معماری اقلیمی ایران در دشت های فلات (کویر ها) [1 از 2]

1- شرایط اقلیمی ۩

شکل 1: نایین، شهری در حاشیه دشت کویر با بافت متراکم و فضا های کاملاً محصور است و در استان اصفهان قرار دارد.

دشت های فلات که بخش عمده ای از مساحت کشور ما محسوب می شوند، عمدتاً در نواحی مرکزی و شرقی مملکت قرار دارند. دو منطقه دشت کویر و کویر لوت، در مرکز ایران واقع شده اند که به طور کلی لم یزرع و یا با بارندگی بسیار اندک می باشند. این دو کویر، قریب یک هفتم مساحت ایران را شامل می شوند.

نواحی حاشیه کویری و کوهپایه ای، دارای آب و هوای معتدل تر با بارندگی بیشتر می باشند؛ ولی به هر تقدیر، اقلیم این نواحی نیز گرم و خشک است.

خصوصیات کلی شرایط اقلیمی دشت های فلات به قرار زیر است:

1- آب و هوای گرم وخشک در تابستان و سرد و خشک در زمستان
2- بارندگی بسیار اندک
3- رطوبت هوای بسیار کم
4- پوشش بسیار کم گیاهی
5- اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز
6- در نواحی کویری و حاشیه کویری، باد های توام با گرد و غبار

به دلیل رطوبت کم و دوری از دریا، اختلاف درجه حرارت هوا در طی شبانه روز، زیاد است. به تغییرات روزانه حرارت که در ستون نوسان روزانه دما در جدول 1 برای شهر های مناطق گرم و خشک آمده، توجه کنید.

باید اضافه نمود که کمبود آب جهت کشاورزی و مصرف روزانه اهالی، به علاوه، باد های شدید کویری که با شدت، شن و خاک کویر را در سطح مناطق زیستی پخش می کنند، محیط چندان مطلوبی را جهت سکونت انسان، ایجاد نمی کند. همچنین در منطقه، درخت و در نتیجه چوب کمیاب است و نمی توان به راحتی سقف و سرپناه ایجاد نمود.

ولی با توجه به مشکلات اقلیمی فوق، معماری سنتی ما در اثر تجربه چند هزار ساله، راه حل های منطقی ای برای یک زندگی دلپذیر در این مناطق فراهم نموده است.

2- بافت شهری ۩

شکل پذیری بافت شهری و روستایی و تطبیق شرایط زندگی با عوامل طبیعی و همچنین استفاده از این عوامل در شرایط بسیار نامساعد آب و هوایی در این مناطق، قابل توجه است. به جرات می توان بیان نمود که یکی از دستآورد های بسیار مهم معماری سنتی ما در همین تطبیق و فراهم نمودن محیط مناسب زندگی در این مناطق خشک و بی آب و علف است.

شکل 3: یکی از کوچه های محله قدیمی فهادان در شهر یزد؛ به این نوع کوچه ها ساباط گفته می شود.

کلیات بافت شهری و روستای به قرار ذیل است:

1- بافت شهری و روستایی بسیار متراکم
2- فضای شهری کاملاً محصور
3- کوچه های باریک و نامنظم و بعضاً پوشیده با طاق
4- ساختمان های متصل به هم
5- استقرار مجموعه های زیستی بر اساس جهت آفتاب و باد

روستا ها و شهر های سنتی مناطق گرم و خشک ایران را می توان به بوته های کاکتوس و یا گیاهان صحرایی تشبیه نمود. این گیاهان، پوسته ای ضخیم و بسیار مقاوم به دور خود دارند و در تحت این شرایط است که می توانند محیطی مناسب برای انتقال شیره گیاهی و رشد و نمو در درون گیاه به وجود آورند.

به طور کلی، تمامی فضا های زیستی این مناطق، اعم از فضا های شهری، معابر، حیاط ها و ساختمان ها، در مقابل عوامل جوی، خصوصاً باد نامطلوب، کاملاً محافظت شده اند و استفاده از باد مطلوب و تابش آفتاب با تمهیدات خاصی که در دنباله این مقاله توضیح داده خواهد شد، صورت می گیرد.

بافت شهری در این نواحی، به هم فشرده و ابنیه، متصل به هم هستند. کوچه ها، باریک و با دیوار های نسبتاً بلند و در مسیر یک خط شکسته امتداد دارند. اصولاً هیچ فضای شهری غیر محصور در این مناطق وجود ندارند؛ زیرا محافظت از فضای غیر محصور در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی ممکن نیست. یکی از دلایل باریکی کوچه ها که گاه فقط برای عبور دو نفر از کنار هم کافی است، برای فراهم نمودن شرایط اقلیمی بهتر در فضای معابر است. وجود دیوار های بلند در کنار معابر، در ایجاد سایه در مقابل تابش آفتاب و همچنین حفاظت معابر در مقابل باد های کویری، تاثیر بسزایی دارند. باید متذکر شد که پیچ در پیچ بودن کوچه ها، از نظر زیست اقلیمی، یک مزیت در مناطق گرم و خشک و کویری محسوب می شود، زیرا در مسیر های مستقیم و عریض، باد های کویری می توانند به سرعت جریان داشته باشند و باعث اختلال در زندگی روزمره شوند.

متاسفانه در رابطه با مسایل اقلیمی، بسیاری از درس های معماری و شهرسازی گذشته ما جهت طراحی شهر ها و ساختمان های جدید فراموش شده و در فصول گرم، بجز در اطاق های بسته و زیر کولر های برقی، در سایر قسمت های این شهر های مدرن، شرایط آسایش برای انسان، فراهم نمی باشد.

شکل 6: مقطع عرضی و نمای تابستان نشین خانه بروجردی ها در کاشان در استان اصفهان؛ ساختمان این خانه در تاریخ 1292 ه.ق. برابر با 1254 ه.ش. به پایان رسیده است.

سازمان میراث فرهنگی کشور

3- فرم بنا ۩

کلیات فرم بنا در این مناطق به قرار ذیل است:

1- کلیه بنا ها به صورت کاملاً درون گرا و محصور
2- کلیه بنا ها بجز حمام ها دارای حیاط مرکزی و اغلب آنها دارای زیرزمین، ایوان و بادگیر
3- کف ابنیه و خصوصاً حیاط، پایین تر از سطح معابر
4- ارتفاع اطاق ها نسبتاً زیاد
5- طاق ها غالبا قوسی و گنبدی
6- دیوار ها نسبتاً قطور

همانگونه که فضا های شهری، محصور و در مقابل شرایط نامساعد طبیعی کاملاً محافظت شده اند، ساختمان ها و حیاط آنها نیز دارای یک حصار بسته و یک محیط زیست اقلیمی کنترل شده می باشند. این مطلب در مورد کلیه ساختمان های در این مناطق، اعم از تجاری، مذهبی، خدماتی و مسکونی صدق می کند.

چنانچه ذکر شده، نوسان درجه حرارت در منطقه، بسیار زیاد و میزان رطوبت هوا، کمتر از حد آسایش انسان است. همچنین تابش آفتاب و حرارت آن در تابستان، محیطی گرم و سوزان ایجاد می کند و باد های پر گرد و غبار کویری که در بسیاری از روز های سال در جریان است، مخل آسایش می باشد. لذا، ایجاد یک حیاط مرکزی در وسط ساختمان و تعبیه حوض آب و احداث باغچه، باعث افزایش رطوبت در فضای زیستی شده و دیوار های خشتی و آجری ای که به لحاظ تحمل بار سنگین طاق های قوسی و گنبدی، با ضخامت نسبتاً زیاد ساخته می شوند، مانند یک خازن حرارتی، نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز را کاهش می دهند. و بالاخره، با قرار دادن کلیه بازشو ها رو به فضای نسبتاً مرطوب و معتدل حیاط و مسدود نمودن جداره خارجی ساختمان، بجز در ورودی، ارتباط فضای زیست داخل با فضای خارج تا حد امکان قطع شده و یک اقلیم کوچک و مناسب برای آسایش انسان در اقلیم گرم و خشک منطقه احداث شده است.

در دنباله مطلب ساختمان های مسکونی، در سایر فصول از کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران نوشته وحید قبادیان، ساختمان های تجاری، مذهبی و خدماتی مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.

3-1- خانه های چهارفصل ۩

تطبیق شیوه های زندگی با شرایط اقلیمی، از خصوصیات بسیار مهم این نواحی است. نمونه بارز آن را در خانه های درونگرای این مناطق که به خانه های چهار فصل موسوم است می توان مشاهده نمود. اطاق های اطراف حیاط این ساختمان ها بنا بر فصل معین سال، مورد استفاده قرار می گیرند. نحوه انجام این کار بدین طریق است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب مایل زمستان به آن می تابد و از گرمای بیشتری برخوردار است، قسمت زمستان نشین می باشد که به «پناه» معروف است و اغلب فعالیت های روزمره اهل خانه در این سمت ساختمان انجام می شود. در تابستان، عکس این عمل صورت می گیرد و اطاق های سمت جنوب حیاط که در سایه قرار دارند و خنک تر هستند، محل سکونت افراد خانواده می باشد. این قسمت را «نسار» به معنی سایه گیر و خنک می گویند و غالباً سرداب یا زیرزمین در این قسمت می باشد. در فصول گرم، دمای سرداب به علت اینکه در زیر زمین است، از دمای سایر قسمت ها کمتر می باشد؛ به نحوی که در خانه بروجردی ها در ساعت 11:30 صبح روز سوم مهر ماه، درجه حرارت هوا در کوچه 36 درجه، در حیاط 32 درجه و در سرداب 24 درجه سانتی گراد بوده است (شکل 8).

در مواقعی که دمای هوا بسیار زیاد بوده، اهل خانه به سرداب رفته و از هوای خنک تر آن استفاده می کردند. در بعضی از خانه ها که شاخه های مسیر قنات از زیر آن رد می شده، از سرداب راهی به قنات جهت دسترسی به آن وجود داشته و گاهی نیز آب قنات از یک طرف وارد حوض کوچکی می شده و از طرف دیگر آن خارج می شده که به محل آن اطاق، حوضخانه می گفته اند. وجود حوض آب و مجاری ورودی بادگیر، باعث افزایش رطوبت و برودت در این فضا می شده است.

شکل 9: نمای قسمت زمستان نشین و حیاط بیرونی خانه بروجردی ها در کاشان در استان اصفهان.

آرش افشار و فرزین راسخی

معمولاً ارتفاع قسمت تابستان نشین در این خانه ها زیاد است (شکل 8) تا هوای گرم به بالا صعود کرده و هوای خنک تر در سطح پایین اطاق، جایگزین شود. بادگیر ها و هواکش ها نیز غالباً در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد. بادگیر های هشت طرفه خانه بروجردی ها به اطاق اصلی خانه که همان تالار در طبقه همکف است و سرداب زیر آن در قسمت تابستان نشین، راه دارد و حفره های روی گنبد تالار، از سمت جریان باد، عملکرد بادگیر و از سمت مخالف آن، عملکرد هواکش را دارند که خود به آسایش ساکنین خانه در فصول گرم کاشان، کمک موثرتری می کرده است.

تالار قسمت تابستان نشین خانه های سنتی یزد، مانند خانه لاری ها و خانه رسولیان، از سمت رو به حیاط، کاملاً باز است و در این خانه ها، مجرای ورودی بادگیر، یا در عقب تالار و یا در سمت دو ضلع مجاور آن قرار دارد.

در کنج ها و قسمت هایی از خانه که ارتباط مستقیم با حیاط ندارد و در نتیجه نور و تهویه در آنجا کم است، آشپزخانه و انبار قرار دارد. سوخت مورد استفاده جهت پخت و پز، هیزم و تاپاله ^{(1) ۞} بوده است. جهت تهویه هوا در آشپزخانه، سقف این فضا غالباً بسیار بلند بوده و یک منفذ دایره ای شکل به قطر حدود نیم متر در بالای گنبد و یا طاق آشپزخانه قرار داشته است. نور مورد نیاز آشپزخانه نیز از همین منفذ یا منفذ های سقفی تامین می شده است.

وجود حوض آب و گیاهان در داخل حیاط، کمبود رطوبت هوا را جبران می کند و علاوه بر ایجاد سایه، لطافت هوا را نیز افزایش می دهد. کلیه بازشو ها و ورودی اطاق ها، به حیاط و یا به فضای منتهی به آن باز می شوند و حیاط به عنوان فضای ارتباطی بین کلیه قسمت های خانه می باشد. تقریباً هیچ پنجره ای به بیرون خانه باز نمی شود و تنها بازشویی که با بیرون ارتباط دارد، در ورودی است که از طریق هشتی و دالان نسبتاً بلند به حیاط مرتبط می شود.

شکل 10: نمای قسمت تابستان نشین خانه بروجردی ها؛ به نسبت سطوح بازشو ها در مقایسه با قسمت زمستان نشین توجه کنید.

آرش افشار و فرزین راسخی

در اغلب خانه ها، یک تخت چوبی بزرگ در حیاط وجود داشته است. در تابستان، اهل خانه در هنگام عصر و غروب، باغچه ها را آب می دادند و حیاط را آبپاشی می کردند و فعالیت های مختلف، مانند دور هم نشستن، غذا خوردن یا خیاطی کردن و کار های دیگر، روی این تخت انجام می شده است. در این موقع اهل خانه غالباً، اوقات خود را در حیاط و فضای متعادل و خنک آن سپری می کردند. در شب هنگام نیز بر روی تخت در حیاط می خوابیدند. البته در بعضی از مواقع در روی پشت بام که در طی شب و خصوصاً هنگام سحر، خنک تر از سایر قسمت ها است، می خوابیدند.

سطح حیاط خانه بروجردی ها، مانند سایر خانه های مشابه، از سطح طبیعی زمین و کوچه، پایین تر است (شکل 8). پایین تر بودن سطح حیاط نسبت به کوچه دارای چهار مزیت است:

1- آب قنات و یا نهر که در جوی های همسطح کوچه جاری است، به طور طبیعی، سوار باغ و باغچه داخل حیاط و اگر آب انبار در زیرزمین باشد، سوار مخزن آب می شود.

2- از خاک گودبرداری شده، اگر خاک آن در حد نسبتاً خوبی باشد، خشت ساخته و برای احداث ساختمان، استفاده می شود.

3- با قرار گرفتن بخشی از ساختمان در داخل زمین، تبادل حرارت بین داخل و خارج بنا کاهش می یابد و نوسان درجه حرارت، کمتر می شود.

4- در مقابل نیروی زلزله، پایه های ساختمان و در نتیجه کل بنا مقاومت بهتری نشان می دهد.

عمق بعضی از حیاط ها را از حد معمول نیز بیشتر می گرفتند تا جهت آبیاری باغ و باغچه به آب قنات که از زیر حیاط رد می شده، دسترسی پیدا کنند. به این حیاط ها، «گودال باغ» یا «گودال باغچه» می گفته اند.

شکل 11: نمایی از حیاط مرکزی و اطاق سه دری خانه شهشهان در اصفهان.

در اینجا باید متذکر شد که وسعت خانه و تعداد حیاط های آن، بستگی به توان مالی و موقعیت اجتماعی مرد خانه داشته است. خانه افراد تنگدست، به زحمت از چند اطاق و احیاناً یک حیاط تجاوز می کرده است؛ در حالی که خانه اغلب افراد نسبتاً مرفه، شامل دو حیاط، یکی، بیرونی جهت آقایان، نامحرمان و بعضاً انجام امور شغلی آقای خانه و حیاط دیگر، اندرونی که مخصوص خانم ها و افراد محرم بوده است، می شده است. خانه امرا و متمولین، بیش از دو حیاط داشته و در نهایت، تعداد آنها به شش حیاط می رسیده که هر کدام دارای عملکرد خاص خود بوده است. چهار حیاط دیگر عبارت از حیاط اصطبل، خدمه، خواجگان و نارنجستان بودند.

حیاط اصطبل معمولاً در نزدیکی در ورودی خانه بوده تا پس از انتقال چهارپایان به اصطبل، وارد قسمت های دیگر خانه شوند. حیاط خدمه چنانچه از اسم آن مشخص است، مختص زندگی خدمتکاران خانه بوده است. حیاط خواجگان، مجاور قسمت اندرونی خانه احداث می شده و محل زندگی خواجگان حرمسرا بوده است و بالاخره نارنجستان، یک حیاط نسبتاً کوچک و زینتی بوده که در باغچه آن انواع مرکبات مانند نارنج و پرتقال می کاشتند. در شهر هایی مثل یزد و اصفهان که هوا سرد است و معدل تعداد روز های یخبندان سالیانه به ترتیب 56 و 69 روز می باشد، در زمستان، در شب هنگام و یا در مواقع یخبندان، روی حیاط نارنجستان را می پوشاندند و بدین ترتیب، همواره از طراوت و زیبایی و تماشای برگ های همیشه سبز آن لذت می بردند.

در سنوات اخیر، جهت حفظ این ابنیه سنتی، اقداماتی صورت گرفته و تعدادی از آنها مرمت و به عنوان ساختمان اداری و یا آموزشی مورد استفاده قرار گرفته است. هرچند این کار، عملی بسیار مثبت و قابل تقدیر است ولی متاسفانه بسیاری از خانه های سنتی باارزش در حال تخریب به وسیله عوامل جوی و یا بولدزر های شهرداری ها می باشند.

3-2- طاق و گنبد ۩

همانگونه که قبلاً ذکر شد، به دلیل کمبود چوب در فلات مرکزی ایران، جهت پوشش سقف، از خشت و آجر استفاده می شده که به صورت طاق یا گنبد این عمل صورت می گرفته است. فرق عمده طاق و گنبد در این است که طاق مانند یک نیم استوانه است، یعنی قوسی که در مسیر یک خط ادامه یافته و گنبد یک نیمکره است؛ بدین معنی که قوس، حول یک نقطه در محیط خود، دوران داده شده است. البته این یک توصیف کلی است و فرم همه طاق ها و گنبد ها، مطابق تعاریف فوق نمی باشد.

بنا بر تقسیم بندی استاد محمد کریم پیرنیا، چهار نوع طاق قوسی وجود دارد که به اختصار توضیح داده می شود: ^{(2) ۞}

شکل 12: یک مقبره ایلامی با طاق آهنگ در موزه شوش مربوط به هزازه دوم قبل از میلاد.

3-2-1- طاق آهنگ ۩

طاق آهنگ مانند یک نیم استوانه است که با مصالح بنّایی اجرا می شود و بر روی دو دیوار باربر و دیوار انتهای قوس قرار می گیرد. معروف ترین و بزرگترین طاق از این نوع، طاق کسری در تیسفون با 30 متر ارتفاع و 25 متر دهانه قوس ^{(3) ۞} است.

شکل 13: شبستان غربی مسجد جمعه اصفهان؛ طاق شبستان از نوع چاربخش است.

3-2-2- طاق چهاربخش ۩

هرگاه دو طاق آهنگ، یکدیگر را به طور قایم قطع کنند، از تقاطع آنها، یک طاق چهار بخش تشکیل می شود؛ مانند طاق شبستان غربی مسجد جمعه اصفهان (شکل 13).

شکل 14: طاق و تویزه در سمت شمالی مسجد النبی یا همان مسجد شاه سابق.

3-2-3- طاق و تویزه ۩

طاق و تویزه مانند یک نیم استوانه آجری یا خشتی است که دنده های قوسی شکلی در داخل طاق، به نام تویزه وجود دارد و بار سقف را این تویزه ها به دیوار زیرین انتقال می دهند (شکل 14).

شکل 15: طرز اجرای طاق کلنبه در مسجد حضرت علی (ع) در شهر یزد.

3-2-4- طاق کلنبه ۩

جهت اجرای طاق کلنبه ^{(4) ۞}، ابتدا چهار تویزه همانند شکل 15 بر روی چهار پایه طاق می زنند و سپس بین تویزه ها را با خشت و آجر پر می کنند.

بنا بر تقسیم بندی استاد پیرنیا، گنبد نیز از لحاظ فرم به چهار گروه تقسیم می شود: ^{(5) ۞}

شکل 16: گنبد یک مسجد در بین راه قم به کاشان؛ اگرچه این گنبد دو پوسته نار با مصالح جدید اجرا شده ولی ایده و طرح آن سنتی است.

3-2-5- گنبد نار ۩

این نوع گنبد، رایج ترین نوع گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد، کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردی خان در اصفهان و مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقا در کاشان می باشد. گنبد این مساجد به صورت دو پوسته است، یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده است (اشکال 16 و 19).

در گنبد های دوپوسته، پوسته زیرین معمولاً باربر و پوسته رویین جهت نماسازی و همچنین مقابله با عوامل جوی است. یکی از دلایل دو پوسته زدن گنبد، به لحاظ توجه به مقیاس ساختمان و مقیاس شهر است؛ از آنجاییکه گنبد های بزرگ و بلند، نشانه اهمیت ساختمان می باشند و همچنین این گنبد ها باید با مقیاس شهر تطبیق کنند و ترجیحاً از قسمت های مختلف شهر دیده شوند، لذا سعی می شود که گنبد فوقانی را بلند و مرتفع احداث کنند؛ ولی برای اینکه مقیاس تالار زیر گنبد زیاد ناهمگون نباشد و مانند تونلی عمودی به نظر نیاید، پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا می شود.

دلیل دیگر این که، از ضخامت گنبد زیرین که باربر است، هرچه به نوک گنبد نزدیک می شود کاسته می گردد تا وزن گنبد، کمتر شود؛ به همین دلیل، روی گنبد به صورت پله ای در می آید، مانند گنبد یخچال ها ^{(6) ۞} و برای پوشاندن این ناهمواری، گنبد دوم زده می شود.

البته گنبد دو پوسته از لحاظ کاهش تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا، از گنبد یک پوسته، عملکرد بهتری دارد؛ زیرا هوای نسبتاً راکد بین دو پوسته، مانند یک عایق از تبادل حرارت جلوگیری می کند؛ ولی باید توجه داشت که هیچ فضای حبسی ای در ساختمان نباید وجود داشته باشد؛ زیرا به علت وجود رطوبت در هوا و معیان رطوبت در شب هنگام و یا مواقع سرد، و تبدیل آن به آب، باعث خراب شدن مصالح از داخل این فضا می شود. بنابراین هوای بین دو پوسته همیشه باید تهویه شود (شکل 19).

شکل 17: برج قربان مربوط به دوره سلجوقی در همدان؛ این گنبد از نوع رک و دوازده ترک یا دوازده وجهی است.

3-2-6- گنبد رک ۩

نوع دوم گنبد ها، گنبد رک ^{(7) ۞} است که به صورت هرمی و یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانه ای و یا منشوری قرار می گیرد. معروفترین این نوع، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان مازندران ^{(8) ۞} است که آرامگاه شمس المعالی، قابوس بن وشمگیر آل زیار است و از بهترین نمونه های معماری قرن چهارم هجری قمری محسوب می شود. از این نوع گنبد، جهت مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی نیز بسیار استفاده شده است (شکل 17).

گنبد رک در کرانه دریای خزر بسیار مورد استفاده قرار گرفته و می توان بیان نمود که در این کرانه، بیش از سایر مناطق ایران گنبد رک وجود دارد. دلیل آن اولاً به این خاطر است که این گنبد از لحاظ اقلیمی، بهتر از گنبد ها نار برای این منطقه است؛ زیرا نزولات جوی را سریعتر و بهتر از گنبد نار از ساختمان دور می کند و در ثانی شباهت زیادی به بام های شیبدار اهالی منطقه دارد. در این کناره، این نوع گنبد را با خرپای چوبی و پوشش کاشی، سفال و یا تخته لت احداث می کنند.

اگر مصالح گنبد رک آجری باشد، غالباً گنبد را دوپوسته اجرا می کنند تا مقیاس زیر گنبد، متناسب باشد و از لحاظ سازه ای نیز از استحکام بیشتری برخوردار باشد.

3-2-7- گنبد خرپشته ۩

نوع سوم گنبد ها، گنبد خر پشته است که مانند گنبد رک، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد میر بزرگ در آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد.

شکل 18: مقبره دانیال نبی در شوش در استان خوزستان؛ گنبد این مقبره از نوع اورچین است.

3-2-8- گنبد اورچین ۩

گنبد اورچین شبیه گنبد رک، مخروطی است ولی روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نام های گنبد پلکانی و یا مضرس ^{(9) ۞} و در انگلیسی به نام «Pineapple Dome» یا گنبد آناناس خوانده می شود. نگارنده شبیه این گنبد را در هیچ مکانی و هیچ کتابی بجز در ایران و عراق ندیده است. در ایران نیز فقط محدود به چنوب غربی کشور است که تعداد آنها زیاد نیست و لذا منحصر به فرد می باشند.

معروفترین این نوع گنبد، متعلق به مقبره دانیال نبی در شوش است (شکل 18). از دیگر ابنیه ای که دارای گنبد اورچین هستند، می توان از مقبره حضرت سربند و بقعه یعقوب لیث در دزفول، امامزاده عبد الله در شوشتر، امامزاده جعفر در بروجرد، امامزاده میر محمد در جزیره خارک، بقعه صلاح الدین محمد در آبدانان از استان ایلام و همچنین گنبد سلطان زبیده و مزار شیخ عمر سهروردی در بغداد نام برد.

شکل 19: بررسی اقلیمی طاق قوسی و گنبد در اقلیم گرم و خشک در مسجد جامع یزد با گنبدی دو پوسته.

3-2-9- خصوصیات طاق ها و گنبد ها ۩

از جمله خصوصیات اقلیمی طاق های قوسی و گنبدی در مناطق گرم و خشک این است که ارتفاع اطاق از کف تا زیر طاق، زیاد می باشد و لذا می توان یک تهویه طبیعی عمودی در اطاق به وجود آورد. از آنجاییکه هوای گرم، سبکتر است و به بالا صعود می کند و هوای خنکتر، جایگزین آن می شود، با تعبیه چند دریچه در اطراف و یا نوک اطاق، هوای گرم از دریچه ها خارج می شود و یک جریان طبیعی هوا از پایین به بالا برقرار می شود که جهت تامین آسایش در فصول گرم، مناسب است (شکل 19).

باید توجه داشت که در مناطق سرد، به منظور حفظ حرارت، معمولاً ارتفاع تالار زیر گنبد در مقایسه با مناطق گرم و خشک، کمتر است و همچنین نسبت سطوح بازشو به دیوار در اطراف تالار نیز کمتر می باشد. مطلب دیگر، همانگونه که در فصل اول از کتاب بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران نوشته وحید قبادیان، در رابطه با زاویه تابش خورشید بیان شده است، در فصل تابستان یعنی زمانی که حرارت مورد نیاز نیست، سقف یا طاق مسطح، بیشترین مقدار حرارت را نسبت به سایر سطوح، از تابش، کسب می کند زیرا تابش خورشید در این فصل تقریباً عمودی است ولی سطح طاق قوسی و گنبد، حالت مایل نسبت به تابش آفتاب دارد و به علاوه به سبب انحنای سطح طاق، همیشه بخشی از آن در سایه قرار می گیرد که این نیز خود به کاهش جذب حرارت کمک می کند. همچنین اگر طاق یا گنبد، دو پوسته باشد، تاثیر تغییرات درجه حرارت خارج بر روی پوسته زیرین کمتر است و در نتیجه، دمای هوا در تالار زیر طاق یا گنبد متعادل تر می شود.

از مزایای دیگر طاق قوسی و گنبد اینکه، باد از روی سطح محدب، با سهولت بیشتری رد می شود و فرسایش و تخریب کمتری را موجب می گردد؛ و مطلب آخر، از آنجاییکه طاق قوسی و یا گنبد، یک ساختار سه بعدی است، لذا در مقابل نیرو های جانبی مانند باد و زلزله، مقاومت بهتری دارد؛ البته هرچه وزن طاق کمتر و مرکز ثقل ساختمان در سطح پایین تری قرار گرفته باشد، مقاومت ساختمان در مقابل نیرو های جانبی، بیشتر خواهد بود.