گل سرخ رياضي و هزاردستان اسكار وايلد

اين مقاله، نخستين بار در مجله يغما، جلد 32، ص 212 درج شده است.

گل سرخ يا هنرستان مرغان، منظومه اي زيبا، لطيف و دلپذير است از شاعر نامي، سيد محمد علي رياضي يزدي. اين داستان كه در واقع، شاهكار رياضي است، داراي وجوه متشابه و متفاوتي است با داستان ماجراي هزاردستان و گل سرخ اثر اسكار وايلد، شاعر و نويسنده انگليسي. داستان اسكار وايلد توسط آقاي نصر الله بيات ترجمه شده و در مجله وحيد، شماره 209 به چاپ رسيده است. خمير مايه هر دو داستان عشق است؛ و پيوند آن با عشق گل و بلبل كه داراي سابقه ديرينه اي در ادبيات است آن را دل انگيز تر و دلپسند تر كرده است. هر دو داستان، حاوي مضموني دلنشين، اما داراي دو پايان مغاير است و همين دوگانگي در نتيجه داستان، آن را بيشتر قابل تامل مي سازد.

با توجه به تاريخ حيات نويسنده انگليسي، علي القاعده، نخستين بار او به آفرينش چنين داستاني پرداخته است، اما از آنجاكه استاد رياضي، خود از قريحه اي وقاد و طبعي خداداد برخوردار بوده، منظومه وي داراي ارزش و اعتباري فراوان است و شايان تعمق و تفحص خاص. چون ابداع و ابتكار و لطافت و ظرافت، از ويژگي هاي هنر استاد رياضي است و نيز اين داستان، مجال بروز و ظهور اين خصوصيات را براي وي بالاخص در قالب شعر شيواي فارسي وسيع تر مي كرده است، داستان وي از مرتبتي خاص برخوردار شده و با الفاظ ظريف و معاني لطيف خود، همچون عروسي زيبا و خوش خلق به زيور جمال و كمال و صورت و سيرت آراسته شده است. با آنكه وجوه متشابه دو داستان، قابل توجه است، وجوه متفاوت آن نيز شايسته التفات و درخور امعان نظر است و به نظر مي رسد مرحوم رياضي، از تركيب اين دو وجه، مجموعاً، داستان خود را متمايز كرده، جاني ديگر در پيكر داستان دميده و جامه دلآراي ديگري بر اندام آن پوشيده است. اكنون، نقطه نظر هاي مزبور و استنتاج هر دو داستان را بررسي مي كنيم.

آغاز داستان در دو اثر متفاوت است. در داستان نويسنده انگليسي، سخن از جواني است كه با لحني اندوهگين مي گويد: "معشوقم گفته است شاخه اي گل نثارش كنم." او هر باغ و گلستاني را زير پا كرده اما گل سرخي به دست نياورده است. چشمان او از شدت هيجان و ناراحتي، پر از اشك شده و مي گويد: "من، گفتار بزرگان را خوانده ام و راز هاي نهفته انديشمندان و فلاسفه، در سينه من است؛ ولي هرچه جستجو مي كنم، شاخه گلي كه شايسته زيب و زينت دست هاي قشنگ محبوبه ام باشد، پيدا نمي كنم. ديگر، زندگي ام پريشان و تباه شده است."

هزاردستان از درون آشيانه اش، شكوه هاي عاشق زار را مي شنود؛ اما از شنيدن سخنان شكوه آميز او تاب نمي آورد. او درد عشق را مي داند و به اين راز جانكاه پي برده است. پس، بي اختيار، بال هاي خود را مي گشايد و آهنگ پرواز مي نمايد و در يك چشم به هم زدن، به سوي گل و گلزار مي رود و بدين گونه، تلاش خود را براي يافتن گل سرخ، آغاز مي كند.

اما در داستان رياضي، شروع داستان به نحو ديگري است. در داستان وي، برعكس، سخن از دختر آغاز مي شود؛ دختري كه رشك پري و غيرت ماه است. اوصاف دختر از زبان رياضي شنيدني است.

............................................. دختري رشك پري، غيرت ماه ............................................. ماه كي داشته بر لب لبخند ............................................. سينه مرمري اطلس پوش ............................................. ديده كي ديده به گرد رخ ماه ............................................. زلف او دست درازي مي كرد ............................................. فتنه نرگس آن چشم درشت ............................................. هيچ عيبي نبود در كارش ............................................. هركه از پنجره خانه او ............................................. زن كه ديده است بدين حد، عالي ............................................. .............................................	.......................... ........ 1 ........ .......................... ........ 2 ........ .......................... ........ 3 ........ .......................... ........ 4 ........ .......................... ........ 5 ........ .......................... ........ 6 ........ .......................... ........ 7 ........ .......................... ........ 8 ........ .......................... ........ 9 ........ .......................... ..........................	............................................. ماه هم كشته آن زلف سياه ............................................. خنده حل شده در شربت قند ............................................. خال كنج لب و شهد لب نوش ............................................. هاله خرمني از زلف سياه ............................................. با صبا شوخي و بازي مي كرد ............................................. عاشقان را به نگاهي مي كشت ............................................. جز كه سر مي شكند ديوارش ............................................. ديده او را، شده ديوانه او ............................................. بنده يا شخص جناب عالي ............................................. .............................................

بدين گونه، اين دختر در چنين هنرستاني به تربيت مرغان مشغول است، در هنرستاني كه همه مرغان جمعند.

............................................. جمع بودند در اين كعبه جان ............................................. مرغ زيباي چمن، بلدرچين ............................................. طوطي از كشور زرپرور هند ............................................. شاهباز از سر كوي الوند ............................................. مرغ طاووس ز ينگ دنيا ............................................. .............................................	.......................... ........ 10 ........ .......................... ........ 11 ........ .......................... ........ 12 ........ .......................... ........ 13 ........ .......................... ........ 14 ........ .......................... ..........................	............................................. مرغ ها از همه اقطار جهان ............................................. آمده همره آهو از چين ............................................. مرغ سقا ز سرچشمه سند ............................................. مرغك عشق ز بلژيك و هلند ............................................. لك لك از قاره آفريقا ............................................. .............................................

اما ناگهان در آنجا، گردبادي فرا مي رسد. دختر، ناپديد مي شود و پرده هاي گوناگوني به وجود مي آيد. مرغان، متاثر و غمناك به شور و بحث مي پردازند. مجلسي بر پا مي كنند و براي يافتن مربي خويش، تقلا مي كنند. پس از مدتي، او را در جايي مي يابند؛ اما راه علاج و نجات او در گل سرخ است. بلبل از مرغان اين هنرستان مي شنود و تلاش خود را براي يافتن آن آغاز مي كند.

بدين گونه، با آنكه هر دو داستان با سرآغازي متفاوت شروع مي شود، به موضعي مشابه مي رسد. اكنون در دنباله داستان به قسمت هاي مشابه هر دو، نگاه مي كنيم.

در داستان اسكار وايلد:

هزاردستان به نرمي سايه هاي خيال، بر فراز گل و گلزار به پرواز درآمد. ... لحظه اي بعد روي شاخه گلي نشست. ... گل، بي درنگ بانگ برداشت و گفت: "من گل سرخ هستم." هزاردستان با آه و ناله گفت: "يك شاخه گل سرخ مي خواهم و بس."

در داستان رياضي:

............................................. بلبل از سابقه صحبت گل ............................................. باخبر بود ز جاي گل سرخ ............................................. گفت اي گل تو گل ناز مني ............................................. حق آن روز كه هم را ديديم ............................................. حق شب ها و همآغوشي ها ............................................. يك گل سرخ به من قرض بده ............................................. گل علاج تب تبداري هست ............................................. .............................................	.......................... ........ 15 ........ .......................... ........ 16 ........ .......................... ........ 17 ........ .......................... ........ 18 ........ .......................... ........ 19 ........ .......................... ........ 20 ........ .......................... ........ 21 ........ .......................... ..........................	............................................. نامزد بازي گل با بلبل ............................................. رفت و افتاد به پاي گل سرخ ............................................. شور شعر من و آواز مني ............................................. دست هم صورت هم بوسيديم ............................................. گوش ها بر لب و درگوشي ها ............................................. بعد پس گير و سر جاش بنه ............................................. گل شفاي دل بيماري هست ............................................. .............................................

اما در هر دو داستان، فصل، فصل زمستان است و پاسخ نهال گل سرخ نيز همانند.

در داستان اسكار وايلد:

گل گفت: "بدان كه صولت سرماي زمستان، شريان هايم را خشكانيد. غنچه هايم از شدت سرما به جان فسردند. طوفان حوادث، شاخه هايم را شكست و امسال، قهر طبيعت، ريشه جانم را تباه كرد. گلي ندارم كه نثارت كنم."

در داستان رياضي:

............................................. گل بدو گفت عزيزم بلبل ............................................. هر پرت زر ورق دفتر عشق ............................................. ليليم شور تو مجنونم كرد ............................................. اين تقاضا ز تو شايسته نبود ............................................. تو كه در چهره من مي خواني ............................................. اين زمستان چه به روزم آورد ............................................. سرشكسته به چمن چون من كيست ............................................. .............................................	.......................... ........ 22 ........ .......................... ........ 23 ........ .......................... ........ 24 ........ .......................... ........ 25 ........ .......................... ........ 26 ........ .......................... ........ 27 ........ .......................... ........ 28 ........ .......................... ..........................	............................................. اي ز آواز تو آوازه گل ............................................. اوستاد گل و سردفتر عشق ............................................. خون دل در دل پرخونم كرد ............................................. ما نخواهيم اجابت فرمود ............................................. تو كه خود ديده اي و مي داني ............................................. هستيم را همه سرما زد و برد ............................................. گل نه و غنچه نه و برگي نيست ............................................. .............................................

و در هر دو اثر، تداوم داستان، نظير يكديگر است. بلبل، اصرار مي ورزد و گل مي طلبد. به تعبير رياضي:

............................................. با همه سادگي منطق گل ............................................. گفت اي گل به خدايي خدا ............................................. تا نچينم گل، از اينجا نروم ............................................. گل علاج تب گلگون رويي است ............................................. يا بده يا ببر از دل نامم ............................................. .............................................	.......................... ........ 29 ........ .......................... ........ 30 ........ .......................... ........ 31 ........ .......................... ........ 32 ........ .......................... ........ 33 ........ .......................... ..........................	............................................. خوش نيامد به مذاق بلبل ............................................. به صفاي گل روي گل ها ............................................. يا كه با خار گلي كشته شوم ............................................. گل شفاي دل مشكين مويي است ............................................. يا بكش يا كه برآور كامم ............................................. .............................................

از اينرو، نهال گل سرخ پاسخ مي دهد. پاسخي كه همچنان در هر دو اثر همسان است. با بيان اسكار وايلد مي خوانيم:

"اگر در جستجوي گل سرخ هستي، بايد آنرا از ريشه جانت در زمين نشاني و با خون دل آبياري كني. نغمه اي دلنشين و آسماني كه از جان و روانت الهام گرفته، سر دهي و خار آن را چون پرنيان و پرند در آغوش بفشاري و تمام شب را شب زنده داري كني. شور و غوغا به بالت درافكني و نيش خار را در درون، فرو بري، به طوري كه از اين رهگذر، خون گرم تو در آوند ها و شرايين نهال خشك من جاري شود و تو در وجود من، محو گردي." بلبل در حالي كه به زاري مي گريست، گفت: "... فنا شدن موجود ناچيزي چون من براي گل سرخ زيبايي، بي ارزش است. به نظر من، صفاي عشق از هر چيزي خوشتر است. ... عشق از عقل بالاتر است. عشق از فلسفه برتر است. نيروي عشق از هر نيرويي برتر است."

... شبانگاه، هزاردستان به قصد ديدار يار، آهنگ گلزار نمود. وقتي به درخت گل رسيد، سكوتي، باغ و گلزار را فرا گرفت. او، سينه اش را آماج خار هاي جانگزا ^{(1) ۞} نمود و با سروري هرچه تمامتر، آوازي دلكش سرداد. لحظه به لحظه، نواي شورانگيزش، گوش فلك را كر نمود و نيش هاي خار به آهستگي به جسم و جان او، آتش افكند. او همچنان با جسم و جان خسته، خندان و شاد بود. سخنان بلبل، همه در بيان عشق و دلدادگي دور مي زد. ديري نپاييد كه بر فراز يكي از شاخساران خشك، غنچه اي خوش رنگ و زيبا، شكوفا شد و همچنانكه بلبل سرگرم غزل خواني و نغمه سرايي بود، برگ ها و گلبرگ ها، يكي بعد از ديگري، نمايان شدند. ابتدا، گلبرگ ها، پريده رنگ و زرد فام بودند؛ ولي هرچه نيش خار در جسم و جان بلبل بيش مي رفت، گلبرگ ها همرنگ ابر بهاران بر فراز چشمه ساران، به رنگ گلگون شفق در بامدادان، به سان سايه گل در آينه نقره فام و يا آبداني از گلاب، نمايان مي شد. كم كم، گل نوشكفته، چون عروسي زيبا بر فراز گلبن، پديدار شد و با وزش نسيم جانبخش بهاري، به رقص و نشاط پرداخت.

گوشه اي از عشق گل و بلبل در نقاشي گل و مرغ اثر حاج ميرزا آقا امامي اصفهاني.

حاج ميرزا آقا امامي اصفهاني

درخت گل به زاري گريست و آهسته از بلبل شيدا تمنا كرد: "بلبل خوش نوا! نزديكتر آي، وگرنه به زودي روزي فرا مي رسد و گلي بر گلبن نمي بيني." هزاردستان به تمناي درخت گل جواب مساعد داد و خود را نزديكتر نمود و هرچه به سوي گل فراتر مي رفت، آواي او، عاشقانه و جانسوز تر مي شد و هرچه آواز او بيشتر به دل مي نشست، رنگ گلگوني به ظرافت گل ميخك ارغواني در گلبرگ ها نمايان مي گرديد. رنگش سرخ شد به سان سرخي چهره معشوق؛ ولي هنوز نيش خنجر ساي خار، به دل نازك بلبل عاشق نرسيده بود و قلب سرخ گل، چون طومار نيكبختان، سفيد و بيرنگ بود و تنها خون دل بلبل شوريده مي توانست قلب گل را لعل فام نمايد.

درخت گل بار ديگر گريه سر داد و آهسته به گوش بلبل زمزمه كرد: "بلبل نغمه سرا! باز هم نزديكتر آي؛ زيرا ديري نمي كشد كه انوار طلايي رنگ خورشيد، بر من و تو مي تابد و كارمان زار مي شود." بلبل نزديكتر و نزديكتر شد. نيش جانكاه به قلبش نشست و دردي جانفرسا، تار و پود وجودش را از هم گسست. فغاني دلخراش از درونش خاست. نغمه اش غم افزا و ناساز گرديد و يكباره، هستيش به باد فنا رفت. ... رنگ گل به رنگ خون پاك او مبدل شد؛ به رنگ شفق در بامدادان. قلب گل سرخ به رنگ ياقوت شد. آواي بلبل در گلويش شكست. صدايش به خاموشي گراييد و بال هاي نازكش شكسته شد. غباري، فروغ ديدگانش را پوشاند و به ناگاه، آخرين ترانه را سر داد. ....

اين جريان، كم و بيش، مشابه داستان رياضي است. نقطه بارز اختلاف و اوج تفاوت و تباين داستان در قسمت هاي اخير آن و از اين قسمت به بعد شروع مي شود. به نظر مي رسد، ديدگاه ها، بينش ها و دريافت هاي دو شاعر، بر جريان داستان، از اين مقطع به بعد تاثير گذارده و داستان را تا حدود زيادي، جلوه گاه انديشه ها و افكار آنان كرده است.

در داستان اسكار وايلد، پسر با شگفتي از پديد آمدن گل سرخ، آن را مي چيند و درون گلداني زرين جاي داده، به سراغ معشوق مي برد تا به وصال او دست يابد. اما ... دختر، ابروان، در هم كشيده و روي ترش كرد و با بي مهري تمام، پشت بدو نمود و آهسته با ناز و كرشمه اي عاشق كش، پاسخ داد: "بسيار متاسف و اندوهگينم كه اين گل، مناسب و درخور لباس هاي خوش رنگ و زيباي من نيست. برادرزاده چمبرلن، مقدار قابل توجهي جواهرات گران قيمت برايم فرستاده است و بدون ترديد، بر تو پوشيده نيست كه اين گل ناقابل، با آن گوهر هاي درخشان و مرواريد هاي غلطان، قابل مقايسه و همسنگ نمي باشد."

جوان از اين همه بي مهري معشوقه به تنگ آمد و با دلتنگي و ناراحتي تمام گفت: "تو موجود بسيار ناسپاسي هستي و معني عشق را نمي داني و به ارزش آن آگاه نيستي." دختر از اين گستاخي جوان به خشم آمد و در حالي كه چون ماده شيري مي غريد، گفت: "تو جواني بي سر و پا و ناداني. در وجود تو، اثري از آراستگي نمي بينم. تو، بچه دبستاني اي هستي كه درست را به خوبي فرا نگرفته اي و هنوز به مفهوم واقعي زندگي پي نبرده اي. سراپاي وجودت با سگك هاي كفش چمبرلن، برابري نتواند كرد." با خشم و نفرت او را ترك نمود و داخل خانه شد و در را بست. جوان از اين همه كلمات موهن و زننده به جان آمد؛ چون پيل دمان ^{(2) ۞} با خود مي غريد و مي گفت: "عشق، كلمه بي معني اي است. مفهومي منطقي و عاقلانه بر آن استوار نمي باشد. عشق، در رد و اثبات هيچ فرضيه و موضوعي، نقش بازي نمي كند؛ موضوع هايي را به ميان مي كشد كه در عالم، وجود خارجي ندارد. انسان را كوركورانه به قبول نكاتي وا مي دارد كه صحت ندارد."

سپس، سرخورده و مغلوب، از در سراي معشوقه ستم پيشه، ناكام، بازگشت؛ اما با خود مي گفت: "از اين پس به آغوش حكمت و فلسفه پناهنده مي شوم." سپس، كوهي از كتاب هاي خاك آلود كتابخانه را بيرون آورد و به جستجو پرداخت؛ باشد كه از اين رهگذر، گمشده خويش را بازيابد و به مفهوم واقعي عشق برسد.

اما در داستان رياضي، با پديد آمدن گل سرخ، دختر با تلاش مرغان به كنار او مي آيد؛ زيرا شفاي وي در آن است. لحظاتي بعد، بهبود مي يابد و پس از بهبودي، از بلبل تجسس مي كند. پس از يافتن وي، در مي يابد كه در اغما است. در اين لحظات كه بلبل، واپسين دقايق عمر خود را مي گذراند، سخناني دارد؛ سخناني پيرامون عشق. او مي گويد:

............................................. مژده اي دارم اگر گوش كني ............................................. عشق، آن دم كه دلم در خون خفت ............................................. هر كه در ساحت ما قربان شد ............................................. شهدا زنده جاويدانند ............................................. عشق هر جا كه زند خيمه ناز ............................................. سنگ را لعل كند دل را خون ............................................. عشق برقي است خدايي، كز دور ............................................. عشق برقي است سراپا آتش ............................................. دو طرف مثبت و منفي بايد ............................................. قطب منفي همه شور و همه حال ............................................. قطب منفي عطش و جوش و خروش ............................................. گر به عاشق بزند گردد آه ............................................. هر كجا اين دو تلاقي كردند ............................................. موج گيرد ز دو سو هستي ها ............................................. بوده و هست در اين شيوه عشق ............................................. در دو قطب است جهان هستي ............................................. جان بود بود و جهان است نمود ............................................. هر كه عشقش به خدا راهبر است ............................................. .............................................	.......................... ........ 34 ........ .......................... ........ 35 ........ .......................... ........ 36 ........ .......................... ........ 37 ........ .......................... ........ 38 ........ .......................... ........ 39 ........ .......................... ........ 40 ........ .......................... ........ 41 ........ .......................... ........ 42 ........ .......................... ........ 43 ........ .......................... ........ 44 ........ .......................... ........ 45 ........ .......................... ........ 46 ........ .......................... ........ 47 ........ .......................... ........ 48 ........ .......................... ........ 49 ........ .......................... ........ 50 ........ .......................... ........ 51 ........ .......................... ..........................	............................................. حاش لله كه فراموش كني ............................................. ز آسمان آمد و در گوشم گفت ............................................. كشته و زنده جاويدان شد ............................................. بر سر خوان خدا مهمانند ............................................. مي كند كار خدايي آغاز ............................................. خون شود اشك و بپاشد بيرون ............................................. مي زند بر دل ما خيمه نور ............................................. آتش سرد و لطيف و دلكش ............................................. كز دو قطب متخالف زايد ............................................. قطب مثبت همه حسن است و جمال ............................................. مثبتش لعل لب و چشمه نوش ............................................. پيش معشوق خم زلف سياه ............................................. دست در گردن هم آوردند ............................................. بوسه ها، قهقهه ها، مستي ها ............................................. تا ببخشد به جهان ميوه عشق ............................................. صورت هستي و جان هستي ............................................. جان وجود است و دو عالم موجود ............................................. به خدا از همه نزديكتر است ............................................. .............................................

دختر، تمام اين سخنان را مي شنود؛ اما ...

............................................. ناگهان بلبل ما رفت از هوش ............................................. .............................................	.......................... ........ 52 ........ .......................... ..........................	............................................. گشت چون طبع رياضي خاموش ............................................. .............................................

اندكي تامل بر هر دو داستان، پرسش هايي را در ذهن بر مي انگيزد. آيا هر دو داستان، حامل پيامي است؟ اگر چنين است، آن پيام چيست؟ داستان رياضي، داراي تفاوت هاي آشكاري است. پرده هاي دلآويز داستان وي، يعني هنرستان مرغان، مجلس شور آفرين آنها و عشق گل و بلبل كه همه آكنده از رمز ها و كنايات است، بيانگر چيست؟ يافتن پاسخ اين گونه پرسش ها، موكول به در دست داشتن همه منظومه رياضي است. با اين همه، به طوري كه مشاهده گرديد، هر دو داستان، گذاري دلآويز به عشق دارند و به نظر مي رسد كه همچون يك ركن، در هر دو داستان، موثر و عامل تعيين كننده ارج و بهاي آن است. پس در مورد آن بيشتر تامل كنيم.

در آن شب زمستاني در داستان رياضي، بلبل در لحظات واپسين اسرار عشق را به دختر مي آموزد؛ نقاشي مينياتور جادوي فراگير شب اثر استاد محمود فرشچيان.

استاد محمود فرشچيان، سال 1362

در داستان اسكار وايلد، عشق، حداقل داراي يك واقعيت است. از يك سو دختري موجد و موجب آن است؛ از سويي ديگر بارقه آن، دل و جان پسري را روشن ساخته و او را به شعر و هيجان و التهاب و ارتعاش واداشته است. وانگهي در قلمروي داستان، هزاردستان ظاهر شده، او كه معنا و مفهوم آن را دريافته، درباره آن سخن ها گفته و حرف ها زده است. از همه برتر، با جانبازي خود و فناي خويش در معشوق، با زيباترين بيان و رساترين زبان، آنرا اثبات كرده و آموخته است. معذلك اين قضايا كه همه در مقدمه و متن داستان اثبات شده، در استنتاج داستان و پايان آن، نقض گرديده و قهرمانان داستان، سرانجام از آن، چيزي درنيافته اند!

نخست، دختر است كه با آنكه عامل و باعث آن است، نه آنرا در مي يابد و نه ارج مي نهد؛ از اين گذشته، به مكر و خدعه متهم است و اين، هرچند خصوصيت داستان هاي انگليسي را آن چنان كه گفته شده است، تشكيل مي دهد، نويسنده در اينجا، آن را به دختر نسبت مي دهد. ^{(3) ۞} پسر جوان نيز عليرغم آن همه گرمي عشق كه مدعاي نويسنده است، هيچ گونه پايداري و وفاداري اي نسبت بدان ندارد. او به سهولت از راه آن باز مي گردد و عشق با وجود تجلي خود در آنچنان صحنه اي گرم و زيبا، درسي بدو نياموخته است. از همه عجيب تر، دريافت هاي خود نويسنده است كه در پايان داستان، آنرا همچنان مجهول و ناشناخته معرفي مي كند و از زبان پسر قهرمان داستان خويش، در جستجوي شناخت و مطالعه آن است، تا با گشودن كتاب ها و اوراق دفتر، آنچه را كه "در دفتر نباشد"، بياموزد و بشناسد!

بدين گونه، داستان با چنين دوري، به آغاز خود باز مي گردد و همچنان در جستجوي معماي عشق، لاينحل باقي مي ماند. نكات مذكور، دقايقي است كه در اثر رياضي، منظور گرديده است. در داستان وي، دختر در كنار بلبل است و مي تواند از اين عاشق كه وجود خود را فناي معشوق كرده است، درس هاي عميقي فرا گيرد؛ درس هايي كه بلبل در اين لحظه حساس و واپسين عمر خود مي آموزد و به قيمت فناي خويش، صداقت و صميميت آن را اثبات مي كند. اين درس ها در پيرامون عشق و شرح و بسط آن، نه دختر، كه خواننده داستان را نيز در جريان رمز و راز هاي آن قرار مي دهد؛ ابهامات آن را رفع و پرده از حقايق آن بر مي دارد. بديهي است كه دختر، چنان درس هايي را بياموزد و با همه وجود خويش نيز بدان ايمان آورد و نسبت بدان وفادار ماند؛ زيرا خود، حيات و عمر دوباره خويش را مديون «گل سرخ» است. اما گل، زاييده و پرورده چيست؟ و چگونه به وجود آمده است؟ "طفيل هستي عشق است."

بدين گونه، نه تنها او مي تواند مفهوم و معناي عشق را دريابد، بلكه مي تواند براي ايفاي نقش دقيق خويش در قلمروي آن، مهيا گردد؛ نقشي كه وي در پرده هاي ديگر داستان به عهده دارد؛ پرده هايي كه خواننده داستان در ذهن خويش، آن را تصوير مي كند.