تاملي بر نفوذ واژه هاي انگليسي در گويش يزدي

خوانندگان گرامي! چنانچه واژه هاي ديگري نظير آنچه در اين يادداشت آمده به خاطر داشته باشيد و اعلام فرماييد، بر نويسنده منت خواهيد گذاشت.

1- مقدمه ۩

نماي كارخانه اقبال يزد كه در سال 1312 راه اندازي شد و بنيانگذار ريسندگي و بافندگي صنعتي در يزد بود و اكنون مكان پارك علم و فنآوري يزد مي باشد؛ يزدي ها به سهام كارخانه شير كارخانه مي گويند.

عبدالحسين آيتي، كتاب آتشكده يزدان

سال ها پيش همسايه اي داشتيم، ساده و مهربان. پدر خانواده كاسبكاري بود با سوادي كم و در حد كسب و كار خود، و همسرش، زني بود خانه دار و بي سواد. آنها دختري داشتند كه تازه به خانه بخت رفته بود و پدر و مادرش درباره داماد و وضعيت مالي او بسيار مي باليدند. از جمله، هميشه روي اين مطلب تاكيد داشتند كه داماد، پنجاه «شير كارخانه» را به اصطلاح آنها پشت قباله دخترشان انداخته است؛ كه البته منظورشان اين بود كه علاوه بر مهريه معمول، پنجاه شير ^{(1) ۞} كارخانه هم به عروس خانم بخشيده است. بديهي است كه براي كساني كه با مباني واژه شناسي و تغيير ساختار آن در گويش ها آشنايي ندارند، طبعاً شير كارخانه، فقط مفهومي از دارايي است؛ ولي شايد ندانند كه آيا اين شير كارخانه، ارتباطي با شير خوراكي دارد؟ يا اينكه واحدي از سهم شير آب در كارخانه است؟ يا مفهومي است از قدرت ماشين، نظير نيروي اسب در قدرت موتور ها؟ و اينكه آيا اصولاً اصطلاحي همچون قدرت شير، نظير قدرت اسب در صنعت وجود دارد؟

اما از ديد واژه شناسي، چون هيچ يك از مفاهيم بالا در مورد شير كارخانه صدق نمي كند، پس بايد چنين نتيجه گرفت كه اين اصطلاح، نه ربطي به شير خوراكي دارد، نه شير آب و نه شير درنده؛ بلكه بايد اين انتظار را داشت كه اين واژه، تغيير شكل يافته واژه ديگري است. با اندكي امعان نظر، مي توان دريافت كه «شير»، از واژه انگليسي «share» به معناي سهم است كه از طريق ارتباط يزدي ها با جامعه صنعتي هندوستان و يزدي هاي مقيم هند، به گويش يزدي وارد شده و به تدريج به صورت شير و بعداً شير كارخانه درآمده و به عنوان يك واژه فارسي يا يزدي در گويش روزمره پذرفته شده است.

اينكه در آغاز مقاله، از پدر آن خانواده با ويژگي كم سواد و مادر، بي سواد ياد كردم، قصدم تحقير چنين خانواده محترمي نبود؛ بلكه منظور اين بود كه روشن كنم چگونه واژه انگليسي Share به درون يك گويش محلي وارد شده و با آن تنيده و جزيي از زبان توده مردم كوچه و بازار شده است؛ به طوريكه، يك خانواده معمولي و كم سواد، بدون اينكه بداند اين يك واژه خارجي است، يا اينكه با به كار بردن آن قصد تفاخر داشته باشد، سهم كارخانه را «شير كارخانه» مي گويد. اين نكته، بعد ها مقدمه پژوهشي شد تا درباره ريشه يابي اينگونه واژه هاي خارجي در گويش يزدي بررسي بيشتري گردد كه بعضي از قسمت هاي آن، موضوع اين مقاله است.

دروازه هند در بندرگاه جنوب شهر بمبئي؛ بسياري از مهاجران يزدي كه به هندوستان رفته اند در اين شهر ساكن شده اند و همان ها لغات انگليسي را وارد گويش يزدي كرده اند؛ يزدي ها همشهريان ساكن بمبئي را بمبئي بالا مي خوانند.

2- واژه هاي بيگانه ۩

اينك، پيش از آنكه به اصل موضوع بپردازيم شايد لازم باشد به اين نكته نيز اشاره شود كه در زمان حاضر، واژه هاي بسياري، از زبان هاي انگليسي، فرانسوي، روسي و ديگر زبان هاي غربي به زبان فارسي وارد شده است و روزانه و توسط افراد مختلف، كم و بيش مورد استفاده قرار مي گيرد. اين واژه هاي بيگانه، بيشتر در حوزه هاي چهارگانه زير كاربرد دارد:

1- واژه هايي كه تحصيل كرده هاي خارج از كشور، به انگيزه تفاخر به كار مي برند؛ مانند: شيك، دولوكس، راندوو، اپوزسيون، سانتي مانتال، پرستيژ، انترسان، الگانت و مانند آنها.

2- واژه هايي كه بنا به نياز هاي روزمره، به زندگي وارد شده است؛ مانند: فكس، تلفن، اتومبيل، هلي كوپتر، كمپيوتر، مايكروويو، فتوكپي و نظاير آنها.

3- واژه هايي كه با ورزش هاي فرنگي به زبان ما وارد شده است؛ نظير: تنيس، فوتبال، واليبال، اوت، آفسايد، كرنر، هاف بك، فول و همانند آنها.

4- واژه هايي كه همراه با ورود ماشين و تكنولوژي، ابتدا، مورد استفاده اهل فن و آنگاه، كاربري سايرين قرار گرفته است؛ مانند: موتور، داشبورد، تكنسين، اگزوست، هندل، سيلندر، كمپرسور، الكتريسين و امثال آنها.

بديهي است واژه هاي گروه هاي چهارگانه فوق و نظاير آنها، كه به فراواني در زبان فارسي وارد شده، چون اختصاص به گويش يزدي ندارد و در همه مناطق كشور از آن استفاده مي شود، موضوع اين مقاله نيست.

از واژه هاي دور از ذهن تري، مانند «آكبند» و اصطلاح محاوره اي آن «آك آك» نيز مثال بياوريم كه در حقيقت يك واژه انگليسي - فرانسوي «aquaban» و به معناي ضد آب است كه در سيستم حمل و نقل دريايي قديمي و كشتي ها، براي جلو گيري از نفوذ آب دريا به محموله هاي صنعتي، روش بسته بندي آكوابن به كار مي رفته است. اما امروزه مردم ايران، آنرا به معناي كالاي نو و دست نخورده به كار مي برند. هرچند اين واژه وارد زبان فارسي و جزيي از زبان ايرانيان شده و كسي توجه ندارد كه يك واژه خارجي است، ولي چون مردم همه شهر هاي ايران آن را به كار مي برند و مختص گويش يزدي نيست، در اين مقاله منظور نشده است و فقط واژه هايي مورد بررسي است كه انحصاراً در گويش يزدي به كار برده مي شود و بيشتر به دليل ارتباطي است كه آنها از صد ها سال پيش تاكنون با مردم ايراني الاصل هندوستان داشته اند و از نوعي زبان انگليسي و با لهجه هندي اي كه تكلم مي كرده اند پديد آمده است.

3- علل نفوذ واژه هاي انگليسي در گويش يزدي ۩

رابطه يزدي ها با هند، از زمان حمله اعراب به ايران آغاز شد. زرتشتياني كه نمي خواستند دين خود را تغيير دهند، عده اي به شهرستان هاي دوردست، نظير يزد و كرمان و گروهي به هندوستان مهاجرت كردند و طبعاً بين اين دو گروه، به خاطر علايق ملي و مذهبي، هميشه ارتباط برقرار بوده است. مهاجرت دوم يزدي ها به هندوستان، دو دوره صفويان و سختگيري هاي مذهبي آنان صورت گرفت كه عده زيادي به آنجا روانه شدند. قوم پارسيان هند، هم اكنون يكي از گروه هاي موفق و از صنعتگران مشهور هند و از بازماندگان اين گروه هستند. از زمان قاجاريه به بعد، علاوه بر زرتشتيان، عده اي از مسلمانان يزدي نيز، به دليل همين ارتباطات و براي كاريابي، به هند و اغلب به شهر بمبئي رفته و پس از مدتي كسب و كار، به موطن خود باز مي گشتند. اين گروه را در يزد، «بمبئي بالا» مي نامند و واژه هاي انگليسي، كه در تار و پود گويش يزدي تنيده شده، توسط همين گروه، وارد زبان بومي شده است و بعد ها اهالي، بدون اينكه ريشه آن را بدانند، در محاورات روزمره خود به كار برده اند.

4- واژه هاي انگليسي گويش يزدي ۩

علاوه بر واژه شير و شير كارخانه كه در بالا به آن و به معناي آنها كه سهم و سهم كارخانه مي شود، اشاره شد، واژه هاي ديگري نيز در گويش يزدي وارد شده و مردم بدون توجه به اينكه اين واژه ها اصولاً فارسي نيست، ناخودآگاه آنها را در صحبت هاي روزانه خود به كار مي برند.

اسكناس 50 توماني بانك شاهنشاهي ايران در زمان قاجار؛ يزدي ها به اسكناس نوت مي گويند.

4-1- نوت ۩

به طور مثال، يكي ديگر از اين نوع واژه ها «نوت» ^{(2) ۞} است كه در يزد همه مردم اعم از عامي و تحصيل كرده، به جاي واژه اسكناس، به كار مي برند. روشن است كه اين واژه نيز انگليسي است و از هند به ايران آمده و اصل آن «banknote» است كه انگليسي ها در هند به كار مي برند و امروز هم در زبان انگليسي به همين ترتيب به كار برده مي شود؛ ولي يزدي ها قسمت انتهايي آن، يعني «note» را انتخاب و به تدريج به نوت تبديل كرده و امروزه به كار مي برند.

4-2- درجن ۩

واژه ديگري كه در گويش يزدي گاهي به كار مي رود، واژه «درجن» ^{(3) ۞} است. اينكه مادر خانواده به فرزند خود بگويد يك درجن كبريت برايم بخر، هنوز هم معمول است و به معناي آن است كه بسته 12 تايي كبريت بخر. اين واژه نيز از همان طريق يزدي هاي مقيم هند به گويش يزدي وارد شده و ريشه آن، واژه انگليسي «dozen» بوده كه به تدريج به دوجين و درجن تغيير شكل يافته است.

سيني بزرگ گوجه فرنگي و خريد مردم در ميوه فروشي يا طوافي؛ يزدي ها به گوجه فرنگي تماته يا طماطه مي گويند.

Peter Turnley; Corbis.com

4-3- تماته ۩

در يزد، مردم بر خلاف اغلب شهر هاي ايران، به جاي گوجه فرنگي، واژه «تماته» ^{(4) ۞} را به كار مي برند و اين واژه، حتي براي اضافات و تركيبات آن هم به كار برده مي شود؛ يعني به جاي آب يا رب گوجه فرنگي، آب يا رب تماته گفته مي شود. خيلي روشن است كه اين نيز از واژه «tomato» انگليسي و به همان طريقي كه در بالا اشاره شد، به اين گويش محلي وارد شده است.

4-4- تيم ۩

واژه ديگري كه در يزد به كار برده مي شود، «تيم» ^{(5) ۞} است كه هنوز در بخش هاي كشاورزي يزد معمول است و به عنوان زمان و يا سهميه زماني آب، به كار برده مي شود كه از «time» انگليسي گرفته شده و معمولاً در تقسيم آب در مناطق روستايي كاربرد دارد.

4-5- لمبر يك ۩

واژه ديگري كه از اين نوع مي توان بيان كرد، اصطلاح بسيار عجيب «لمبر، يك» ^{(6) ۞} است كه در نواحي شهرستان تفت و اطراف آن به معني درجه اول و نمره يك به كار مي رود كه تغيير شكل يافته واژه «number one» انگليسي است كه توسط همان بمبئي بالا ها معمول گشته است.

4-6- سور ۩

مورد ديگر اينگونه واژه هاي با ريشه انگليسي، براي نمونه، واژه «سور» ^{(7) ۞} است. يزدي ها، افراد جدي و بدپيله را سور مي نامند؛ نظير اينكه: "طلبكار بسيار سوري است." اين، واژه انگليسي «severe» است و به همان گونه كه قبلاً يادآوري شد، وارد گويش يزدي شده و تغيير شكل يافته است.

4-7- جيم ۩

«جيم» ^{(8) ۞} و تركيبات آن چون جيم باف نيز تغيير شكل يافته «jean» انگليسي است كه از قديم به گويش يزدي وارد شده است. امروز هم شما در يزد مي توانيد زير شلواري و تنبان جيم را خريداري كنيد؛ به شرط آنكه شلوار جين مورد نظر نباشد؛ زيرا شلوار جين، كالاي جديدتري است و ظرف 40 تا 50 سال گذشته معمول شده كه آن را همان شلوار جين و نه جيم مي نامند.

يك كاميون لاري انگليسي بسيار قديمي در يزد.

اين يك تصوير ساختگي است.

4-8- لاري ۩

تا همين اواخر، در گويش يزدي، كاميون هاي بزرگ را كاميون «لاري» ^{(9) ۞} مي ناميدند؛ كه طبعاً نمي تواند ارتباطي با شهرستان لار داشته باشد؛ بلكه اين يك واژه انگليسي است. از آنجا كه اولين كاميون هاي بزرگ، انگليسي بوده و انگليسي ها نيز كاميون را «lorry» مي ناميدند، كاميون لاري به گويش يزدي وارد شده است.

4-9- اورج ۩

همچنين لغت انگليسي «average» نيز به همان گونه كه توضيح داده شد، به گويش يزدي وارد شده و به صورت «اورج» ^{(10) ۞} تغيير شكل يافته است؛ ولي معناي آن در زبان يزدي دقيقاً همان معناي انگليسي اش يعني حد ميانگين و به طور متوسط است.

5- موخره ۩

از اين مقوله، واژه هاي ديگري نيز هست كه براي پرهيز از تطويل كلام، از ذكر آن خودداري مي شود؛ اما دوستان دانش پژوه، چنانچه واژه هاي ديگري نظير آنچه در اين يادداشت آمده، به خاطر داشته باشند و اعلام فرمايند، بر نويسنده منت خواهند گذاشت.

غرض از اين بررسي كوتاه اين است كه نشان داده شود چگونه واژه هايي از زبان بيگانه و در اثر ارتباطات و رفت و آمد هاي تجاري، به زبان ديگر وارد شده، تغيير شكل يافته و در محاوره روزانه و بي توجه به بيگانه بودن آن، توسط توده مردم به كار گرفته مي شود.