يادداشتي بر شهرستان يزد و آثار بازمانده آن

دورنمايي از گنبد سيد ركن الدين و مسجد جامع يزد.

ماهنامه هنر و مردم، ش 149

1- مقدمه ۩

سخني است بي پيرايه و پر صواب بر شهري مقدس به نام يزد؛ شهري باستاني و با فرهنگ و تمدن خاص خودش كه از ديرباز قمستي از كوير را در بر دارد و اهيمت تاريخي آن بيشتر به خاطر قدمت و باستاني بودن آن است. هرچند سنن و آداب ديرينه خويش را با زمان خويش دنبال مي نمايد ولي با بي پيرايگي خاصي در نبرد با حوادث روزگار، اين مواريث را با خود همراه نموده و تا امروز پيشتاز و دنبالگر تمدني با اصالت و باكره است.

با اين حال، از لحاظ تكنيك معماري، چه در برداشت كلي بنا و چه در تركيب و سبك شهرسازي، اصيل ترين نمودها را به بيننده آثارش القاء مي نمايد. مع الوصف در چند سال اخير توسعه و تصرفاتي در آن روي داده است كه در مجموع گرچه ناديدني است و مشهود نيست و كمتر در نقطه ديد قرار مي گيرد، با اين وجود جزء به جزء بناي جديد تا حدي ناپسندي و زشتي را به همراه دارند و در مقابل معماري قديمي اين شهر بي ارزش بودن خود را نشان مي دهند.

نگارنده بر حسب وظيفه ملي و شغلي اي كه بر عهده داشت، در بررسي اين شهرستان باستاني مشتاقانه چون طلبه اي به شناخت آگاهانه آن و بنا هاي تاريخي آن همت گمارد و در اين مقال سعي دارد به عنوان يادنامه، گوشه اي از خصوصيات اين مدينه مصفا را در رشته تحرير به نحوي موثر عنوان سازد. اميد آنكه نوعي انجام وظيفه در خصوص شناساندن وظايف هر فرد نسبت به حفظ و حراست مواريث فرهنگي و قومي خويش را ارايه داده باشد.

نماي دروني يك خانه قديمي در يزد، احتمالاً خانه لاريها.

ماهنامه هنر و مردم، ش 149

2- تاريخچه ۩

اين شهر به استناد كتب تاريخي ^{(1) ۞} و نيز وضعيت شهرسازي آن، مسلماً از هزاران سال پيش از ظهور اسلام بر پا بوده و نزد زرتشتيان باستان، شهر مقدس و زيارتگاه پارسيان ساير نقاط بوده است و مانند كعبه مسلمين اهميت داشته است. آثار موجود نشان دهنده وسعت و آبادي اين شهر در طول سلطنت امراي ديلمي تا عصر صفوي مي باشد. به موجب همين اسناد تاريخي ^{(2) ۞}، حصاربندي «شهرستان» و گسترش نخستين آن شهر به دست شعبه اي از سلسله كاكويه انجام شده است. بعداً اتابكان محلي يزد با تصرفات مطلوب و علاقه مندي بسيار، موجبات زينت و تزيينات شهر را فراهم ساخته اند؛ چندانكه مدارس و مساجد در آن بر پا گرديد.

درعهد مظفر كه يزد مقر و مركز اصلي حكومت آنان بود، آباداني هاي متعدد در شهر پديد آمده است. در دوره تيموري هم در آبادي و گسترش شهر اقداماتي انجام شده است. پس از آن در دوران حكومت صفويه هم ابنيه و عماراتي بنا گرديده است كه آثار آن هنوز بر جاي مانده است و از دوران قاجار نيز بايستي از ايجاد كاروانسرا و آب انبارهايي كه ايجاد كرده اند نام برد. نظري به مقاله «يادي از پدران سالخورده» كه اخيراً در مجله هنر و مردم به چاپ رسيده است كه مضمون آن حفاظت آثار كهن ايران زمين بود، نگارنده را بر آن داشت كه در اين زمينه يادداشتي را ارايه دهد كه غرض، معرفي آثار تاريخي اين شهر و هشداري است به آنان كه اخلالگرند در تجاوز به آثار باستاني.

با مروري به آثار تاريخي يزد به فضا هاي مطلوبي بر مي خوريم كه شايد از ديرباز تاكنون در سرما و گرما و در پهناور گيتي لايزال كه زاينده جنگها و حوادث روزگاران كهن بوده است چون كوهي بر جاي مانده و موجبات تفنن و تفاخر اهل هنر را فراهم مي سازند. يزد، اكنون در قالب ديگري سواي گذشته اش مطرح نظر است؛ چه اينكه، با بناهاي خشتي خود در حال حاضر يكي از پايه هاي اقتصادي و صنعتي، و نموداري است فزاينده از هنر اصيل ايراني كهن كه در حال حاضر وسعتي را در حاشيه كوير به خود اختصاص داده است.

3- وضعيت جغرافيايي و كنوني شهر يزد ۩

اين شهر در مشرق اصفهان و در جنوب كوير لوت با طول جغرافيايي 54 درجه و 24 دقيقه و به عرض جغرافيايي 31 درجه و 25 دقيقه، در ارتفاع 1240 متر، در مركز ايران قرار گرفته و در حال حاضر به صورت استانداري در آمده است و يكي از غني ترين شهر هاي ايران است. سه طرف شرق، جنوب و شمال آن را كوه هاي اطراف احاطه كرده و از ضلع غربي باز مي باشد كه به جاده غربي اردكان و نايين و اصفهان و نيز به جاده كاشان مي رسد. در جنوب به وسيله جاده تفت و ابرقو به شيراز، از جاده هاي شرقي به كرمان و استان زاهدان و نيز استان هاي بندري جنوب و از طريق جاده طبس به مشهد مقدس مربوط مي شود. به واسطه همين راه ها يزد به صورت يك چهارراه اقتصادي در آمده است.

اين شهر از قديم داراي اصالتي خاص بوده و اكنون هم اصالت خود را حفظ كرده و آنگونه كه در ازمنه پيش دارالعباده خوانده مي شده، حال نيز ادامه دهنده وضعيت گذشته خويش است. كوه هاي اطراف يزد از يك طرف تا كوه تفت و از سمت ديگر به كوه مهريز راه مي يابد و اين دو كوه از سلسله جبال شيركوه كه از كوه هاي معروف ايران است منشعب مي گردد. فاصله تهران تا يزد 608 كيلو متر است و از دو راه تهران - قم - كاشان - نايين - يزد و يا تهران - قم - اصفهان - نايين - يزد مي توان با اتوبوس و يا با هواپيما و ترن اين مسير را طي نمود.

يزد، امروز به صورت يك شهر توريستي مورد نظر مطلعين و كارشناسان و خاورشناسان قرار دارد و يكي از پايگاه هاي اقتصادي كشور است و به علت قرار گرفتن بر سر راه بندرعباس و جزاير خليج فارس، شهر يزد، حالت صادرات و وارداتي پيدا كرده و وجود آثار با ارزش موجود در يزد باعث مي شود لااقل يك روز مسافرين را در اين محل نگه دارد و اين امر بر اهميت بيشتر اين شهر مي افزايد.

گنبد مدرسه ضياييه يا زندان اسكندر در يزد.

ماهنامه هنر و مردم، ش 149

4- نام قديمي شهر يزد و باني شهر يزد ۩

يزد در طول تاريخ به چندين نام تغيير يافته است. ابن بلخي در كتاب فارسنامه كه در قرن ششم هجري تاليف شده نام اصلي يزد را «كثه» ناميده و احمد بن حسين بن علي كاتب نيز در قرون نهم در كتاب تاريخ يزد نام كثه را تاييد نموده و عده اي از مورخين نيز بناي شهر يزد را به يزدگرد نسبت داده و نام شهر را مربوط به او مي دانند؛ چندانكه كاتب در تاريخ جديد يزد به اين مطلب چين اشاره كرده است: "… و بنايان در كار آمدند و اخترشناسان زيج برداشته و به طالع سنبله طرح عمارتي بينداختند و به كار مشغول شدند و چون شهر را به نام يزدان مي ساختند آن را «يزدان گرد» نام نهاد و اسم او كه شاپور بود به يزدگرد مشهور شد و اين خطه به يزد مشهور گشت." ^{(3) ۞} در اين خصوص اقوال مختلفي است كه نقل آنها موجب كثرت كلام مي شود و حاصل از كل روايات، اين قول اخير مقرون به حقيقت است و مورد تاييد «سر پرسي سايكس» نيز مي باشد و او نيز باني شهر را يزدگرد اول دانسته است.

از نام هاي قديمي ديگر براي اين بلد، لقب دارالعباده و دارالسياده نيز مي باشد كه گويا از جانب ملكشاه سلجوقي بيان شده است. از آنجاكه در دوران پيش از اسلام هم يزد، شهر مقدس زرتشتيان بوده لذا ملكشاه نيز به نام قبلي آن استناد جسته و آن را دارالعباده خوانده است. ^{(4) ۞}

جديد ترين روايتي كه اخيراً راجع به نام قديمي شهر يزد مورد سخن قرار گرفته، نظر مرحوم حسن پيرنيا در كتاب تاريخ باستان، جلد دوم است كه ايشان نام قديمي شهر يزد را «ايساتيس» يا «فرافر» ذكر كرده است. ايشان خود از اهالي نايين بوده و كاملاً به تاريخ يزد آگاهي داشته است و مي گويد نام شهر يزد در قديم ايساتيس يا فرافر بوده و در دوران سلطنت هخامنشيان به ولايات ايران منضم گشته است.

يكي از تكاياي شهر يزد.

ماهنامه هنر و مردم، ش 149

5- آثار و ابنيه شهر يزد ۩

باتوجه به آثار به دست آمده و موجود در شهرستان مقدس يزد و آثاري كه در نواحي فهرج به دست آمده و از آنجاكه از آثار دوران نيولتيك ^{(5) ۞} در مجموعه ها بوده، لذا قدمت اين شهر در دوران پيش از تاريخ نيز محرز مي شود؛ كه در دوران پيش از اسلام به ايساتيس معروف بوده است؛ چه اينكه آثار مفرغي و سفالي و تپه هايي در اين ناحيه است كه وجود مردمان پيش از تاريخ را مسلم مي سازد.

آثار بر جاي مانده اين شهر قديمي از جمله آثار برج و باروي شهر كه مسلماً از نهصد تا هزار سال پيش در اين ناحيه استوار باقي مانده است و نيز آثار بنا ها و مساجد گوناگون از جمله مسجد جامع كبير يزد، مسجد مير چخماق، بقعه سيدركن الدين، بقعه سيد شمس الدين و صدها آب انبار و كاروانسرا و مسجد و مدرسه ديگر، خود نموداري است از وانمود هاي جمعي و سنتي نسل هاي پيشين ما كه بنا به رسم فرهنگ و انديشه هاي زماني، مستقلاً يا به طور مجموعه و جمعي مورد استفاده بوده و در حال حاضر از آنها استفاده مي شود. با نظر به اين آثار نيز مي توان استحكام، زيبايي و قدرت مصالح معماري را متوجه شد.

6- نتيجه گيري ۩

نظر به مرقومات فوق، چنين استنباط مي گردد كه اصولاً بنيان شهري به نام يزد، يك رنسانس در دنيا قلمداد مي شود چه اينكه استيل و مهارت در امر معماري يزد را بايد از شاهكارهاي هنري جهان دانست؛ مخصوصاً كه پس از گذشت قرن ها هنوز آثار بنا هاي گنبد خشي و مساجد و امامزاده ها و آب انبارها جلوه گاهي است جهت مشتاقان هنر و آنانكه هنر را در اصالت و رسالت مي يابند.

يزد، اكنون با نماياندن نمودار هاي منحصر به فردش، آيينه ايست از نما هاي مختلف در بسيط اين كره خاكي كه شناخت آثار بديع و مناظر جاودانه تاريخي اش مي تواند رهنمودي به سوي تعالي در پيشبرد آگاهي به خصوصيات معماري اين شهر بشود و نيز مي توان با يادگار هاي موجود در يزد از نقطه نظر جامعه شناسي و مردم شناسي، به روحيات و خصوصيات افراد اين شهر رسوخ نمود. چه اينكه هنوز هم با تداوم در مراسم و آداب قديمي خويش اين اصالت شهري و هنري را حفظ كرده اند و كوشش تمامي افراد اين جامعه كه در حكم يك ملت و مردم مرز و بومي هستند در حراست و پايدار نگاهداشتن آثار پراكنده در خارج و داخل كشور متضمن ابقاء آنهاست؛ تا اين ميراثهاي كهن ايران باستان بيش از پيش حفظ شود و مورد نظر و ديد مطلعين و مشتاقان هنر قرار گيرد.