنون به عللي كه در اينجا مقام بيان آن نيست، در سال، يكي دو دفعه بيشتر از مسجد عبور نمي كند؛ به طوري كه اين مسجد با همه عظمت، از حيث آب، در مضيقه است. يكي از خيرمندان در نظر دارد منبع وسيع و بزرگي، متناسب با احتياجات مسجد به سبك جديد بسازد.

كتيبه داخل محراب، به آيه مباركه "اقم الصلوة لدلوك الشمس ... مقاماً محمودا" ^{(6) ۞} به خط نسخ و كاشي سفيد، مزين گرديده است؛ و در بالاي آن خطوط، همين آيات، به خط كوفي، بر كاشي زرد نوشته شده است. در وسط محراب، جملات "لا اله لا الله؛ محمداً رسول الله؛ علياً ولي الله؛ حقاً حقا." بر كاشي زرد بسيار ممتازي ديده مي شود و اسماء مقدسه حضرت رسول و ائمه دوازده گانه در ذيل آن كاشي، منقوش است.

گرچه تاريخ صريح اين قسمت، معلوم نيست، ولي از اين عبارات و نوع كاشي ها و خطوط، مي توان حدس زد كه شهرستان يزد از زماني خيلي قديم، «دار الشيعه» بوده است.

حجت الاسلام حاج سيد علي محمد وزيري؛ اين مرد بلند همت با تشكيل هيئت حاميان مسجد و ترغيب مردم و اصناف، توانست به زيبايي مسجد جمعه را تعمير و مرمت كند و روحي در كالبد نيمه جان آن بدمد؛ مرقد اين عالم واعظ در كتابخانه وزيري و چسبيده به ضلع جنوبي حياط سردر مسجد جامع مي باشد.

2- تشكيل هيئت حاميان مسجد ۩

اين كاخ مجلل كه آخرين تاريخ مرمت آن را سال 1240 ه.ق. (1204 ه.ش.) ياد كرديم، در طول يك قرن و اندي، در برابر باد و باران و حوادث، دچار خرابي هاي فراوان شده و بر اثر عدم التفات و توجه مردم، روز به روز بر ويراني آن، مي افزود. كاشي مناره ها و قسمت هايي از گنبد و ايوان، شكسته و ريخته، آجرفرش بام ها، خرد شده، سقف و ستون، شكاف برداشته، سنگ هاي مرمر پيشگاه، به وضعي نامنظم و نامطلوب درآمده، و كتيبه بزرگ دور گنبد و ايوان، در شرف ريختن بود. اين وضع رقت بار، هر بيننده صاحب دلي را متاثر مي ساخت و بسي جاي دريغ و افسوس بود كه اين بناي عظيم، كه به همت مرداني چند، استوار شده و در طول قرون گذشته، يادگار پرافتخار مسلمين و نمودار احساسات مذهبي بوده، خراب و ويران گردد.

عده اي كه هنوز خون اسلاميت در عروقشان جوش مي زد و حس ديانت، آنها را تكان مي داد، روا ندانستند كه اين بارگاه عالي و معبد عظيم اسلامي اي كه به دست برادران صاحب ايمان آنها برافراشته شده، فرو ريزد؛ و سند نجابت و ايماني كه به پايمردي اسلاف، تنظيم يافته، مندرس شود؛ و اين همه آثار لطف و ذوق كه بر هر يك از كاشي هاي آن آشكار است، محو و نابود گردد. اما اين احساسات، همچون آتش در زير خاكستر، فرو خفته بود تا اخيراً به تحريك و مساعي آقاي «سيد علي محمد وزيري» كه از وعاظ معروف و از سادات جليل القدر عريضي مي باشند، هيئتي به نام «هيئت حاميان مسجد جامع كبير»، تشكيل يافت. اين هيئت به مديريت آقاي «غلام رضا ضرابي»، اكنون، قريب دو سال است كوشش فراوان در راه عمران و آبادي مسجد، ابراز داشته و تا امروز، بيش از يك ميليون ريال از «يزد»، «مشهد»، «بمبئي» و بعضي نواحي ديگر، گرد آورده و به مصرف تعمير، رسانيده است.

هزينه تعمير كلي مسجد، به طوري كه كارشناسان برآورد نموده اند، علاوه بر آنچه به مصرف رسيده، در حدود چهار ميليون ريال مي باشد. معماري مسجد، به دستور و عمل استاد «حسين علي محمودي مهريزي» -كارشناس اداره فرهنگ- انجام گرفته است. او، جواني باهوش و در فن خود، صاحب ذوق و نظر صائب است؛ چنانكه در نصب كاشي مناره ها، بدون منجنيق، به وسيله پالكي در عين اينكه كاري خطرناك بود، اقدام كرد و به طور كلي در قسمت هاي مهم اين ساختمان، با سليقه مخصوصي كه دارد، از هيچ گونه سعي و كوشش، فروگذار ننموده است. با اين همه، مهندسين و كارشناسان فني، مورد نياز مي باشند. شرح تعميرات و اقدامات دو ساله هيئت و وجوهي كه خيرمندان پرداخته اند، مبسوطاً در كتابي، جداگانه، انتشار خواهد يافت كه آقاي علي محمد وزيري اين خدمت را بر عهده گرفته اند.