شهاب، شاعري يهودي و پارسي از يزد

אי קאדר ק`דרת נמא, שיר מאת שהאב יזדי

مقاله حاضر، برگرداني است از مقاله «ج. پ. آسموسن» به نام «Sihab, A Judeo - Persian Poet from Yazd» كه در «يادنامه «ژان دومناش»» در صفحه هاي 418 - 415 توسط «بنياد فرهنگ ايران» در سال 1974 م. (1353 ه.ش) به كوشش «پروفسور جينيو» و «دكتر احمد تفضلي» به چاپ رسيده است.

اشعار «شهاب يزدي» از نظر زباني كاملاً مطابق با زبان پارسي دري است و تنها از جنبه نوشتاري به خط عبري نگارش يافته اند؛ از اينرو آوانوشت و ترجمه آنها كاملاً بر هم منطبق مي باشد. در اين مقاله مصراع هاي عبري اصلي و برابر هاي فارسي شده آنها كه اندكي نيز تصحيح شده اند، روبروي هم نوشته شده است.

1- مقدمه ۩

شهاب يزدي در يكي از كوچه هاي نزديك به چهارسوق در محله كليميان در يزد؛ شهاب شاعر قرن 12 ه.ق و بنا بر گمان ها، هم دوره با زنديه بوده است.

برش نقاشي از استاد ابوالقاسم يزدي، 1280 ه.ش

اين يك تصوير ساختگي است.

در تاريخ ادبيات ايران، افراد بسياري با نام «شهاب» و يا «شهاب الدين» وجود دارند. يكي از آنها شهاب يهودي از يزد است با عنوان «شهاب يزدي» ^{(1) ۞} كه احتمالاً به سبب اينكه وي آثار پارسي خود را با الفباي عبري مي نوشته، ناشناخته مانده است. به هر حال در كتب تاريخ ادبيات قرن حاضر، همانند كتاب «تاريخ ادبيات ايران، از صفويه تا عصر حاضر» نوشته «ا. گ. براون»، كتاب «تاريخ ادبيات ايران از باستان تا قاجاريه» نوشته «يان ريپكا» و يا كتاب «تاريخ نظم و نثر در ايران و در زبان فارسي تا پايان قرن دهم هجري» ^{(2) ۞} نوشته «سعيد نفيسي» و همچنين در كتاب «يادگار هاي يزد» ^{(3) ۞} نوشته «ايرج افشار» نيز او وي يادي به ميان نرفته است.

2- سروده اي از شهاب يزدي ۩

توجه به شهاب و بررسي آثار وي، تنها به وسيله «W. Bacher» در مقاله او تحت عنوان «درباره ادبيات فارسي يهودي» ^{(4) ۞} در شرحي كه وي در مورد يك دست نويس يهودي در «سمينار تئولوژوي نيويورك» ابراز داشته، انجام گرفته است: "كتابي است نفيس با قطع رحلي در 306 برگ كه به وسيله يك كاتب نوشته شده است. نويسنده در مفصل ترين قطعه اي كه در اين مجموعه وجود دارد، يعني در خاتمه ترجمه فارسي «Tragum Scheni» ^{(5) ۞} در پشت برگ 216 از خود نام مي برد؛ كه در آنجا اظهار شده كه `اين نسخه برداري در 23 طيبث سال 5603 عبري (5 دي 1221 ه.ش) توسط «داويد بن اهابا» براي «برخوردار بن مردخاي» به پايان رسيده؛ اميد است كه وي اين نسخه را با نوادگانش بخواند.` شعر زيباي شهاب كه در زير آمده، از سطر 10 پشت برگ 34 تا سطر 13 روي برگ 36 اين مجموعه را در بر گرفته است."

«زميروت» از گفته شهاب يزدي گويد:

«זמירות» אז ג``פתהי שהאב יזדי גויד:

............................................. ==================== اي قادر قدرت نما ............................................. اي صانع ارض و سما ............................................. هر دم كني رحمي به ما ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== يكتا و بي همتا تويي ............................................. روزي ده اشياء تويي ............................................. دل خوش كن دل ها تويي ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== هفت آسمان نيلگون (6) ۞ ............................................. اندر سر ماست نگون ............................................. بي چوب و سنگ و بي ستون (7) ۞ ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== هفت عاق و كيوان و فلك ............................................. چندين هزارانش ملك (8) ۞ ............................................. هر يك به نام، يك به يك (9) ۞ ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== دنيا كه تاريك و سياه ............................................. رخشنده شد از مهر و ماه ............................................. يك ذره از نور اله ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== دو روشنايي در سما (10) ۞ ............................................. آورده اي از بهر ما (11) ۞ ............................................. با خواب بان و خوش نما (12) ۞ ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== چندين درخت ميوه دار ............................................. انگور و انجير و انار ............................................. از هر دياري صد هزار ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== يردن (13) ۞ و دريا را نگر ............................................. كوهان و صحرا را نگر ............................................. شيران و شعرا را نگر (14) ۞ ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== دريا و ماهي و نهنگ ............................................. رزاق كفار و فرنگ (15) ۞ ............................................. مرغ از هوا، كوه از پلنگ (16) ۞ ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== هر چهار گوهر در حساب (17) ۞ ............................................. آورده اي بر هم شتاب ............................................. خاك است و آتش، باد و آب (18) ۞ ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== آدم ز خاك آورده اي (19) ۞ ............................................. خوش سينه چاك آورده اي ............................................. از جاي پاك آورده اي ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== شنبه ز جبار آمده است ............................................. بر حكم ستار آمده است ............................................. ما را سزاوار آمده است (20) ۞ ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== موسي عصايش اژدر است ............................................. يك تاج نورش بر سر است ............................................. قتال جان كافر است ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== فرعون و عوج (21) ۞ دل سياه ............................................. بر باد رفتند همچو كاه (22) ۞ ............................................. بر يك عصا گشتند (23) ۞ تباه ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== تو مرده را جان مي دهي ............................................. تو زنده را نان مي دهي ............................................. تو درد را درمان دهي (24) ۞ ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== هر لحظه فكري مي كنم ............................................. آنگه كه شكري مي كنم ............................................. هر لحظه ذكري مي كنم ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. ==================== اي قادر قيوم (25) ۞ من ............................................. گفتم شهاب است نام من ............................................. آنگه كه دادي كام من ............................................. اي قادر قدرت نما ............................................. .............................................	.......................... === 1 === ........ 1 ........ .......................... ........ 2 ........ .......................... ........ 3 ........ .......................... ........ 4 ........ .......................... === 2 === ........ 5 ........ .......................... ........ 6 ........ .......................... ........ 7 ........ .......................... ........ 8 ........ .......................... === 3 === ........ 9 ........ .......................... ........ 10 ........ .......................... ........ 11 ........ .......................... ........ 12 ........ .......................... === 4 === ........ 13 ........ .......................... ........ 14 ........ .......................... ........ 15 ........ .......................... ........ 16 ........ .......................... === 5 === ........ 17 ........ .......................... ........ 18 ........ .......................... ........ 19 ........ .......................... ........ 20 ........ .......................... === 6 === ........ 21 ........ .......................... ........ 22 ........ .......................... ........ 23 ........ .......................... ........ 24 ........ .......................... === 7 === ........ 25 ........ .......................... ........ 26 ........ .......................... ........ 27 ........ .......................... ........ 28 ........ .......................... === 8 === ........ 29 ........ .......................... ........ 30 ........ .......................... ........ 31 ........ .......................... ........ 32 ........ .......................... === 9 === ........ 33 ........ .......................... ........ 34 ........ .......................... ........ 35 ........ .......................... ........ 36 ........ .......................... === 10 === ........ 37 ........ .......................... ........ 38 ........ .......................... ........ 39 ........ .......................... ........ 40 ........ .......................... === 11 === ........ 41 ........ .......................... ........ 42 ........ .......................... ........ 43 ........ .......................... ........ 44 ........ .......................... === 12 === ........ 45 ........ .......................... ........ 46 ........ .......................... ........ 47 ........ .......................... ........ 48 ........ .......................... === 13 === ........ 49 ........ .......................... ........ 50 ........ .......................... ........ 51 ........ .......................... ........ 52 ........ .......................... === 14 === ........ 53 ........ .......................... ........ 54 ........ .......................... ........ 55 ........ .......................... ........ 56 ........ .......................... === 15 === ........ 57 ........ .......................... ........ 58 ........ .......................... ........ 59 ........ .......................... ........ 60 ........ .......................... === 16 === ........ 61 ........ .......................... ........ 62 ........ .......................... ........ 63 ........ .......................... ........ 64 ........ .......................... === 17 === ........ 65 ........ .......................... ........ 66 ........ .......................... ........ 67 ........ .......................... ........ 68 ........ .......................... ..........................	............................................. ==================== אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. אי צאנע ארץ וסמא ............................................. הרדם כ`ני רחמי במא ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== יך תא ובי המתא תויי ............................................. רוזי דיה אשיא תויי ............................................. דל כ`ש כ`ן דל הא תויי ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== הפ`ת אסמאן נילגאן ............................................. אנדר סר מא הסת נגון ............................................. בי גוב וסנג ובי סתאן ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== הפ`ת עאק וכייו`אן פ`לך ............................................. גנדין הזאראן הסת מלך ............................................. הר יך בנאם יך ביך ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== ד`ניא כה תאריך וסיאה ............................................. ר`כשנדה ש`ד אז מהר ומאה ............................................. יך זרה אז נוא אלאה ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== דו רוושנאי אנדר סמא ............................................. אוורדה אז בהר מא ............................................. בא כ`ראבבאן כ``ש נמא ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== גנדין דרכ`ת מיו`ה דאר ............................................. אנגור ואנגיר ואנאר ............................................. אז הר דיארי צד הזאר ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== ירדן ודריאה רא נגר ............................................. כוהאן וסהרא רא נגר ............................................. שיראן וש`רא רא נגר ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== דריאה ומאהי ונהנג ............................................. רזאק וכופ`אר ופ`רנג ............................................. מ`רק אז הווא כוה אז פלנג ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== גהאר גווהר אנדר חסאב ............................................. אוורדהי בר הם שתאב ............................................. כ`אכסת ואתש אב ובאד ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== אדם אז כ`אך אוורדהי ............................................. כ``ש סינה גאך אוורדהי ............................................. אז גאי פאך אוורגהי ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== שנביה זגבאר אומדסת ............................................. בר ח`כם סתאר אומדסת ............................................. מארא סזאוואר אומדסת ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== מוסא עצאייש אגדרסת ............................................. יך תאג נורש בר סרסת ............................................. קטאל גאן כאפ`רסת ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== פ`רעון ועוב דל סיאה ............................................. בר האד ברפ`תן נמגה כאה ............................................. בר יך עצא גשתן תבאה ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== תו מורדה רא גאן מידהי ............................................. תו זנדה רא נאן מידהי ............................................. תו דרד רא דרמאן מידהי ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== הר לחזה פ`כרי מיכ`נים ............................................. אנגה כה ש`כרי מיכ`נם ............................................. הר לחזה זכרי מיכ`נם ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. ==================== אי קאדר קיאם מן ............................................. ג`פ`תם שהאבסת נאם מן ............................................. אנגה כה דאדי כאם מן ............................................. אי קאדר ק`דרת נמא ............................................. .............................................

اين شعر كوتاه نيايش گونه، توصيف زيبايي از يك ايمان ناب و دست نخورده است كه موضوع اصلي آن همانا بيان و تاكيد در مورد خداوند يكتاي جليل است؛ با خاطر نشان نمودن اين كه چگونه خداوند تواناي قادر مطلق ^{(26) ۞}، آفريننده زمين و بهشت، هر لحظه رحمتش را بر ما آشكار مي دارد. ^{(27) ۞} او، يكتا و بي همتا، شادي بخش دل ها و دهنده روزي است. ^{(28) ۞} او صاحب تمام جهان با هزاران فرشته آن است؛ فرشتگاني كه هر يك داراي نامي هستند. ^{(29) ۞} جهان در تاريكي و سايه بود كه او با آفرينش ماه و خورشيد، روشنايي را آفريد. ^{(30) ۞} تمام درختان، ميوه ها، رود ها، دريا ها، كوه ها و صحرا ها، تمام آفريدگان زنده حتي كافران و خارج از دينان به وسيله او اداره مي شوند. ^{(31) ۞}

3- برخي از ويژگي هاي متن ۩

1- در متن، پايانه «ـان» به جاي «ـون» آمده است؛ همانند «نيلگان» در مصراع 9 به جاي «نيلگون» به معني آبي و يا «ستان» در مصراع 11 به جاي «ستون» به معني پايه كه هر دو با «نگون» در مصراع 10، هم قافيه شده اند. البته جابجايي اين دو پايانه در متون فارسي يهودي امري است جاري. ^{(32) ۞}

2- پايانه «ـن» در واژه «رفتن» در مصراع 54 و واژه «گشتن» در مصراع 55، پايانه فعلي سوم شخص جمع در زبان محاوره اي است كه به جاي پايانه «ـند»، از آن استفاده شده است.

3- در بند 8، يردن يا رود اردن به معناي عام رودخانه به كار رفته است؛ مانند «دجله» يا همان «تيگرس» كه نيز جاي «رودخانه» به كار مي رود. ^{(33) ۞}

4- فارسي نويسي و فهم واژه اي كه در مصراع 31 براي «شعرا» انجام شد، يكي از مشكلات متن بود. دوست من «دكتر احمد تفضلي» از «دانشگاه تهران» براي اين واژه، «شعرا» يا همان ستاره «شعراي يماني» را پيشنهاد نمود. اين قرائت كاملاً مي تواند درست باشد؛ به ويژه اگر واژه «شيران» نيز در همين مصراع به «صورت فلكي شير» دلالت كند.

5- اصالت يهودي بودن شاعر، از روح شعر و از واژه هاي به كار رفته در آن مانند واژه «اردن» در مصراع 29، «شنبه» در مصراع 45، «موسي» و «عصايش» در مصراع 49 و «فرعون» در مصراع 53 به روشني پيدا است.