ميبد

1- مقدمه ۩

ميبد از آبادي هاي بسيار قديم يزد و به اصطلاح جغرافي نويسان قديم، شهري از كوره ^{(1) ۞} اصطخر بوده و در كتب جغرافياي اسلامي، نامش جزء توابع يزد و كوره مذكور در فوق آمده است. در تواريخ يزد نوشته اند كه يزدگرد فرزند بهرام چون به دستور پدر از مداين به فارس آمد و به يزد رسيد به آباداني يزد پرداخت و سه سرهنگ با او بودند كه يكي بيدار نام داشت و ديگري عقدار و سومي ميبدار. اين سه سرهنگ بيده و عقدا و ميبد را ساختند. ^{(2) ۞}

همين مولفان در جاي ديگر مي گويند: "جمعي از مورخان بر آنند كه مدينه ميبد را ميبدار، سرهنگ يزدگرد اصغر ساخت چنانچه ذكر آن رفت؛ اما اكثر بر آنند كه در زمان شاه قباد ساخته شده." ^{(3) ۞} و سبب را چنين مي نويسند كه چون يكي از فرزندان شاه به نام شاه موبد، بيمار شد، طبيبي رفع كسالت او را به بدي هواي محل سكني دانست و پس از تفصيلي كه ذكر كرده اند، عاقبت حكيمي هواي ميبد را سازگار حال او مي يابد. پس شاه دستور مي دهد كه در آنجا خانه ها و باغ ها بسازند و قلعه اي بر پشته آن ترتيب داد .... "مقصود آنكه بناي مدينه ميبد به واسطه شاه موبد شد و چون شاه موبد، مدينه ميبد تمام كرد او را موبدگرد نام كرد و به مرور ايام گرد را محذوف كردند. موبد را ميبد گفتند ...!" ^{(4) ۞}

از اين قصه كه بگذريم و به كتب جغرافياي قديم بنگريم نامش را در حدود العالم، مسالك اصطخري، فارسنامه ابن بلخي، صورة الارض، احسن التقاسيم، نزهة القلوب و كتب ديگر از اين دست جزء كوره اصطخر و به عنوان يكي از آبادي هاي يزد مي يابيم. با استنباط از عبارت اصطخري كه در كوره اصطخر سه جايگاه كثه، ميبد و نايين را داراي مسجد آدينه مي خواند، مي توان گفت كه آباداني آنجا در عهود، قابل توجه بوده است. ياقوت در معجم البلدان در باب ميبد مي نويسد: "شهركي است از نواحي اصفهان با قلعه محكم؛ و گفته اند كه از نواحي يزد است." ^{(5) ۞}

اهميت تاريخي ميبد و دوران وسعت و آباداني اساسي آن مربوط به آل مظفر است كه خود از اين شهر برخاستند و يزد و فارس و كرمان را در حيطه تصرف و قدرت پادشاهي درآوردند و شرحش به تفصيل در كتب تاريخ و منفرداً در كتاب «مواهب الهي»، تاليف معين الدين معلم يزدي و ملخص آن به قلم محمود كتبي يا گيتي مندرج است. اين شهر با انقراض سلسله آل مظفر و قتل افراد آن به دست امير تيمور، صدمات بسيار ديد و قلعه اش به امر تيمور "با خاك برابر گرديد." ^{(6) ۞}

ميبد كه اكنون قريب دو فرسخ از جاده يزد به اصفهان، بر كنار مانده، قبل از ايجاد راه كنوني بر سر مسير و راه واقع بوده است هنوز چاپارخانه و رباط آن باقي است و آباداني توابع و محلات آن همين اقتضا را داشته است.

ميبد، بخش بزرگي است مركب از نوزده پارچه آبادي كه هر يك نامي خاص خود دارد و مركزش آبادي فيروز آباد است. ^{(7) ۞} آبادي هاي معتبر آن عبارت است از: بارجين، بشنيغان، بفرويه، بيده، خانقاه، شورك، فيروزآباد، مهرجرد، يخدان و شمس آباد كه چون داراي آثار قديمي بود مورد رسيدگي واقع شده كه در اين مقاله و مقالات ديگر شرح هر يك خواهد آمد.

آبادي هاي ديگر ميبد هم ديده شد، ولي در آنها اثر مهمي به چشم نيامد. در زير به شرح آثار و ابنيه ميبد كه مراد از آن آبادي وسطي اين بخش است كه به طور مطلق ميبد گفته مي شود و در دو طرف خيابان اصلي قرار دارد، مي پردازيم:

نارين قلعه يا نارنج قلعه، قلعه اي مستحكم كه به دستور حضرت سليمان (ع)، توسط دال ديو ساخته شده است.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

2- نارنج قلعه (نارين قلعه) ۩

مهمترين بناي ميبد، قلعه تاريخي و قديمي آن است كه ذكر آن در كتب قديم بدين شرح مذكور افتاده است:

◊ ياقوت در معجم البلدان گويد: "و بها حصن ^{(8) ۞} حصين ^{(9) ۞}." ^{(10) ۞}

◊ حمدالله مستوفي در نزهه القلوب گويد: "دور قلعه اش چهار هزار گام است." ^{(11) ۞}

◊ روايتي كه در تاريخ جديد يزد در باب قلعه ميبد آمده بدين شرح است:

"اما قلعه در زمان سليمان پيغمبر عليه السلام ساختند و آن چنان بود كه در زمان سليمان عليه السام، فارس تختگاه سليمان بود .... چنانكه مشهور و مذكور است سليمان بفرمود كه ديوان، در كوهي كه قابل قلاع باشد به جهت حفظ خزينه، قلعه بسازند .... دال ديو بدين كوه رسيد ..... خبر به سليمان رسيد. فرمود كه بر اين پشته، از گل و سنگ، قلعه حصين دال ديو بسازد. دال ديو به فرمان سليمان، قلعه ميبد بساخت ... و چون سليمان وفات كرد بوم لرزي ^{(12) ۞} پيدا شد ... و اكنون كه حصار او كنده اند همچنان سخت ترين قلاع است و او را قلعه دالان خوانند ...." ^{(13) ۞}

مطالب تاريخ جديد يزد كه در تاريخ يزد و جامع مفيدي هم با تفاوت هاي مختصر ديده مي شود، حكايت از قدمت قلعه دارد. مشاهده قلعه و مخصوصاً خشت هاي قطور و بزرگ آن خود نيز مويد كهنگي آن است.

نارنج قلعه يا نارين قلعه، قلعه اي در ميبد يزد.

محسني، كتاب يادگار هاي يزد

امروزه در محل، قلعه موجود را با نسبت «دالان» نمي خوانند و نامي است كه متروك شده است. اين تسميه قديم بايد ماخوذ از «دال» باشد كه نام مرغان بزرگ شكاري از نوع عقاب است. نظير اين اسم به شكل «دالدون» ^{(14) ۞} بر كوهي در نزديك ميمند شهر بابك اطلاق مي شود.

اهميت قلعه ميبد مربوط به عهد سلاطين آل مظفر است كه در عمران و آبادي ميبد كوشا بودند و قلعه آنجا پناهگاه محلي آنان بود و بنابر قول مولف تاريخ جديد يزد، محمد بن مظفر در سال 737 "خزينه اي كه در يزد بود تصرف كرد و لشكر را مرسوم داد و قلعه دالان ميبد را عمارت كرد و خندق دور كرد." ^{(15) ۞}

بقاياي كنوني قلعه ميبد، با وجود خرابي هايي كه به مرور ايام بر آن روي آورده ديدني است و متاسفانه در اين سال هاي اخير به سبب ايجاد خيابان ^{(16) ۞}، قسمتي از آن خراب و تسطيح شده است!

قسمت هاي مختلف قلعه بر سطح تپه اي در چهار طبقه قرار دارد و هر طبقه بر طبقه ديگر اشراف دارد. بناي ارگ آن در مرتفع ترين نقطه تپه واقع شده است و يك طبقه هم در قسمت زير قرار كه اطاقك هاي كنده شده در دل خاك است از نوع بوكن يا بوكنه. اطراف قلعه، خندق عظيمي بوده كه بعضي قسمت هاي آن به باغ تبديل شده است.

3- سلطان رشيد (سلطون رشيد) ۩

در نزديكي و روبروي قلعه، يك بناي قديمي قرار دارد كه بنا به اظهار مردم محل، مزاري بوده. ظاهر آن نيز همين حكم را مي كند. همين قسمت بازمانده شباهت تام و تمام به چند بقعه تاريخي و مرتفع يزد و ابرقو و مروست دارد كه همه مزار بزرگان و از آثار قرون هفتم و هشتم هجري است.

بلندي بدنه باقي مانده كه قسمت سردر ورودي است، هشت متر است و از قسمت داخل سفيد كاري بوده و مختصري از تزيينات و رنگ آميزي قديم آن نيز باقي است.

4- سنگ قبر برادر مولف كشف الاسرار ۩

به راهنمايي برادران محسني مقيم ميبد، از سنگ قبري متعلق به قرن ششم در مسجد محله كوچك ^{(17) ۞} اطلاع حاصل شد كه قبلاً در باغ مشهور به باغ حاجي آقا باب به جاي پل بر روي نهري قرار داشته است.

اين سنگ به اندازه 60 × 80 سانتي متر است و متاسفانه دو لبه از قسمت تحتاني آن شكسته است و عبارات و آيات منقور بر آن به خط كوفي و نسخ بدين شرح است:

سنگ قبر موفق الدين ابي جعفر بن ابي سعد بن احمد بن مهريزد، برادر ابوالفضل رشيد الدين ميبدي مولف تفسير كشف الاسرار، متوفي در 570 هجري قمري در مسجد كوچك ميبد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

حاشيه اول: ×شكسته× الرحيم. كل نفس ذائقة الموت و انما توفون اجوركم يوم القيامه. من زحزح عن النار و ادخل الجنه فقد فاز ×شكسته×.
حاشيه دوم: بسم الله الرحمن الرحيم. ان الذين قالو ربنا الله ثم استقامو ... توعدون ×افتاده×.
پيشاني حاشيه سوم: لا اله الا الله، محمد رسول الله.
دوره پيشاني حاشيه سوم: شهد الله انه لا اله الله ... هو العزيز الحكيم.
بالاي متن: قل هو الله احد، ... كفواً احد.
متن: هذا قبر الشيخ الزاهد الامام السعيد العالم، موفق الدين ابي جعفر ابن ابي سعد بن احمد بن مهريزد رحمة الله عليه و نور قبره في سنه سبعين و خمس مائه. عمل محمد ×شكسته×. ^{(18) ۞}

اين موفق الدين ابي جعفر كه سنگ مزارش از تصاريف ايام بركنار آمده است كسي جز برادر صاحب تفسير كشف الاسرار و عدة الابرار ^{(19) ۞} نيست. تفصيل مطلب بدين شرح است كه اطلاعات ما در خصوص رشيد الدين ابوالفضل ميبدي صاحب تفسير مورد بحث كه از تفسير هاي بسيار لطيف و گرانقدر با خمير مايه قوي عرفاني و به زبان فارسي است، بسيار ناچيز است و تنها، مقاله محققانه سيد محمد محيط طباطبايي ^{(20) ۞} و مقدمه علي اصغر حكمت بر مجلدات اول و هفتم كشف الاسرار كه خود بر چاپ آنها اهتمام بليغ فرمود ^{(21) ۞}، پرتوي تازه اي بر مسطورات تاريك مانده و مختصر حاجي خليفه و استوري مي افكند.

آقاي حكمت در مجلد هفتم تفسير مذكور در مقدمه خود مرقوم داشته اند: "در دو نسخه ذكر نام و نسب مولف به تفصيل مذكور است و در اول و آخر اينچنين مسطور. نسخه اولي: الشيخ الانام، العبد الرشيد، فخر الاسلام، مهين السنه، تاج الائمه، عز الشريعه، ركن الطايفه، كهف الطريقه، ابوالفضل احمد بن ابي سعد محمد بن احمد مهريزد. هرچند كه با وجود استقصا ^{(22) ۞} و تفحص بسيار هنوز به ترجمه احوال رشيد الدين ظفر نيافته ايم ولي اميدواريم كه اين نسب نامه، طالبان را هادي راه و دليل تحقيق گردد و به عون الهي بر تاريخ زندگاني مولف فاضل اطلاع و بصيرت كامل حاصل سازند." ^{(23) ۞}

پس از انتشار مجلد هفتم تفسير مذكور، به مناسبت نام «مهريجرد» در اين نسب نامه، نگارنده اين سطور متوجه و منتقل نسب شخصي به نام «شيخ جمال الاسلام ابي سعيد محمد بن مهريزد» متوفي در 480 شد كه به اجمال ذكرش در تواريخ سه گانه يزد آمده است و همين موضوع را طي يادداشتي تحت عنوان «احتمالي در باب مولف كشف الاسرار» نوشت كه هم در مجله يغما ^{(24) ۞} و هم در تعليقات جلد سوم جامع مفيدي ^{(25) ۞} درج شد و به اين نتيجه ختم گرديد كه استدلال آقاي محيط طباطبايي درباره زادگاه مولف كه ميبد يزد بود، كاملاً درست و نسبت هاي «بزداوي» و «يزداوي» مندرج در بعضي از مآخذ ^{(26) ۞}نادرست است و اينك كه سنگ قبر برادرش در ميبد به دست آمده است اطلاع تازه تر و محكمي، استدلال سابق نويسنده را مويد واقع مي شود.

قلعه بشنيغان، در چهار ضلع و هشت برج احتمالاً مربوط به عهد قاجار در ميبد يزد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

5- قلعه بشنيغان ۩

در قسمت شمال بشنيغان، در گودي كنار جاده كنوني، قلعه چهار ضلعي اي با هشت برج قرار دارد كه اكنون نيز مورد استفاده براي انبار جنس است. در قسمت بالاي برج هاي قلعه، نقوش زيبايي طرح شده است. ظاهراً اين قلعه از اوايل عصر قاجاري است.

كتيبه در ورودي مسجد جامع ميبد، ساخت سال 913 ه.ق. كه عبارات آن در متن آمده است.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

6- مسجد جامع ميبد ۩

مسجدي نسبتاً بزرگ، با حياط و ايوان تابستاني و گرمخانه مفصل زمستاني است. آثار تاريخي و ديدني آن به شرح زير معرفي مي شود:

1- در بزرگ ورودي، ساخت سال 913 هجري كه بر دو لنگه آن در دو كتيبه به خط نسخ خوش كنده شده است: قال الله تبارك و تعالي و تقدس، و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احدا، 913 ^{(27) ۞}.

2- در محراب گرمخانه، سنگي قهوه اي رنگ به اندازه 45 × 76 سانتي متر نصب و بر سطح آن به كوفي كهنه اي عبارات زير نقر شده است:

حاشيه: بسم الله الرحمن الرحيم. قل هو الله احد، ... كفواً احد.
در قوس: لا اله الا الله، محمد رسول الله.
زير قوس: الله اكبر كبيرا، الملك لله ×دنباله اش خوانده نشد×.

كتيبه بالاي محراب مسجد جامع ميبد در يزد كه اسامي دوازده امام در آن ذكر شده است، مورخ 867 هجري قمري.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

3- در محراب ايوان تابستاني يك قطعه سنگ قبر خوش تراش با خطوط كوفي تزييني و نقوش، مربوط به قبر دختر مولف كشف الاسرار به اندازه 48 × 78 سانتي متر نصب است؛ با اين عبارات:

حاشيه اول: بسم الله الرحمن الرحيم. ان الذن قالو ربنا الله ثم استقامو، تتنزل عليهم الملائكة الا تخافوا ... نحن اولئاوكم في الحيوة.
حاشيه دوم: بسم الله الرحمن الرحيم. الله لا اله الا هو ... و ما خلقهم.
حاشيه سوم: بسم الله الرحمن الرحيم. شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكة و اولوا العلم قائماً بالقسط، لا اله الا هو العزيز الحكيم.
پيشاني: لا اله الا الله، محمد رسول الله.
درقوس: بسم الله الرحمن الرحيم. قل هو الله احد، ... كفواً احد.
متن: هذا قبر السعيد فاطمه بنت الامام سعيد رشيد الدين ابي الفضل ابن ابي سعد بن احمد مهريزد، رحمة الله عليها، توفي في جمادي الاولي سنه اثني و ستين و خمس مائه. ^{(28) ۞}

قسمتي از زيلوي كهنه وقفي كه در صحن ايوان مسجد جامع ميبد پهن است به تاريخ 808 ه.ق. كه عبارات آن در متن آمده است.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

4- در قسمت فوقاني محراب، كتيبه كاشي معرقي به شكل مربع كه وسط آن خالي است قرار دارد و حاشيه اي را تشكيل داده كه در داخل آن دوازده امام نوشته شده. تاريخ اين كتيبه صفر سال 867 هجري ^{(29) ۞} است.

5- يك قطعه زيلوي وقفي كهنه در صحن ايوان پهن است به اندازه 7.40 × 3.14 متر كه نقش بيست و چهار سجاده در آن بافته شده است:

وقف صحيح شرعي نمود جناب ستوده آداب، حاج الحرمين الشريفين، حاجي عبد الرشيد خلف مرحوم عبد العلي ميبدي اين زيلو را بر پليثه تحت قبه مسجد جامع مزبور. بيرون نبرند مگر در شبستان مسجد مزبور برند. تحريراً في شهر ربيع الثاني سنه 808 ^{(30) ۞}، عمل استاد علي بيدك ابن حاجي ميبدي.

يخدان يا يخچال ميبد با گنبدي بلند و زرد رنگ كه از زمستان يخ را براي تابستان نگه مي دارد، واقع در محله يخدان ميبد.

ايرج افشار، كتاب يادگار هاي يزد

7- يخدان ميبد (يخچال ميبد) ۩

نرسيده به نارنج قلعه ميبد، بر سر راه، در محله اي كه به «محله يخدان» شهرت دارد، گنبد زرد رنگ مخروطي شكل نيمه خرابي به چشم مي آيد كه سابقاً يخدان ^{(31) ۞} بوده است و از نظر شناخت يكي از وسايل تمدن و زندگي آن منطقه قابل ملاحظه است و مخصوصاً كه بناي آن نيز قديمي است. از اين نوع يخدان چند تاي ديگر در همين صفحات هست كه همه رو به ويراني مي رود.

آب انبار كلار ميبد ساخته شده در سال 1070 ه.ق. كه آب شيرين را در طول فصول خشك حفظ و تامين مي كند.

8- آب انبار كلار ۩

آب انبار كلار ^{(32) ۞} روبروي رباط ميبد و بر سر راه قديم، در سال 1070 هجري ساخته شده است. سنگ تاريخ آن بر جرز سمت چپ مدخل نصب است؛ با اين عبارات:

معمار همت رفيع نهمت ^{(33) ۞}، خلف دودمان نجابت و شرافت، صاحب خلق وسيع ميرزا محمد سميع ×چند كلمه خوانده نشد× المغفور بغفران ربه الكرم حكيم كريما ×دو كلمه خوانده نشد× بن ميرزا محمد ابراهيم، بناي اين بركه عاليه به مقتضاي "و من الماء كل شيئ حي" حيوة بخش مترددين گرديد، في سنه سبعين بعد الالف. به سركاري خواجه محمد تقي فيروز آبادي اتمام يافت. كتبه العبد محمد ×خوانده نشد× اليزدي، غفر الله له.

در جوار اين آب انبار، ويرانه يك يخدان يا يخچال قديمي نيز ديده مي شود.

چاپارخانه ميبد در يزد كه از مهمترين بنا هاي بين راهي قديم كه براي استراحت و تعويض اسب چاپار هاي دولتي بوده است.

9- رباط و چاپارخانه ميبد ۩

رباطي است آجري كه در ديوار طرف ورودي آن هفت دهنه طاق نماسازي شده است و سردر مرتفعي دارد. با اينكه ويراني در آن رخنه كرده است هنوز مورد استفاده است و جنبه انباري دارد.

در جامع مفيدي ^{(34) ۞} ذيل احوال خواندني ميرزا محمد علي يزدي و اولادش در باب بناي كاروانسراي ميبد مندرج است كه: "... ميرزا محمد امين ... بعد از ولد ... به فر مصاهرت ^{(35) ۞} ... حكيم كاشفا محمدا ... رسيده ... و نخست حسب الوصيه والد مرحوم، كاروانسرايي در قصبه ميبد و ديگري در قصبه عقدا به استحكام تمام ساخت ...."

مولف جامع مفيدي وفات ميرزا محمد امين را در سال 1067 نوشته است.

رباط موجود ميبد كه بنايش به شيوه عصر قاجاري است بر كنار شاهراه قديم واقع است و مسير اين راه چنين بوده: عقدا، چفته، ميبد، همت آباد و يزد. ^{(36) ۞}

در جوار رباط، بناي «چاپارخانه» كه خلل بر اركانش افتاده قرار دارد. چاپارخانه از ابنيه عصر قاجار است.